Neidio i'r cynnwys

Tehran

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Tehran
Mathdinas Iran, mega-ddinas, dinas global, national capital Edit this on Wikidata
Poblogaeth8,693,706 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 20 Mawrth 1794 Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethAlireza Zakani Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+03:30, Cylchfa Amser Iran, UTC+04:30 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/i
Minsk, Llundain, Beijing, Kabul, Brasília, La Habana, Berlin, Baghdad, Dinas Coweit, Moscfa, St Petersburg, Khartoum, Dushanbe, Caracas, Sana'a, Los Angeles, Seoul, Pretoria, Pavlodar, Kinshasa, Manila, Bangkok, Budapest, Tbilisi, Dubai Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Perseg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolTehran Edit this on Wikidata
SirCentral District Edit this on Wikidata
GwladBaner Iran Iran
Arwynebedd686 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr1,179 metr Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau35.7°N 51.42°E Edit this on Wikidata
Cod post13ххх-15ххх Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff deddfwriaetholCyngor Dinas Tehran Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethAlireza Zakani Edit this on Wikidata
Map
Arianrial Iranaidd Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Tehran (Perseg: تهران) yw prifddinas Iran a thalaith Tehran, yng ngogledd canolbarth y wlad. Mae poblogaeth y ddinas ei hun dros 8,693,706 (2016)[1][2] a'r fetropolis ehangach dros 13,805,000 (2016)[3] sy'n ei gwneud y ddinas fwyaf yng ngorllewin Asia a.r ail fwyaf yn y Dwyrain Canol, ar ôl Cairo yn yr Aifft. Gorwedda yng ngogledd canolbarth y wlad wrth droed mynyddoedd Elburz. Daeth Tehran yn brifddinas y wlad yn 1788.

Tŵr Azadi (Persieg: برج آزادی‎, Borj-e Āzādi; "Tŵr Rhyddid")

Yn yr oes Glasurol. neu gyn-hanes, meddiannwyd rhan o diriogaeth Tehran gan Rhages, dinas amlwg lle trigai'r Medes. Ymosodwyd ar y ddinas trwy oresgyniadau canoloesol Arabaidd, yr Ymerodraeth Otomanaidd (o Dwrci) a gan Ymerodraeth y Mongol. Dewiswyd Tehran yn brifddinas Iran gyntaf gan Agha Mohammad Khan o linach Qajar ym 1786, er mwyn bod o fewn cyrraedd agos i diriogaethau Iran yn y Cawcasws, cyn cael ei gwahanu oddi wrth Iran o ganlyniad i Ryfeloedd Russo-Iran rhwng 1651 a 1828. Mae'r brifddinas wedi'i symud sawl gwaith trwy hanes, a Tehran yw 32ain prifddinas genedlaethol Persia, sef yr hen enw ar Iran. Yn y 1920au, dechreuwyd dymchwel ac ailadeiladu llawer o adeiladau'r brifddinas, ac mae Tehran wedi bod yn gyrchfan ar gyfer ymfudiadau torfol o bob rhan o Iran ers yr 20g.[4]

Cynhaliwyd cyfarfod pwysig, Cynhadledd Tehran yn y ddinas yn 1943 rhwng yr Undeb Sofietaidd, Unol Daleithiau a Phrydain i drafod strategaeth a deilliannau'r Ail Ryfel Byd oedd ar ei hanterth ar y pryd. Gwelwyd terfysg fawr yn y brifddinas adeg y chwyldro yn 1979 pan fwriwyd y Shah o'i orsedd.

Mae'r rhan fwyaf o adeiladau'r ddinas yn ddiweddar ond mae Palas Gulistan (palas y shah cyn y chywldro) yn hen. Mae Hydref 6 yn cael ei nodi fel Diwrnod Tehran yn seiliedig ar benderfyniad yn 2016 gan aelodau o Gyngor y Ddinas, yn dathlu'r diwrnod pan ddewiswyd y ddinas yn swyddogol fel prifddinas Iran gan linach Qajar yn ôl ym 1907.[5]

Tehran yw canolfan fasnachol, weinyddol, ddiwyllannol a diwydiannol Iran. Ceir chwech prifysgol ynddi. Mae gan Tehran faes awyr rhyngwladol (Maes Awyr Imam Khomeini), maes awyr domestig (Maes Awyr Mehrabad), gorsaf reilffordd ganolog, system cludo cyflym Tehran Metro, system cludo cyflym bysiau, bysiau troli, a rhwydwaith mawr o briffyrdd.

Cynhadledd Tehran, 1943. Chwith i'r dde: Joseph Stalin, Franklin D. Roosevelt, a Winston Churchill

Ieithoedd

[golygu | golygu cod]

Mamiaith mwyafrif poblogaeth Tehran heddiw yw Persieg (tafodiaith Tehrani)[6][7] ac mae tua 99% o'r boblogaeth yn deall ac yn siarad Perseg, ond mae yna boblogaethau mawr o grwpiau ethno-ieithyddol eraill sy'n byw yn Tehran ac yn siarad Perseg fel ail iaith.[8]

Yn ôl cyfrifiad yn 2010 a gynhaliwyd gan Adran Gymdeithaseg Prifysgol Tehran, mewn sawl ardal o Tehran ganwyd 63% o'r bobl yn Tehran, roedd 98% yn medru deall Perseg, nododd 75% eu bod yn Bersieg ethnig, ac roedd gan 13% rywfaint o hyfedredd mewn iaith Ewropeaidd.[6]

Geirdarddiad

[golygu | golygu cod]

Mae yna nifer o ddamcaniaethau'n ymwneud â tharddiad yr enw Tehran. Un theori yw bod y gair "Tehran" yn deillio o Tiran / Tirgan, "Man byw Tir" (Tir yw'r duwdod Zoroastrian sy'n cyfateb i Mercher mewn Mytholeg Roeg). Damcaniaeth arall yw bod Tehran yn golygu "lle cynnes", yn hytrach na "lle cŵl" (e.e. Shemiran) - ardal oerach yng ngogledd Tehran.

Ond y tarddiad tebycaf yw'r fod y gair 'Tehran' mewn Perseg yn golygu "llethr mynydd cynnes" (دامنه گرم). Mae gwefan swyddogol Dinas Tehran yn dweud bod "Tehran" yn dod o'r geiriau Persiaidd "Tah" sy'n golygu "diwedd neu waelod" a "Ran" sy'n golygu "llethr [mynydd]" - yn llythrennol, gwaelod llethr y mynydd. O ystyried safle daearyddol Tehran ar waelod llethr Mynyddoedd Alborz, ymddengys mai hwn yw'r esboniad mwyaf credadwy o darddiad enw'r ddinas (دامنه ی بین دو کوه).[9]

Hanes

[golygu | golygu cod]

Y cyfnod modern hwyr

[golygu | golygu cod]

Arweiniodd yr ymwybyddiaeth gymdeithasol gynyddol o hawliau sifil at y Chwyldro Cyfansoddiadol (y مشروطیت‎ Mashrūtiyyat, neu انقلاب مشروطه) a chyfansoddiad cyntaf Iran ym 1906. Ar 2 Mehefin, 1907, pasiodd y senedd gyfraith ar lywodraethu lleol o'r enw Baladie (cyfraith ddinesig), gan ddarparu amlinelliad manwl ar faterion megis rôl cynghorau yn y ddinas, cymwysterau'r aelodau, y broses etholiadol, a'r gofynion i fod â hawl i bleidleisio. Ond diddymodd brenhiniaeth Qajar ar y pryd Mohammad Ali Shah y cyfansoddiad a bomio’r senedd gyda chymorth y Frigâd Cosac a reolwyd gan Rwsia ar 23 Mehefin 1908. Yna, cipiwyd y ddinas gan luoedd chwyldroadol Ali-Qoli Khan (Sardar Asad II ) a Mohammad Vali Khan (Sepahsalar e Tonekaboni) ar 13 Gorffennaf 1909. O ganlyniad, alltudiwyd y frenhiniaeth a disodlwyd ef gan ei fab Ahmad, ac ailsefydlwyd y senedd.

  • Sgwâr Tupkhane yn 1911.
    Sgwâr Tupkhane yn 1911.
  • Stryd yn Tehran yn 1930.
    Stryd yn Tehran yn 1930.
  • Coleg y Gyfraith, Prifysgol Tehran yn 1939.
    Coleg y Gyfraith, Prifysgol Tehran yn 1939.
  • Banc Cenedlaethol Iran, Sabze-Meydan, yn y 1940au.
    Banc Cenedlaethol Iran, Sabze-Meydan, yn y 1940au.
  • Cynhadledd Fawr Iran yn 1943.
    Cynhadledd Fawr Iran yn 1943.
  • Cyn Adeiladau'r Llywodraeth, 1956.
    Cyn Adeiladau'r Llywodraeth, 1956.
  • Rhodfa Ferdowsi, 1960.
    Rhodfa Ferdowsi, 1960.
  • Rhodfa Elisabeth, 1970.
    Rhodfa Elisabeth, 1970.

Ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, etholodd y cynulliad cyfansoddol Reza Shah o linach Pahlavi fel y frenhiniaeth newydd, ac ataliodd gyfraith Baladie ym 1907 ar unwaith, gan ddisodli'r cynghorau dinas datganoledig ac ymreolaethol â dulliau llywodraethu a chynllunio canolog.[10]

O'r 1920au i'r 1930au, o dan reol Reza Shah, ailadeiladwyd y ddinas o'r dechrau. Dilynwyd hynny gan ddymchweliad systematig o sawl hen adeilad, gan gynnwys rhannau o Balas Golestan, Tekye Dowlat, a Sgwâr Tupkhane, a ddisodlwyd gan adeiladau modern a ddylanwadwyd gan bensaernïaeth glasurol Iran, yn enwedig adeiladu'r Banc Cenedlaethol, Pencadlys yr Heddlu, Swyddfa'r Telegraph a'r Academi Filwrol. Dechreuodd y newidiadau trefol hyn gyda deddf ehangu strydoedd 1933, a oedd yn fframwaith ar gyfer newidiadau ym mhob dinas arall yn Iran. Dylanwadwyd yn fawr ar fap dinas newydd Tehran ym 1937 gan batrymau cynllunio modern o barthau a gridion.[10]

Trwy gydol y 1960au a'r 1970au, roedd Tehran yn datblygu'n gyflym o dan deyrnasiad Mohammad Reza Shah. Newidiodd adeiladau modern wyneb Tehran a chafwyd prosiectau uchelgeisiol iawn am y degawdau canlynol. Er mwyn datrys problem cymdeithasol, dechreuwyd ar gynllun cynhwysfawr cyntaf Tehran ym 1968. Nododd consortiwm y pensaer o Iran Abd-ol-Aziz Farmanfarmaian a chwmni Americanaidd Victor Gruen Associates fod y prif broblemau sy'n difetha'r ddinas yn uchel: dwysedd maestrefi, llygredd aer a dŵr, seilwaith dinesig, aneffeithlon, diweithdra, a gor-fudo gwledig-trefol. Yn y pen draw, cafodd llawer o'r cynlluniau eu rhoi o'r neilltu oherwydd Chwyldro Islamaidd Iran (1979) a Rhyfel Irac ac Iran (1980au).[10]


Yn ystod Rhyfel Iran-Irac 1980-1988, Tehran oedd y targed o ymosodiadau a thaflegrau taflegrau Scud dro ar ôl tro.

Cwblhawyd y Tŵr Milad 435 metr o uchder, a oedd yn rhan o'r prosiectau datblygu arfaethedig yn Iran cyn-chwyldroadol,[11] yn 2007, ac a ddaeth yn dirnod nodedig iawn yn Tehran. Mae'r ffordd cerddwyr 270 metr o Bont Tabiat yn dirnod newydd, a ddyluniwyd gan y pensaer Leila Araghian, ac a gwblhawyd yn 2014.[12]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ https://citypopulation.de/en/iran/cities/.
  2. ↑ "جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری" (yn Perseg). Cyrchwyd 29 Hydref 2023.
  3. ↑ http://www.demographia.com/db-worldua.pdf.
  4. ↑ "Tehran (Iran) : Introduction – Britannica Online Encyclopedia". Encyclopædia Britannica. Cyrchwyd 2012-05-21.
  5. ↑ "Citizens of Capital Mark Tehran Day on Hydref 6". 2018-10-06.
  6. ↑ 6.0 6.1 "چنددرصد تهرانی‌ها در تهران به دنیا آمده‌اند؟". tabnak.ir (yn Perseg). November 3, 2010.
  7. ↑ Abbasi-Shavazi, Mohammad Jalal; McDonald, Peter; Hosseini-Chavoshi, Meimanat. (September 30, 2009). "Region of Residence". The Fertility Transition in Iran: Revolution and Reproduction. Springer. tt. 100–101.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  8. ↑ Schuppe, Mareike. (2008). Coping with Growth in Tehran: Strategies of Development Regulation. GRIN Verlag. t. 13. Besides Persian, there are Azari, Armenian, and Jewish communities in Tehran. The vast majority of Tehran's residents are Persian-speaking (98.3%).
  9. ↑ Behrooz, Samira; Karampour, Katayoun. (November 15, 2008). "A Research on Adaptation of Historic Urban Landscapes". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Gorffennaf 2011. Cyrchwyd 18 Mehefin 2009.CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 Vahdat Za, Vahid. (2011). "Spatial Discrimination in Tehran's Modern Urban Planning 1906–1979". Journal of Planning History vol. 12 no. 1 49–62. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2015-10-16. Cyrchwyd 2013-04-11.
  11. ↑ Vanstiphout, Wouter. "The Saddest City in the World". The New Town. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 19 Rhagfyr 2013. Cyrchwyd 1 Mehefin 2013.
  12. ↑ "Tabiat Pedestrian Bridge / Diba Tensile Architecture". ArchDaily. November 17, 2014.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Tehran&oldid=11577960"