Cairo
 | |
| Math | dinas fawr, mega-ddinas, y ddinas fwyaf, metropolis, dinas hynafol, cyrchfan i dwristiaid, national capital  |
|---|---|
| Poblogaeth | 9,606,916 |
| Sefydlwyd |
|
| Pennaeth llywodraeth | Abd El Azim Wazir |
| Cylchfa amser | UTC+2, UTC+03:00 |
| Gefeilldref/i | |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Arabeg |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Llywodraethiaeth Cairo |
| Gwlad |  Yr Aifft |
| Arwynebedd | 528 km² |
| Uwch y môr | 23 metr |
| Gerllaw | Afon Nîl |
| Cyfesurynnau | 30.0444°N 31.2358°E |
| Cod post | 11511–11668 |
| Pennaeth y Llywodraeth | Abd El Azim Wazir |
 | |
Cairo (Arabeg:لقاهرة, Al-Qāhirah, sy'n golygu "Y Gorchfygwr"), yw prifddinas yr Aifft a defnyddir yr enw Masr (مَصر) arni hefyd, a gelwir y trigolion yn "Masrawi".[1][2][3] Cairo yw'r ddinas fwyaf yn Affrica a hi hefyd yw dinas fwyaf Arabia, gyda phoblogaeth o oddeutu 9,606,916 (1 Gorffennaf 2018)[4] yn y ddinas a 21,381,869 (1 Gorffennaf 2021)[5] yn yr ardal ddinesig. Saif ar lannau Afon Nîl ac mae ei harwynebedd oddeutu 3,085 km2.[6]
Sefydlwyd y ddinas yn 969 fel dinas frenhinol i'r califfau Fatimid. Yr adeg honno, Fustat gerllaw oedd y brifddinas weinyddol. Pan ddinistriwyd Fustat yn 1168/1169 rhag i'r Croesgadwyr ei chipio, symudwyd y brifddinas i Cairo. Mae Cairo wedi bod yn ganolfan ym mywyd gwleidyddol a diwylliannol y rhanbarth ers amser maith, ac mae'n dwyn y teitl "dinas mil o dyrau" oherwydd amder ac amlygrwydd ei phensaernïaeth Islamaidd. Mae Cairo yn cael ei hystyried yn Ddinas y Byd gyda dosbarthiad "Beta +" yn ôl 'Rhwydwaith Ymchwil Globaleiddio a Dinasoedd y Byd ' (GaWC).
Er bod y ddinas ei hun yn gymharol ddiweddar, o leiaf yng nghyd-destun yr Aifft, ceir nifer o hynafiaethau pwysig iawn yma. Ymhlith y pwysicaf mae'r Pyramidau a'r Sffincs yn Giza, Caer Saladin, Tŵr Cairo a Mosg Amr ibn al-A'as. Dynodwyd Hen Gairo yn Safle Treftadaeth y Byd.
Hanes
[golygu | golygu cod]Y Cyfnod Cynnar
[golygu | golygu cod]Bu'r ardal o amgylch Cairo heddiw, yn enwedig Memphis, sef prifddinas cynharaf yr Aifft, yn ganolbwynt i'r Hen Aifft ers amser maith oherwydd ei lleoliad strategol ychydig i fyny'r afon o Delta Nile. Fodd bynnag, mae gwreiddiau'r ddinas fodern yn gyffredinol yn cael eu holrhain yn ôl i gyfres o aneddiadau yn y mileniwm cyntaf. Tua throad y 4g wrth i Memphis barhau i ddirywio mewn pwysigrwydd, sefydlodd y Rhufeiniaid dref a chaer ar hyd glan ddwyreiniol afon Nîl.[7][8] Y gaer hon, a elwid yn Babilon, oedd pencadlys y Rhufeiniaid a phrif ganolbwynt y ddinas Bysantaidd; heddiw, hi yw'r strwythur hynaf yn y ddinas. Mae hi hefyd wedi'i lleoli yng nghnewyllyn y gymuned Uniongred Goptig, a wahanodd oddi wrth yr eglwysi Rhufeinig a Bysantaidd ar ddiwedd y 4g. Mae llawer o eglwysi Coptig hynaf yn Cairo, gan gynnwys yr Eglwys Grog, wedi'u lleoli ar hyd waliau'r gaer mewn rhan o'r ddinas o'r enw Cairo Coptig.
Yn dilyn y goncwest Fwslimaidd yn OC 640, ymgartrefodd y gorchfygwr Amr ibn i'r gogledd o Babilon mewn ardal a ddaeth yn adnabyddus fel al-Fustat. Gwersyll pebyll oedd yn wreiddiol (mae Fustat yn golygu "Dinas y Pebyll") a daeth Fustat yn brifddinas gyntaf yr Aifft Islamaidd.
Yn 750, yn dilyn dymchweliad califfiaeth Umayyad gan yr Abbasidiaid, creodd y llywodraethwyr newydd eu tref eu hunain i'r gogledd-ddwyrain o Fustat, a ddaeth yn brifddinas iddynt. Gelwid hyn yn al-Askar ('dinas adrannau', neu 'gantonau') gan ei fod wedi'i osod fel gwersyll milwrol.
Arweiniodd gwrthryfel yn 869 gan Ahmad ibn Tulun at gefnu ar Al Askar ac adeiladu dinas arall, a ddaeth yn sedd y llywodraeth. Roedd hwn yn al-Qatta'i ("y Chwarteri"), i'r gogledd o Fustat ac yn agosach at yr afon. Roedd Al Qatta'i wedi'i ganoli o amgylch palas a mosg seremonïol, a elwir bellach yn Fosg ibn Tulun.
Yn 905, ail-haerodd yr Abbasiaid reolaeth ar y wlad a dychwelodd eu llywodraethwr i Fustat, gan ddymchwel al-Qatta'i i'r llawr.
Y Cyfnod Modern
[golygu | golygu cod]Bu Cairo yn lleoliad ar gyfer Cynhadledd Cairo a gynhaliwyd rhwng 22-26 Tachwedd 1943. Diffiniodd safle'r Cynghreiriaid yn erbyn Ymerodraeth Siapan yn ystod yr Ail Ryfel Byd a gwnaed penderfyniadau am ddyfodol Asia yn y cyfnod ôl-Ryfel. Mynychwyd y cyfarfod gan Arlywydd yr Unol Daleithiau, Franklin Roosevelt, Prif Weinidog y Deyrnas Unedig, Winston Churchill, a Chiang Kai-shek dros Gweriniaeth Tsieina (di-gomiwnyddol).
Mae gan Cairo un o'r diwydiannau ffilm a cherddoriaeth hynaf a mwyaf yn y byd Arabaidd, yn ogystal â sefydliad dysgu uwch ail-hyna'r byd, sef Prifysgol Al-Azhar. Mae gan lawer o gyfryngau, busnesau a sefydliadau rhyngwladol bencadlys rhanbarthol yn y ddinas; mae'r Gynghrair Arabaidd wedi cael ei phencadlys yn Cairo am y rhan fwyaf o'i bodolaeth. Metro Cairo yw un o'r unig ddwy system metro yn Affrica (mae'r llall yn Algiers, Algeria), ac mae ymhlith y pymtheg prysuraf yn y byd,[9][10] gyda dros 1 biliwn o deithiau blynyddol. Economi Cairo oedd y mwyaf llewyrchus yn y Dwyrain Canol yn 2005.[11]
Hyd at ei farwolaeth ym 1848, dechraeodd Muhammad Ali Pasha ar nifer o ddiwygiadau cymdeithasol ac economaidd a enillodd iddo deitl "Sylfaenydd yr Aifft Fodern".[12][13][14] Fodd bynnag, er i Muhammad Ali gychwyn ar godi adeiladau cyhoeddus yn y ddinas, ychydig o effaith a gafodd y diwygiadau hynny ar dirwedd Cairo. Daeth newidiadau mwy i Cairo o dan Isma'il Pasha (r. 1863-1879), a barhaodd â'r prosesau moderneiddio a ddechreuwyd gan ei dad-cu.[15]
Gan dynnu ysbrydoliaeth o Baris, rhagwelodd Isma'il ddinas o forwynion a rhodfeydd eang; oherwydd cyfyngiadau ariannol, dim ond rhai ohonynt, yn yr ardal sydd bellach yn cael ei adnabod fel Downtown Cairo, a godwyd. Ceisiodd Isma'il hefyd foderneiddio'r ddinas, trwy sefydlu 'adran gwaith cyhoeddus', dod â nwy a goleuadau i'r ddinas, ac agor theatr a thŷ opera.[16][17][18]
Meddiannodd y goresgynwyr Prydeinig y wlad yn hirach nag a fwriadwyd - ymhell i'r 20fed ganrif. Llwyfannodd cenedlaetholwyr wrthdystiadau ar raddfa fawr yn Cairo ym 1919, bum mlynedd ar ôl i'r Aifft gael ei datgan yn amddiffynfa Brydeinig (British protectorate).[19] Arweiniodd hyn at annibyniaeth yr Aifft ym 1922.[20]
Chwyldro’r Aifft yn 2011
[golygu | golygu cod]- Prif: Chwyldro'r Aifft, 2011
-edit2.jpg)
Sgwâr Tahrir Cairo oedd canolbwynt Chwyldro’r Aifft yn 2011 yn erbyn y cyn-arlywydd Hosni Mubarak. Roedd dros 2 filiwn o wrthdystwyr yn sgwâr Tahrir Cairo.[21] Meddiannodd mwy na 50,000 o wrthdystwyr y sgwâr gyntaf ar 25 Ionawr, pan adroddwyd bod nam ar wasanaethau diwifr yr ardal.[22] Yn y dyddiau canlynol, parhaodd Sgwâr Tahrir i fod yn brif gyrchfan protestiadau yn Cairo wrth iddo ddigwydd; roedd hyn yn dilyn gwrthryfel poblogaidd a ddechreuodd ddydd Mawrth, 25 Ionawr 2011 ac a barhaodd tan fis Mehefin 2013. Ymgyrch oedd y gwrthryfel yn bennaf - ymgyrch o wrthwynebu sifil di-drais, a oedd yn cynnwys cyfres o wrthdystiadau, gorymdeithiau, gweithredoedd o anufudd-dod sifil, a streiciau llafur.[23]
Mynnodd miliynau o wrthdystwyr o amryw o gefndiroedd cymdeithasol-economaidd a chrefyddol ddymchwel cyfundrefn Arlywydd yr Aifft Hosni Mubarak. Er gwaethaf ei fod yn heddychlon ei natur yn bennaf, nid oedd y chwyldro heb wrthdaro treisgar rhwng y lluoedd diogelwch a phrotestwyr, gydag o leiaf 846 o bobl wedi’u lladd a 6,000 wedi’u hanafu. Digwyddodd y gwrthryfel yn Cairo, Alexandria, ac mewn dinasoedd eraill yn yr Aifft, yn dilyn y chwyldro yn Nhiwnisia a arweiniodd at ddymchwel arlywydd hir Tiwnisia Zine El Abidine Ben Ali. Ar 11 Chwefror, yn dilyn wythnosau o brotest poblogaidd penderfynol, ymddiswyddodd Hosni Mubarak o’i swydd.[24]
Gweler hefyd
[golygu | golygu cod]Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ Behrens-Abouseif 1992, t. 8
- ↑ Golia 2004, t. 152
- ↑ Towards a Shi'i Mediterranean Empire: Fatimid Egypt and the Founding of Cairo. I.B. Tauris. 2009. t. 78. ISBN 978-0-85771-742-9.
- ↑ http://www.citypopulation.de/Egypt-Cities.html.
- ↑ https://www.citypopulation.de/en/egypt/greatercairo/.
- ↑ "Total area km2, pg.15" (PDF). Capmas.gov.eg. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 21 Mawrth 2015. Cyrchwyd 25 Awst2020. Check date values in:
|access-date=(help) - ↑ Hawass & Brock 2003, t. 456
- ↑ "Memphis (Egypt)". Encarta. Microsoft. 2009. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 Hydref 2009. Cyrchwyd 24 Gorffennaf 2009.
- ↑ "Cairo's third metro line beats challenges". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 Gorffennaf 2017. Cyrchwyd 29 Mehefin 2015.
- ↑ "Cairo Metro Statistics". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 Mawrth 2012. Cyrchwyd 4 Medi 2012.
- ↑ "The 150 Richest Cities in the World by GDP in 2005". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 Medi 2012. Cyrchwyd 11 Tachwedd 2010.
- ↑ Afaf Lutfi Sayyid-Marsot 1984, t. 1
- ↑ McGregor 2006, t. 53
- ↑ Shillington 2005, t. 437
- ↑ Roman Adrian Cybriwsky, Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture, ABC-CLIO, USA, 2013, t. 76
- ↑ Abu-Lughod 1965, tt. 429–31, 455–57
- ↑ Hourani, Khoury & Wilson 2004, t. 317
- ↑ Abu-Lughod 1965, t. 431
- ↑ Hourani, Khoury & Wilson 2004, t. 12
- ↑ Shillington 2005, t. 199
- ↑ "Egypt protests: Anti-Mubarak demonstrators arrested". BBC News. 26 Ionawr 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 26 Ionawr 2011. Cyrchwyd 26 Ionawr 2011.
- ↑ "Egyptians report poor communication services on Day of Anger". Almasry Alyoum. 25 Ionawr 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Ionawr 2011. Cyrchwyd 25 Ionawr 2011.
- ↑ "Egypt protests: curfew defied in Cairo and other cities". BBC News. 29 Ionawr 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Ionawr 2011. Cyrchwyd 29 Ionawr 2011.
- ↑ Chrisafis, Angelique; Black, Ian (15 Ionawr 2011). "Zine al-Abidine Ben Ali forced to flee Tunisia as protesters claim victory". The Guardian. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 15 Ionawr 2011. Cyrchwyd 23 April 2018.