Хьалха-Марта
ГIала | |
Хьалха-Марта, МартантIе | |
---|---|
43°07′20″ къ. ш. 45°32′12″ м. д.HGЯO | |
Пачхьалкх | Росси |
Регион | Нохчийчоь |
КӀошт | Хьалха-Мартанан |
Истори а, географи а | |
Йиллина | 1713 |
Майда | 30 км² |
Центран локхалла | 130 м |
Сахьтан аса | UTC+3 |
Бахархой | |
Бахархой | ↗62 702[1] стаг (2020) |
Къаьмнийн хӀоттам | нохчий |
Динан хӀоттам | бусулманаш |
Официалан мотт | Нохчийн мотт, оьрсийн мотт |
Идентификаторан терахьаш | |
Телефонан код | +7 87145 |
Поштан индекс | 366500 |
Автомобилан код | 95 |
ОКАТО | 96234501 |
meriya-urus-martan.ru | |
Картин тӀехь | |
Хьалха-Марта, МартантIе — Нохчийчоьнан гӀала, Хьалха-Мартанан кӀоштан административан центр. Таханлерачу дийнахь гӀала лоруш йу. 2020 шарахь биначу талламо гойтина бахархой барам ↗62 702[1] стаг.
Географи
[бӀаьра нисйан | нисйан]ГӀала Рошни-хи[2] олучу хийистехь йу, Соьлжа-ГӀалина къилб-малхбузехьа йу.
Уллера нах беха меттигаш: къилбседехьа Ӏалхан-Йурт эвла йу, къилбседа-малхбузехьа — ГихтӀа а, ШаӀми-Йурт а эвланаш йу, къилбседа-малхбалехьа — ГӀойтӀа эвла йу, къилба-малхбалехьа — ГӀой-Йист эвла йу, къилба-малхбузехьа — Роьшни-Чу а, Гихчу а эвланаш йу[3].
Истори
[бӀаьра нисйан | нисйан]1917 шо кхачале
[бӀаьра нисйан | нисйан]Хьалха-МартантӀехь нах беха 2500 шо герга хьан йу. Къилба агӀонехь Ани-Ирзо олуш археологически памятник йу. Цу чура Г. А. Вертеповс 1900-1901 шарахь борзан хьумнаш ехийра VI -IV бIешар заманар[4]. Бойсан-Ирзах карийна кобански материалаш Паччалкхан историн музеях оьхкуш йу[5].
Эвла кхоллаелла гергарчу хьесапехь XVIII бӀешарахь, и йиллина тайп-тайпана нохчийн тайпанаш. Цу хьенахь Хьалха-Марта йолчехь билгал йахна йу: ДжаргӀан-Йурт, Пешхой, Гендаргеной, ЧӀинхой ишт кхи дӀа йол йарташ[6]
Шамилан имаматехь Хьалха-Марта Жима Нохчийчоьнан центр йара.
СССР йолучу хенахь Хьалха-Марта цӀарахчу кӀоштан центр йара.
1944 шеран 23 февралехь коммунистийн Ӏедало нохчий а, гӀалгӀай а махкахбахар а, ишта Нохч-ГӀалгӀайн АССР дӀаяккхар а бахьана долуш, эвлан цӀе Красноармейское аьлла хийцина.
1810 шеран 3 майхь эвлан къилбаседехьа 10 километрехь Соьлжа хина йистехь, цунах Мартан хи кхеттачехь, Российн паччахьан эскаро Усть-Мартановский цӀе йолуш редут йина[7], маситта баттахь бен иза ца йитира.
XIX бӀешеран цхьалхачу йуххьенца эвла маситтазза паччахьан эскаро йохийна 1822 шеран 1-5 февралехь Хьалха-Марта а, уллера ГӀойта а Греков, Николай Васильевич полковникас команда яларца йохийра. Эвланийн уллехь аманаташ схьайаьхира.
1990 шарахь Хьалха-Мартан гӀала статус елира.
Бахархой
[бӀаьра нисйан | нисйан]Бахархойн дукхалла | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|
1939[8] | 1959[9] | 1970[10] | 1979[11] | 1989[12] | 1992[8] | 1996[8] |
13 400 | ↘11 672 | ↗24 311 | ↗27 942 | ↗32 851 | ↗38 000 | ↗38 600 |
2002[13] | 2003[8] | 2005[8] | 2006[8] | 2007[8] | 2008[8] | 2009[14] |
↗39 982 | ↗40 000 | ↗43 300 | ↗46 100 | ↗47 500 | ↗48 700 | ↗50 628 |
2010[15] | 2011[16] | 2012[17] | 2013[18] | 2014[19] | 2015[20] | 2016[21] |
↘49 070 | ↗49 100 | ↗51 363 | ↗52 744 | ↗54 248 | ↗55 783 | ↗57 358 |
2017[22] | 2018[23] | 2019[24] | 2020[1] | |||
↗58 588 | ↗59 954 | ↗61 221 | ↗62 702 |
Тайпанаш
[бӀаьра нисйан | нисйан]Хьалха-Марта гӀалахь дехаш долу тайпанаш:
- беной,
- белгӀатой,
- чӀинхой,
- нашхой,
- гендаргной,
- нихалой,
- тӀерлой,
- шарой,
- пешхой,
- цӀонтарой,
- чӀаьнтий,
- хӀимой,
- зумсой
- ГӀордалой кхин[2].
ГӀарабевлла бахархой
[бӀаьра нисйан | нисйан]ГӀалара схьабаьлларш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Закаев, Ахмед Халидович — Ичкерин инарла.
ГӀалахь бинарш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- Бажаев, Зия Юсупович (1960 шеран 11 июль — 2000 шеран 9 март) — нохчийн бизнесмен, «Альянс» компани кхоьллинарг.
- Гучигов, Али Аюбович (1914 шо — 1957 шеран 29 сентябрь) — нохчийн XX бӀешеран хьалхаран эхан пачхьалкхан гӀуллакххо, Сийлахь-боккха даймехкан тӀеман декъашхо.
- Седаев, Мухади Мовладиевич (1962 шеран 8 сентябрь) — нохчийн штангист, масийттуза СССР чемпион а, СССР Кубок яккхинарг а.
- Димаев, Умар Димаевич (1908 шеран 1 октябрь, — 1972 шеран 26 декабрь) — нохчийн музыкант а, композитор а, Нохч-ГӀалгӀайн АССРн Халкъан артист, вевзуш волу музыкантан а, композиторан а Али Димаеван да.
- Билу-Хьаж (1852 шерахь,--1925шерахь)--- нохчийн дешан саг. 1921-1925 шершкахь нохчийн къам пархатдаккхаран т1емнаш йуккъехь хьалхваьлла лелла декъашо. Кхелхина Ростовехь набахтехь. Тайпан гендаргно
Билгалдахарш
[бӀаьра нисйан | нисйан]- ↑ 1 2 3 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года . ТӀекхочу дата: 2020 шеран 24 апрель. Архивйина 2020 шеран 24 апрелехь
- ↑ 1 2 Цитатийн гӀалат:
<ref>
тег нийса йац; кхуReferenceA
тIетовжаран текст йазйина йац - ↑ Нохчийчоьн карта
- ↑ Г. А. Вертепов. .
- ↑ В. Б. Виноградов, В. И. Марковин. .
- ↑ Берже А. П. .
- ↑ Абузар Айдамиров. Хронология истории Чечено-Ингушетии. Грозный: «Книга», 1991 Архивйина 2011-03-17 — Wayback Machine
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Народная энциклопедия «Мой город». Урус-Мартан
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населенных пунктов - районных центров по полу . ТӀекхочу дата: 2013 шеран 14 октябрь. Архивйина 2013 шеран 14 октябрехь
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров . ТӀекхочу дата: 2013 шеран 29 декабрь. Архивйина 2013 шеран 29 декабрехь
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность сельского населения РСФСР - жителей сельских населённых пунктов - районных центров по полу . ТӀекхочу дата: 2013 шеран 20 ноябрь. Архивйина 2013 шеран 16 ноябрехь
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более . Архивйина 2012 шеран 3 февралехь
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года . ТӀекхочу дата: 2014 шеран 2 январь. Архивйина 2014 шеран 2 январехь
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 1. Численность и размещение населения Чеченской Республики . ТӀекхочу дата: 2014 шеран 9 май. Архивйина 2014 шеран 9 майхь
- ↑ Число городских населенных пунктов Чеченской Республики на 1 января 2011 года . ТӀекхочу дата: 2016 шеран 11 май. Архивйина 2016 шеран 11 майхь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года . ТӀекхочу дата: 2014 шеран 31 май. Архивйина 2014 шеран 31 майхь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов) . ТӀекхочу дата: 2013 шеран 16 ноябрь. Архивйина 2013 шеран 16 ноябрехь
- ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года . ТӀекхочу дата: 2014 шеран 2 август. Архивйина 2014 шеран 2 августехь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года . ТӀекхочу дата: 2015 шеран 6 август. Архивйина 2015 шеран 6 августехь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (2017 шеран 31 июль). ТӀекхочу дата: 2017 шеран 31 июль. Архивйина 2017 шеран 31 июлехь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года . ТӀекхочу дата: 2018 шеран 25 июль. Архивйина 2018 шеран 26 июлехь
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года . ТӀекхочу дата: 2019 шеран 31 июль.