Чулацаман тӀегӀо

ЧӀаьнтий

Талларе хьожуш
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Шира тайпа
ЧӀаьнтий
ЧІаьнтий тайпан векал. 19-гІа бІешарахь
ЧІаьнтий тайпан векал. 19-гІа бІешарахь
Этноиерархи
Раса кавказан
Йукъара хаамаш
Мотт чӀаьнтийн диалект
Дин ислам (суннизм)
Къам нохчий
Таханлера дӀасакхалхар
 Росси: хууш дац
 Нохчийчоь: хууш дац
 ГӀалгӀайчоь: хууш дац
 Гуьржийчоь: хууш дац
 ДегӀаста: хууш дац
Хьалхалера дӀасакхалхар

Къилбаседа Кавказ:

• шира. мохк ЧӀаьнта (ЧӀаьнтийн мохк)

ЧӀаьнтий — нохчийн шира тайпа, J1 гаплотобанера[1] тайпа ду. ЧӀаьнташа а, Зумсойша а, Тумсойша а шаьш кхаа вешийн тӀаьхье лору.

Шайн синмехаллин эвла ЧӀаьнташа лору Итон-Кхаьлла, хӀунда аьлчи оцу эвлан меттигехь хилла шира шиъ ЧӀаьнтийн эвла Шулкаг а, Пхакхоча а. Пхакхоча ЧӀаьнтан йукъ хилла. А.Сулеймановс «ЧӀаьнтий» дешан маьӀна иштта даладо – «чӀогӀа антий» олий[2].

Географи

[бӀаьра нисйан | нисйан]

ЧӀаьнтий мохк бу хӀинцалерачу Нохчийчоьнан Итон-Кхаьллан кӀоштехь, ЧӀантий-эркан а, Доьрахойн-эркан а бассейнехь. Доьрахойн-эркан хьост ду Кхаъ-Куьртий олучу меттигехь, охьадоьду къилба-малхбузера къилбаседа-малхбалехьа, кхета ЧӀаьнтийн Органах.

ЧӀаьнтан доза ду: къилбехахь - Хьачараца, малхбалехь - Шикъараца, къилбаседехь - Зумсаца, ЧӀиннахца, малхбузехь - Дишница[2].

Тайпанан лам бу ЧӀаьнтийн лам. ЧӀаьнтийн лам бахбелла ЧӀаьнта-Орган[3] аьтту ген Доьрахойн эркан аьрру бердаца, малхбуза агӀора. Пайда эцара даьхний дажош, йол хьокхуш ЧӀаьнтан берриг бахархоша[4].

ЧӀаьнтан эвланаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

ЧӀаьнтан йукъахь йу эвланаш: Басара Доьра, Бобаш-ГутӀа, Борза хьалха, Бургул-Бийра, БӀаз-Кхелли, Гоьргача-ара, Гелин эвла, ГӀач-Кхелли, ГӀул-Кхелли, Дакна-Ара, Данкхелли, Дийхьа Доьра, Доьра, ДоьрхӀа, Дурзули, Жиелие, ЖӀараш-Йистие, ЗагӀаг эвла, Заза-Мерка, Итт-Куьллишка, Иэт-Кхелли, Йоховчу гути, КӀахий эвла, КӀел-ЦӀуьника, КӀогура-Доьра, Лакха Кхуокхада, Лаха Кхуокхада, Марашка, Мух-Мерка, ПхьаттӀа, Сакъаш ден гу, СелитӀа, Сехьа-Доьра, Тас гутӀа, Точин эвла, ТӀал-Кхелли, ТӀера-ЦӀуьника, УргӀала, Хаз-Кхелли, Хатта-эркие, Хьелди, Хуча-ара, Хьиерах, Хьуьрика, Цовханан корта, ЦӀагие, ЦӀамада (тера цӀе йолуш эвла ДегӀастанахь а йу), ЦӀанара, ЦӀег-гутӀа, ЦӀуьника, Чаначу, ЧӀагӀие, Шула, Йуккъерчу ЦӀамада, Юьрда-ара, Ӏахин гутӀа.

Мехкара шира эвла йу Доьра, шена йукъахь КӀел ЦӀуьника, ТӀера ЦӀуьника, ЦӀагӀие, Дийхьа Доьра, Сехьа Доьра (Басара Доьра, КӀогура Доьра) йолу[2].

Топонимаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  • ЧӀаьнта – БуланхитӀан къилбаседа йисттера меттиг[5].
  • ЧӀаьнта-Йурт – Теркайисттера эвла.
  • ЧӀаьнти эвла – ХӀХ бӀешарахь ГӀойтӀа хин лакхенашкахь хилла эвла, бахархой оьрсийн эскарша кхалхийна Гелен-ГӀойтӀа.
  • ЧӀаьнта-Орга - оцу хинан бердашца ехачу заманахь ЧӀаьнташа коьрта роль ловзийна йукъараллин дахарехь. Иштта бен кхета ца ло оцу меттигера Органах ЧӀаьнта-Орга алар[2].
  • ЧӀаьнтийн пхоннашта – Кирин къилба-малхбузера Кири ломан басе[6].
  • ЧӀантио - Гуьржийчура (ЦӀов-Тушетера) эвла ю, тарло ЧӀаьнтий оцу эвлара схьабевлла хила[2].
  • ЧӀента атагӀа – Орган аьрру бердан тӀиера Уш-Кхеллин къилбехьара меттиг. Хьалха лаьттинчу кӀотаран цӀе.

Истори

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Тайпа хьахадо 1621 шеран документехь: «гӀумкийн а, мержойн а, шотойн а, чӀаьнтийн а, гӀалгӀайн а, мулкъойн а, кхин шортта ломан мехканийн нах кийча бу цхьаьна НогӀийн нахана дуьхьала бовла», «гӀо доьху Теркан тӀийрачу оьрсийн воеводашка»[7].

Я.З.Ахмадовн белхашкахь хаам бо, теркан воеводас 1651 шарахь дӀахаийтина: «ЧӀаьнтийн, ЧӀинхойн, Зумсойн, Вашандаройн тайпанаш барт а бина шотойца цхьаьна» Теркан гӀалин аманаташ белла церан куьйга кӀелахь хилар къобалдеш[8].

Императоран омарца арахоьцучу, 1859 шеран сентябрь беттан № 9 йолчу тӀеман гуламехь, чулацаман иссалгӀачу жайнахь (том ӀХ) яздо: «Нохчийн къоман йукъадогӀу бухара цхьа мотт буьйцу, Кавказан а, Ӏаьндийн а даккъийн къилбаседа агӀон тӀехь тӀеман хийцамашка а, оьрсийн герзан аьттонга а хьаьжжина Российца хӀинца а тайп-тайпана йукъаметтигаш йолу, хӀинца Шемалан Ӏедал дохийначул тӀаьхьа дерриг а Кавказера оьрсийн мехкаш тӀехь Российн куьйгакӀела даьхкина тайпанаш: Шотой беха Орган Ӏинан лакхенашкахь, 15000 са, оцу тайпано 1858 шарахь къобалдина Российн Ӏедал (Шотой, ЧӀаьнтий, Зумсой, кхин а тайпанаш)»[9].

Культан меттигаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

ЧӀаьнтахь цӀуйн динан культан меттигаш йу: СелитӀа, ЦӀуьника, Хуча-ара, ЧӀагӀие, ЦӀамада, ЦӀег-гутӀа, Йуьрда-ара, Гоьргача-ара, ЦӀовхьанан корта, Сакъаш ден гу, ЖӀараш йистие, Ӏо ховчу гутӀи, Хатта эркие, кхин а[2].

Тайпа декъадалар

[бӀаьра нисйан | нисйан]

ЧӀаьнтий бекъало гарашка: Борза-гар (J1), ГӀулккхаьллой, Пхьадухарой, Тичахой, Хьелдахой, Иди, Хаси-гар (J1), Эжи.

Гараш а. некъеш а: итон-кхаллой, тазбичи, цӀамдой, пхъадгӀурой, кхокхадой, тасгутӀахой, данкхелой, хъелдий, гугӀалатхой, итт-куъллишкхой, цӀуникхой, хазкхеллихой, иэт-кхеллихой, доьрахой, тӀалкхеллой, соьсанхой, хьурикхой, шулхой, хьирехой, бобашгутӀахой, пхъаттархой; муртаз-гар, музаг- гар, борз-гар, бахъмад-гар, кушани-гар, бачикх-гар, щихали-гар, ибакх-гар, кандаг-гар[10].

ГӀарабевлла тайпанан нах

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Беха меттигаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

ЧӀаьнтий беха меттигаш: Бена-Йурт[12], ВаларгтӀе[13], Махьмад-ХитӀе, Горагорск, Гребенски, ГӀойтӀа, Девкар-Эвла[14], Доьлаке, Зонах[15], Дуй-Йурт, Гал-ГӀала, Котар-Йурт[16], Лакха Невре, Пхьарчхошка, Маьлхбик, Новр-ГӀала[17], Нурадилово, Олхазар-КӀотар, Соьлже[18], Хьач-ХитIе, Эна-Хишка, ТӀехьа-Марта, Хаси-Эвл, Хьалха-Марта, Хаьмбин-Ирзе, ЧӀаьнти-Йурт[19], Шелковски, Аки-Йурт, Ӏалхан-ГӀала.

Билгалдахарш

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  1. ↑ https://www.familytreedna.com/public/chechen-noahcho/default.aspx?section=yresults
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 Сулейманов, 1997, с. 160.
  3. ↑ Сулейманов, 1997, с. 427.
  4. ↑ Сулейманов, 1997, с. 167.
  5. ↑ Сулейманов, 1997, с. 327.
  6. ↑ Сулейманов, 1997, с. 234.
  7. ↑ Российский государственный архив древних актов, Ф. Кабардинские дела, 1621, №3. Л. 1-2
  8. ↑ Ахмадов Я.З., Русско-чеченские взаимоотношения в XVӀ-XVӀӀӀ веках.
  9. ↑ Военный сборник. Содержание девятой книги. Сентябрь № 9. Том IX. Издаваемый по Высочайшему повелению. САНКТ-ПЕТЕРБУГ в типографии Карла Вульфа, 1859.
  10. ↑ Л. М. Гарсаев, А. М. Гарасаев,Т. С. Шаипова, М. М. Гарсаева, 2014, с. 27.
  11. ↑ Исаев Эли Абубакарович Архивйина 2018-03-25 — Wayback Machine
  12. ↑ Сулейманов, 1997, с. 554.
  13. ↑ Сулейманов, 1997, с. 388.
  14. ↑ Сулейманов, 1997, с. 568.
  15. ↑ Сулейманов, 1997, с. 417.
  16. ↑ Сулейманов, 1997, с. 292.
  17. ↑ Сулейманов, 1997, с. 594.
  18. ↑ Сулейманов, 1997, с. 466.
  19. ↑ Сулейманов, 1997, с. 563.

Литература

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  • Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Нальчик: «Эль-Фа», 1997. — 682 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4.
  • Л. М. Гарсаев, А. М. Гарасаев,Т. С. Шаипова, М. М. Гарсаева. Этническое общество ЧӀаьнти: топонимия, ветви (гары), генеалогия и миграция горных ч1аьнтийцев на плоскость Чечни во второй половине XIX в. : сборник статей. — Владикавказ: ИПЦ СОИГСИ ВНЦ РАН и РСО-А, 2014. — Вып. VI. — ISBN 978-5-91480-203-2.
  • Натаев С.А. К истории общества ЧIаьнта/ЧIаьнтий. — Грозный: Чеченский государственный университет, 2017. — № 4 (8). — С. 144-146. — ISSN 2587-9626.
Йаззам кечбар ХӀара чекхбаккханза йаззам бу. Хьоьга, йоза тодина, нисдина, гӀо далур ду проектана.
ХӀара дехар ду, хьай аьтту балахь хийца йоза билгала долучуьнца.
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=ЧӀаьнтий&oldid=9734810»