Чэшская мова

Чэшская
Саманазва	čeština
Краіны	Чэхія Еўрасаюз Славакія
Афіцыйны статус	у Чэхіі, Еўрасаюзе
Арганізацыя, якая рэгулюе	Інстытут чэшскай мовы пры АН Чэшскай Рэспублікі
Агульная колькасць носьбітаў	каля 12 мільёнаў
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская Балта-славянская Славянская Заходнеславянская Чэшска-славацкая падгрупа Чэшская мова
Пісьменнасць	чэшскі алфавіт
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	чеш 790
ISO 639-1	cs
ISO 639-2	ces і cze
ISO 639-3	ces
WALS	cze
Ethnologue	ces
ABS ASCL	3601
IETF	cs
Glottolog	czec1258
Вікіпедыя на гэтай мове

Карта распаўсюджання славянскіх моў,      чэшская мова

Чэшская мова (чэшск.: čeština, IPA:[ˈʧɛʃcɪna], český jazyk) — славянская мова індаеўрапейскай моўнай сям’і. Належыць да заходнеславянскай падгрупы.

Вылучылася з заходніх дыялектаў праславянскай мовы напрыканцы X стагоддзя. Чэшская літаратура паўстала ў XIV стагоддзі, хоць першыя помнікі чэшскай пісьменнасці датаваныя XII стагоддзем.

Чэшскай мовай карыстаюцца каля 11,5 мільёнаў чалавек, з якіх прыблізна 10 млн пражываюць у Чэхіі. Цягам апошніх 150 гадоў эмігранты розных хваляў і іхнія нашчадкі рассяліліся ў Славакіі, ЗША, Канадзе, Нямеччыне, Аўстрыі, Румыніі, Аўстраліі, Украіне і некаторых іншых краінах.

Чэшская мова, як і беларуская, належыць да флектыўных моў, якія вызначаюцца складанай сістэмай скланенняў і спражэнняў. Правапіс ужывае рэфармаваную Янам Гусам лацінку. Найболей блізкія да чэшскай славацкая, польская і сербалужыцкая мовы.

Чэшскай мовай, ў якасці роднай, карыстаецца каля 12 мільёнаў чалавек (1999), з якіх прыблізна 10 млн. пражываюць у Чэхіі, дзе яна з'яўляецца афіцыйнай. З 1 мая 2004 года чэшская мова ўваходзіць у спіс афіцыйных моў Еўрасаюзу. Кадыфікацыяй пісьмовага стандарту мовы займаецца Інстытут чэшскай мовы Акадэміі навук Чэхіі. Вывучэннем чэшскай мовы займаецца навука багемістыка.

Гісторыя

Першай славянскай літаратурнай мовай на тэрыторыі сучаснай Чэхіі была стараславянская мова, якая выкарыстоўвала ў якасці алфавіту прынесеную каля 836 году братамі Кірылам і Мяфодзіем глаголіцу.

Чэшская мова вылучылася з заходняга дыялекту праславянскай напрыканцы 1 тысячагоддзя. Аднак чытаць і пісаць у той час умела пераважна толькі духавенства, і функцыі пісьмовай мовы выконвалі лацінская і стараславянская мовы.

Першымі пісьмовымі дакументамі чэшскай мовы з’яўляюцца рэлігійныя песні і кароткія тэксты, вядомыя як глосы (чэшск.: glosy), напісаныя ў XII і XIII стагоддзях. Яны пісаліся так званым прымітыўным правапісам, які выкарыстоўваў звычайную лацінку для запісу неўласцівых латыні гукаў (адна літара выкарыстоўвалася для розных гукаў).

У XIV і XV стагоддзях з’яўляюцца першыя творы прыдворнай літаратуры, чэшская мова пранікае ў дзяржаўныя дакументы. У XIV стагоддзі на чэшскую мову былі ўпершыню перакладзеныя ўсе часткі Бібліі, праўда, не як саюзны твор. У іх для запісу чэшскіх гукаў выкарыстоўваліся састаўныя літары. На мяжы XIV—XV стагоддзяў была праведзеная рэформа правапісу, звязаная з імем Яна Гуса, якая ўвяла ў чэшскую мову дыякрытычныя знакі. Ян Гус таксама працаваў над перакладам усіх частак Бібліі. Вялікі ўнёсак у развіццё чэшскай літаратуры дало вынаходства кнігадрукавання. У 1475 годзе на чэшскай мове быў упершыню надрукаваны Новы Запавет, а ў 1488 годзе ўся Біблія. Тым не менш, класічны чэшскі пераклад Бібліі, Краліцкая Біблія, быў выдадзены ў 6 частках толькі ў 1579—1594 гадах.

Пасля паражэння паўстання 1618—1620 гадоў і пачаткам Контррэфармацыі пачаўся паступовы заняпад чэшскай пісьмовай літаратуры, які быў выкліканы змушанай эміграцыяй некаталіцкай інтэлігенцыі. І ў гэты час, тым не менш, выходзілі кнігі на чэшскай мове, аднак яны падвяргаліся строгай цэнзуры. Па Новым земскім укладанні (чэшск.: Obnovené zřízení zemské) (1627, 1628) у Чэхіі і Маравіі другой дзяржаўнай мовай станавілася нямецкая, якая мела роўныя правы з чэшскай (на падставе пражывання тамака вялікай колькасці немцаў).

Распаўсюджанне чэшскай і славацкай моў у XIX стагоддзі

У XVIII стагоддзі нямецкая мова была ўведзена ў якасці адзінай ва ўсіх габсбургскіх землях. Для паспяховай кар’еры нямецкай мовай трэба было валодаць як роднай. Шматлікія чэшскія паны так анямечваліся, што забывалі сваю родную мову. Заняпаду чэшскай мовы спрыялі езуіты, знішчаючы чэшскія кнігі і рукапісы, якія яны лічылі ерэтычнымі. Пры кіраванні Марыі-Тэрэзіі ў вышэйшых, сярэдніх і пачатковых школах уводзілася выкладанне на нямецкай мове, а пры Іосіфе II без ведання нямецкай стала немагчыма паступіць у гімназію. У 1784 годзе нямецкая мова канчаткова стала мовай выкладання ў гімназіях і Пражскім універсітэце, наўзамен лацінскай мовы. Ва ўсіх урадавых установах таксама была ўведзеная нямецкая мова.

Поўнае непрызнанне з боку аўстрыйскіх імператараў земскай самастойнасці Чэхіі прывяло да ўзнікнення ў канцы XVIII стагоддзя руху нацыянальнага адраджэння, які ўзмацніўся са скасаваннем у XIX стагоддзі прыгоннага права. У 1792 у Пражскім універсітэце была арганізаваная кафедра чэшскай мовы, у 1793 годзе чэшская стала выкарыстоўвацца ў сейме.

У XIX стагоддзі чэшская літаратура ізноў дасягнула росквіту. З розных спроб кадыфікацыі чэшскай мовы ўсеагульна была прынятая граматыка Ёсефа Добраўскага, якая ўпершыню выйшла ў 1809 годзе. У 1830—1835 гадах быў выдадзены пяцітомны чэшска-нямецкі слоўнік Ёсефа Юнгмана. Развіваецца публіцыстыка і мастацкая літаратура, якія значна наблізіліся да паўсядзённай мовы. Зніклі некаторыя перажыткі састарэлага правапісу Краліцкай Бібліі. Менавіта ў гэты час літаратурная чэшская мова стала больш-менш падобная на сучасную.

Пісьменнасць

Чэшская мова выкарыстоўвае лацінскі алфавіт, пашыраны наступнымі літарамі з дыякрытычнымі знакамі:

Вялікія	Á	Č	Ď	É	Ě	Í	Ň	Ó	Ř	Š	Ť	Ú	Ů	Ý	Ž
Малыя	á	č	ď	é	ě	í	ň	ó	ř	š	ť	ú	ů	ý	ž

Статус літары мае таксама дыграф ch, які ў алфавіце займае месца між h ды i. У іншамоўных словах таксама могуць ужывацца дыграфы dž (для запісу звонкага гуку č, напр. džbán, džus, džem, džíp) і вельмі рэдка dz (звонкі c). Але гэтыя дыграфы не разглядаюцца як асобныя літары.

Рукапісныя літары чэшскага алфавіту

На пісьме паслядоўна абазначаецца даўжыня галосных (штрыхі над літарамі, а над u або штрых, або кружок — апошні ў тых выпадках, калі гук [u:] утварыўся са старажытнага [o]). Літары для шыпячых і мяккіх зычных утрымоўваюць дыякрытычны знак гачык (чэшск.: háček «гаплік»), які ў большасці выпадкаў выглядае як «птушачка» над літарай, а над літарамі з вертыкальнай верхняй часткай (d, t) — як апостраф. Гачык над галоснай e азначае мяккасць папярэдняй зычнай; звычайна літара ě адпавядае гуку, які пайшоў ад старога агульнаславянскага Ѣ). Літары q, w, x ужываюцца толькі ў запазычаннях.

Чэшскі правапіс мае ў сваёй аснове фаналагічны прынцып з пэўнымі гістарычнымі элементамі. Гэта азначае, што адна літара (графема), як правіла, ужываецца для запісу аднае фанемы (а не гуку) з тым, каб наблізіцца да марфалогіі й этымалогіі слоў і захаваць некаторыя элементы, адпаведныя гістарычнай форме мовы (напр. i/y, í/ý, ě, ú/ů).

Літары ě і ů не могуць стаяць у пачатку слова, таму што ě змякчае папярэдні зычны гук, а выкарыстанне ů замененае іншымі спосабамі (пачатковы галосны /u:/ на пісьме перадаецца як ú).

Чэшская QWERTZ-клавіятура. QWERTY адрозніваецца ад яе толькі паменянымі месцамі літарамі Y і Z

Літара Чэшская назва гук (МФА) ала- фоны A a á [a] Á á dlouhé á [aː] B b bé [b] [p] C c cé [ts] [dz] Č č čé [tʃ] [dʒ] D d dé [d] [t] Ď ď ďé [ɟ] [c] E e é [ɛ] É é dlouhé é [ɛː] Ě ě ije [ɛ], [jɛ] F f ef [f] G g gé [g] [k] H h há [ɦ] [x], [h] Ch ch chá [x] [ɣ], [ɦ] I i í [ɪ] Í í dlouhé í [iː] J j jé [j] K k ká [k] [g] L l el [l] M m em [m] [ɱ] N n en [n] [ŋ]

Літара Чэшская назва гук (МФА) ала- фоны Ň ň eň [ɲ] O o ó [o] Ó ó dlouhé ó [oː] P p pé [p] [b] Q q kvé qu=[kv] R r er [r] Ř ř eř [r̝] [r̝°] S s es [s] [z] Š š eš [ʃ] [ʒ] T t té [t] [d] Ť ť ťé [c] [ɟ] U u ú [ʊ] Ú ú dlouhé ú [uː] Ů ů ů s kroužkem [uː] V v vé [v] [f] W w dvojité vé [v] [f] X x iks [ks] [gz] Y y ypsilon [ɪ] Ý ý dlouhé ypsilon [iː] Z z zet [z] [s] Ž ž žet [ʒ] [ʃ]

На ўзор чэшскай пісьменнасці была створаная вельмі блізкая да яе славацкая. У пачатку XIX стагоддзя на чэшскую сістэму (з некаторымі змяненнямі) была пераведзеная харвацкая лацінка («гаевіца»). Па чэшскім жа ўзоры ствараліся праекты найбольш распаўсюджаных сістэм лацінізацыі некаторых іншых славянскіх моў: беларускай, украінскай, рускай, як і ўвогуле асноўныя стандарты лацінскай транслітарацыі кірыліцы. Яшчэ некалькі моў (баснійская, лякоцкая, літоўская, латышская, некаторыя саамскія варыянты, славенская і інш.) выкарыстоўваюць гачыкі над літарамі.

Да сярэдзіны XIX стагоддзя чэшская арфаграфія захоўвала некалькі своеасаблівых старажытных абазначэнняў гукаў, якія сёння выглядаюць вельмі нязвыкла:

• літара j ужывалася замест í для абазначэння доўгага гуку [і];
• літара g ужывалася замест j для абазначэння гуку [й];
• літара w ужывалася замест v.

Фанетыка

Галосныя

Гучанне чэшскіх галосных паводле The Handbook of the International Phonetic Association.

У чэшскай мове 10 асноўных галосных гукаў: кароткія і доўгія варыянты гукаў [a], [e], [i] (на пісьме з гістарычна-этымалагічных прычын адлюстроўваецца дваяка: i і y), [o], [u]. Даўжыня галосных абазначаецца дыякрытычнымі знакамі (штрыхом ці кружком) і з’яўляецца сэнсаадрознай: drahá — «дарагая», dráha — «даро́га».

Націск сілавы, фіксаваны на першым складзе. Націск не звязаны з даўгатой; у выніку можа памылкова здавацца, што націск часам падае ў сярэдзіну або канец слова.

Галосныя ў чэшскай мове прамаўляюцца выразней, чым у беларускай, склады гучаць як бы паасобку.

Характэрныя складаўтваральныя [r] і [l]: vlk «воўк», krtek «крот», bratr «брат». Пры вымаўленні такога склада з'яўляецца смутны гук, які нагадвае вельмі кароткі беларускі [ы] (тэат[ы]р). Існуюць цэлыя фразы без адзінага «сапраўднага» галоснага: Strč prst skrz krk «засунь палец у горла».

Дыфтонгі [au], [eu], [ou] (першыя два пераважна ў запазычаннях, апошні тыповы і для ўласна чэшскіх слоў: doubrava, houknouti, kousati).

Зычныя

Месца артыкуляцыі →	Губныя гукі		Каранарныя гукі		Дарсальныя гукі		Гартанныя гукі
Спосаб артыкуляцыі ↓	Білабіяль- ныя	Губна- зубныя	Альвеа- лярныя	Пост‐ альвеа- лярныя	Палаталь- ныя	Задне- паднябен- ныя	Гартанныя
Насавы	m	(ɱ)	n		ɲ	(ŋ)
Выбухны	p b		t d		c ɟ	k ɡ	(ʔ)
Фрыкатыўны		f v	s z	ʃ ʒ		x (ɣ)	(h) ɦ
Надыходзячы					j
Грасіруючы			r r̝*
Латэральны надыходзячы			l

*[r̝]— гэта асаблівы прыпадняты альвеалярны вібруючы r, які можа вымаўляецца як звонка, так і глуха.

Зычныя ў дужках разглядаюцца як алафоны іншых зычных:

[ɱ] - алафон фанемы /m/ папярэдні губна-зубным зычным (/f/ і /v/).

[ŋ] - алафон фанемы /n/ папярэдні задне-паднябенным зычным (/k/ і /g/).

[ɣ] - звонкі алафон /x/ папярэдні звонкім зычным.

[h] - алафон /ɦ/ папярэдні глухім зычным.

Цвёрды прыступ (гартанная змычка) не лічыцца асобным гукам.

Існуе таксама чатыры афрыкаты:

t͡s	глухая альвеалярная афрыката
ʣ	звонкая альвеалярная афрыката
ʧ	глухая постальвеалярная афрыката
ʤ	звонкая постальвеалярная афрыката

/ʃ/ адпавядае літара š

/ʒ/ адпавядае літара ž

/ɲ/ адпавядае літара ň

/c/ адпавядае літара ť

/ɟ/ адпавядае літара ď

/ɦ/ адпавядае літара h

/x/ адпавядае дыграф ch

/ts/ адпавядае літара c

/dz/ адпавядае дыграф dz

/tʃ/ адпавядае літара č

/dʒ/ адпавядае дыграф dž

/r̝/ адпавядае літара ř

Іншым зычным адпавядаюць тыя ж літары, што і ў IPA.

Лексіка

Чэшскія навукоўцы ацэньваюць колькасць запазычанняў з праславянскай мовы ў сучасных чэшскай і роднаснай славацкай у 98%, што больш за ўсе астатнія славянскія мовы.

Сярод іншамоўных слоў, як і ў большасці еўрапейскіх моў, шэраг тэрмінаў у галіне культуры і навукі былі запазычаныя з грэчаскай (demokracie, parabola, typ — дэмакратыя, парабала, тып) і лацінскай моў (škola, kříž, doktor, herbář — школа, крыж, доктар, гербарый). Праз цесныя гістарычныя кантакты частка слоў была запазычаная з нямецкае (knedlík, šunka, taška, brýle, rytíř — клёцка, вяндліна, мяшок, акуляры, рыцар), у некаторых выпадках яны дайшлі праз іншыя мовы. З нямецкае паходзіць шэраг слоў з галіны рамесніцкай тэрміналогіі і слэнгу (hoblík, klempíř, ponk, šichta — гэбель, водаправоднік, варштат, вахта). У эпоху нацыянальнага адраджэння частка слоў адмыслова была перанятая з іншых славянскіх — польскай (báje, věda, půvab, otvor — байка, веданне, прывабнасць, адтуліна), рускай (vzduch, příroda, chrabrý — паветра, прырода, адважны) і інш. Чэшская тэрміналогія стваралася штучна праз запазычанне іншамоўных слоў, часта даслоўным перакладам (калькаваннем). Многія з гэтых слоў засталіся ва ўжытку і цяпер. У XX стагоддзі з рускай мовы ў чэшскую прыйшлі ў асноўным палітычныя тэрміны (sovět, kulak, chozrasčot, polárník, rozvědka, celiny — савет, кулак, гасразлік, палярнік, выведка, цаліна). З італьянскае паходзіць шэраг музычных тэрмінаў (duet, soprán, forte, piano — дуэт, сапрана, фортэ, піяна), з французскай — датычных моды (baret, blůza, manžeta — берэт, блюза, манжэта). Ангельская мова стала крыніцай спартовых тэрмінаў (fotbal, hokej, tenis — футбол, хакей, тэніс), а цяпер з яе пераходзяць новаўвядзенні ў вылічальных тэхналогіях (software, hardware — праграмнае забеспячэнне, апаратнае забеспячэнне) і іншых галінах.

Маюцца запазычанні з экзатычных моў, часта праз іншыя мовы. З арабскай прыйшлі словы alkohol, káva, trafika (алкаголь, кава, тытунёвая крама), з турэцкай jogurt, klobouk, čapka, tasemnice (ёгурт/ягурт, клабук, капялюш, тасьма), з кітайскай — čaj, kečup (чай/гарбата, кетчуп), з хіндзі džungle, jóga (джунглі, ёга).

Правапіс запазычаных слоў залежыць ад ступені натуралізацыі:

• асіміляваныя словы падпарадкоўваюцца правілам напісання чэшскае мовы, напрыклад telefon, televize, rádio, muzeum, kriket, akvárium (хоць дапускаецца і напісанне televise, radio, museum);
• новыя і рэдкаўжывальныя словы звычайна захоўваюць арыгінальнае напісанне, напр. hardware, image;
• асаблівую групу складаюць устойлівыя словазлучэнні — выразы, якія захоўваюць арыгінальны правапіс і не падпарадкоўваюцца чэшскім правілам скланенняў, напрыклад лацінскія ecce homo, corpus delicti, in statu nascendi, ab incunabulis, dies irae, французскія aperçu, á propos, enfant terrible, tête à tête, vis-à-vis, potpourri, parvenu; laissez-faire, laissez-passer; італьянскія staccato, adagio, dolce far niente і да т.п.).

Як у многіх роднасных мовах, якія доўгі час развіваліся паасобку, падобныя па гучанні чэшскія і беларускія словы нярэдка маюць розны і нават супрацьлеглы сэнс (напрыклад, čerstvý — свежы; pozor — увага; hrad — замак; ovoce — садавіна; rodina — сям’я; і да т. п.).

Спіс Сводэша для чэшскай мовы

Чэшская	Беларуская
já	я
ty	ты
on	ён
my	мы
vy	вы
oni, ony	яны
tento, tato, toto	гэты, гэтая, гэтае
tamten, tamta, tamto	той, тая, тое
tady	тут
tam	там, туды
kdo	хто
co	што
kde	дзе
kdy	калі
jak	як
ne	не
všechno	увесь, уся, усё, усе
mnoho	многія, шматлікія
několik	некалькі
nemnoho	нямногія, нешматлікія
jiný	іншы
jeden	адзін
dva	два
tři	тры
čtyři	чатыры
pět	пяць
velký	вялікі
dlouhý	доўгі
široký	шырокі
tlustý	тлусты
těžký	цяжкі
malý	малы, маленькі
krátký	кароткі
uzký	вузкі
tenký	тонкі
žena	жанчына
muž	мужчына
člověk	чалавек
dítě	дзіця
žena, manželka	жонка
muž, manžel	муж
matka	маці
otec	бацька
zvíře	звер, жывёла
ryba	рыба
pták	птушка
pes	сабака
veš	вош
had	змяя, гад
červ	чарвяк
strom	дрэва
les	лес
hůl, klacek, prut	палка, кій
ovoce	плод, садавіна
semeno	насенне
list	ліст
kořen	корань
kůra	кара
květ	кветка
tráva	трава
lano	вяроўка
kůže	скура
maso	мяса
krev	кроў
kost	костка
tuk	тук, тлушч
vejce	яйка
roh	рог
ocas	хвост
pero	пяро
vlasy	валасы
hlava	галава
ucho	вуха
oko	вока
nos	нос
ústa	рот, вусны
zub	зуб
jazyk	мова, язык
nehet	ногаць, пазногаць
noha	ступня, нага
noha	нага
koleno	калена
ruka	рука, далонь
křídlo	крыло
břicho	жывот
vnitrnosti	унутранасці, вантробы, кішкі
krk, šíje	горла, шыя
záda, hřbet	спіна, хрыбет
prs, hruď	грудзі
srdce	сэрца
játra	печань
pít	піць
jíst	есці
kousat	кусаць
sát	смактаць, ссаць
plivat	пляваць
zvracet	ванітаваць
foukat	дуць
dýchat	дыхаць
smát se	смяяцца
vidět	бачыць
slyšet	чуць
vědět	ведаць
myslet	думаць, разважаць
čichat	нюхаць
bát se	баяцца
spát	спаць
žít	жыць
umírat	паміраць
zabít	забіваць
bojovat	змагацца
lovit	лавіць, паляваць
udeřit	ударыць
řezat	рэзаць, калоць
rozdělit	падзяліць
bodnout	укалоць, пракалоць
škrábat	шкрабаць
kopat	капаць
plavat	плаваць
letět	лётаць
jít	хадзіць, ісці
přijít	прыходзіць, прыйсці
ležet	ляжаць
sedět	сядзець
stát	стаяць
obrátit	круціць
padat, upadnout	падаць
dát	даваць
držet	трымаць
stlačit	сціскаць
třít	церці, драць
mýt, umývat	мыць, умываць
utírat	выціраць
tahat	цягнуць
tlačit	піхаць
házet	кідаць
vázat	вязаць
šít	шыць
počítat	лічыць
říkat	гаварыць, казаць
zpívat	спяваць
hrát	гуляць, іграць
plout	плыць
téci	цекчы
mrznout, zmrznout	мёрзнуць, замёрзнуць
otékat	ацякаць
slunce	сонца
měsíc	месяц
hvězda	зорка
voda	вада
déšť	дождж
řeka	рака
jezero	возера
moře	мора
sůl	соль
kámen	камень
písek	пясок
prach	пыл, прах
země	зямля
mrak	хмара, воблака
mlha	туман, імгла
nebe	неба
vítr	вецер
sníh	снег
led	лёд
kouř, dým	дым
oheň	вагонь
popel	попел
hořet	гарэць
silnice, cesta	дарога, шлях
hora	гара
červený	чырвоны
zelený	зялёны
žlutý	жоўты
bílý	белы
černý	чорны
noc	ноч
den	дзень
rok	год
teplý	цёплы
studený, chladný	сцюдзёны, халодны
plný	поўны
nový	новы
starý	стары
dobrý	добры
špatný, zlý	злы, благі
shnilý	гнілы
špinavý	брудны
přímý	просты
kulatý	круглы
ostrý	востры
tupý	тупы
hladký	гладкі
mokrý	мокры
suchý	сухі
správný	слушны, спраўны
blízký	блізкі
daleký	далёкі
pravý	правы
levý	левы
u	каля, ля
v	у
s	з
a	і
jestliže	калі ж
protože	таму што
jméno	імя

Граматыка

Чэшская мова, як і беларуская, адносіцца да флектыўных моў, якія вызначаюцца складанай сістэмай скланенняў і спражэнняў. Гэта выяўляецца праз багацце слоўных формаў.

Часціны мовы

У чэшскай 10 часцінаў мовы, сярод якіх адрозніваюць змяняльныя і незмяняльныя:

• змяняльныя
  • скланяльныя (назоўнік, прыметнік, займеннік, лічэбнік)
  • спрагальныя (дзеяслоў)
• незмяняльныя (прыслоўе, прыназоўнік, злучнік, часціца, выклічнік)

Род

Адрозніваюць 3 роды: мужчынскі, жаночы і ніякі. Акрамя таго, назоўнікі мужчынскага роду падзяляюцца на адушаўлёныя і неадушаўлёныя.

Лік

Адрозніваюць адзіночны і множны лікі.

Скланенне

Чэшская мова мае 7 склонаў (назоўны, родны, давальны, вінавальны, клічны, творны, месны), якія ўжываюцца пры скланенні чэшскіх назоўнікаў, прыметнікаў, займеннікаў і лічыльнікаў.

Пачатковаю формаю (лемай) імёнаў ёсць, як правіла, назоўны склон адзіночнага ліку.

Спражэнне

Дзеясловы маюць 3 часы: мінулы, цяперашні і будучы.

Акрамя таго, па завершанасці ці незавершанасці дзеяння адрозніваюць дзеясловы закончанага (перфектныя) і незакончанага (імперфектныя) трыванняў. Дзеясловы закончанага трывання не маюць формы цяперашняга часу, яна супадае з формай будучага часу.

Адрозніваюць 3 лады дзеяслоў: абвесны, умоўны і загадны. Паводле адносін між прадметам і дзеяннем вылучаюць асабовыя і безасабовыя дзеясловы.

Пачатковаю формаю дзеяслова ёсць інфінітыў.

Парадак слоў

Парадак слоў вельмі гнуткі (вольны). Асноўным тыпам парадку з’яўляецца «дзейнік — выказнік — дапаўненне».

Дыялекты

Дыялекты чэшскае мовы: 1 — чэшская (багемская) група (падгрупы: 1a — паўночна-ўсходняя, 1b — цэнтральная, 1c — паўднёва-заходняя, 1d — чэшска-мараўская) 2 — цэнтральнамараўская група 3 — усходнемараўская група 4 — сілезская група (4a — сілезска-мараўская падгрупа, 4b — сілезска-польская падгрупа) 5 — змяшаныя гаворкі

Чэшская мова распадаецца на некалькі дыялектаў, носьбіты якіх у цэлым разумеюць адзін адно. У цяперашні час пад уплывам літаратурнае мовы межы між дыялектамі сціраюцца. Чэшскія дыялекты падзяляюцца на 4 групы:

• Чэшскія (багемскія) гаворкі (з размоўнай чэшскай у якасці кайнэ)
• Цэнтральнамараўская група гаворак (ганацкая);
• Усходнемараўская група гаворак (мараўска-славацкая);
• Сілезскія гаворкі.

Памежныя землі, раней населеныя судэцкімі немцамі, нельга аднесці да пэўнага дыялекту з-за размаітасці насельніцтва.

Падабенства да славацкай мовы

Чэшская і славацкая мовы вельмі падобныя і ўтвараюць кантынуум, плаўна пераходзячы адна ў адну. Адрозненні ў лексіцы чэшскай і славацкай моў нават меншыя, чым паміж некаторымі дыялектамі славацкай мовы. Некаторыя дыялекты адносяць да адной або другой мовы толькі ў залежнасці ад тэрытарыяльнай прыналежнасці.

У значнай меры за час існавання супольнай дзяржавы — Чэхаславакіі — у Чэхіі і Славакіі склаўся пасіўны чэха-славацкі білінгвізм, чэхі звычайна без праблемы разумеюць славацкую і наадварот. У рэчышчы тагачаснай палітыкі ў міжваеннай Чэхаславакіі (1918—1938) абедзве мовы разглядаліся як два варыянты адной літаратурнай мовы. Узаемаразуменне абедзвюх моў ацэньваецца ў 95%.

Краіны, у якіх ужываецца чэшская мова      афіцыйная мова ў Чэхіі      нацыянальныя меншасці (ЗША, Канада, Аўстрыя, Нямеччына, Харватыя, Славакія)      Еўрапейскі Саюз

Афіцыйны статус

Чэшскай мовай карыстаецца пераважная большасць грамадзян Чэхіі. Паводле дзеючага заканадаўства, суды, следчыя і адміністратыўныя органы вядуць справаводства па-чэшску (фінансавыя інстытуцыі таксама і па-славацку). На таварах абавязкова павінна прысутнічаць інструкцыя па выкарыстанні па-чэшску.

Грамадзяне, якія не валодаюць чэшскай мовай, маюць права карыстацца паслугамі перакладчыка (напрыклад, у судзе). У адпаведнасці з Хартыяй фундаментальных правоў і свабод этнічныя меншасці маюць права карыстацца ўласнымі мовамі.

Чэшская мова таксама можа ўжывацца ва ўсіх афіцыйных актах у Славакіі, што абумоўлена Артыкулам 6 Акту пра мовы меншасцяў Славакіі 184/1999 Zb. А з 1 мая 2004 года чэшская мова ўваходзіць у спіс афіцыйных моў Еўрасаюзу.

Літаратура

• Селищев А. М. Славянское языкознание. Западнославянские языки. — М.: Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР, 1941. — С. 27-190
• Сталл П. Обиходно-разговорный чешский язык. // Вопросы языкознания, 1960, № 2. — С. 11-20
• Широкова А. Г. Из истории развития литературного чешского языка. // Вопросы языкознания, 1955, № 4. — С. 35-54
• Lehr-Spławiński T. Tło ugrupowania gwar czeskich. // Studia i szkice wybrane z językoznawstwa słowiańskiego. Seria 2. — Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966. — S. 251—258.

Спасылкі

У Вікікнігах можна знайсці дадатковыя матэрыялы па тэме:

«Чэшская мова»

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Чэшская мова
• Інстытут чэшскай мовы пры АН Чэшскай Рэспублікі (чэшск.)
• Онлайнавы даведнік па чэшскай мове (чэшск.)
• Курс чэшскай мовы для беларусаў
• Радыё Прага «Жывучы чэшскай» (англ.)
• Онлайнавы перакладнік з чэшскай мовы
• Шматмоўны слоўнік
• Чэшская мова Online - English Архівавана 5 лістапада 2011.