Дзяржава

Дзяржа́ва — адмысловая арганізацыя грамадства, аб’яднанага агульнымі сацыяльнымі і культурнымі інтарэсамі. Займае акрэсленую тэрыторыю, мае ўласную сістэму кіравання, валодае ўнутраным і вонкавым суверэнітэтам.

Дзяржава аперуе пэўнымі метадамі захавання і падтрымання дзяржаўнай цэласнасці, суверэнітэту, правапарадку, традыцый ўнутры грамадства, усталёўвае пэўны парадак узаемаадносін паміж грамадзянамі дзяржавы, і залучае ў сваю дзейнасць усё насельніцтва на ўласнай і іншых тэрыторыях, у адпаведнасці з міжнароднымі дамовамі дзяржавы. Парадак узаемаадносін паміж членамі грамадства і прымянення ўлады вызначаецца канстытуцыяй, законамі і іншымі прававымі дакументамі дзяржавы, якія з’яўляюцца часткай будовы дзяржавы; а таксама традыцыямі, якія сфарміраваліся ўнутры дзяржавы, у гістарычнай рэчаіснасці.

У сучасных капіталістычных дзяржавах, яе асноўнымі мэтамі дэкларуюцца:

• абарона правоў грамадзян, захаванне нармальных узаемаадносін паміж членамі грамадства, якія заключаюцца ў забеспячэнні пэўнага ўзроўню бяспекі жыцця і ўласнасці людзей, г. зн. бяспекі іх асабістай, навуковай, творчай і камерцыйнай дзейнасці;
• рэалізацыя і захаванне агульных для членаў грамадства матэрыяльных і духоўных мэтаў і каштоўнасцей, такіх як свабода, мараль, справядлівасць, медыцына, адукацыя, дарогі, экалогія.

Тэрмін звычайна выкарыстоўваецца ў прававым, палітычным, а таксама сацыяльным кантэкстах. У цяперашні час уся сухапутная тэрыторыя на планеце Зямля, за выключэннем Антарктыды і прылеглых да яе астравоў, падзелена паміж прыкладна дзвюма сотнямі дзяржавамі. У параўнанні з суполкай, якая з’яўляецца простым грамадствам, дзяржава ўтрымлівае ў сабе сацыяльны клас (або класы), прафесійным заняткам якога (або якіх) з’яўляецца кіраванне агульнымі справамі (пры абшчыннай будове кожны супольнік датычны да кіравання справамі).

Вызначэнне дзяржавы

Вызначэнне дзяржавы ў міжнародным праве

На 2005 год няма юрыдычнага вызначэння дзяржавы, прызнанага ўсімі краінамі свету. Арганізацыя Аб’яднаных Нацый, хоць і з’яўляецца найбуйнейшай міжнароднай арганізацыяй, не мае паўнамоцтваў сцвярджаць, што штосьці з’яўляецца дзяржавай.

«Прызнанне новай дзяржавы або ўрада — гэта акт, які могуць здзейсніць або адмовіцца здзейсніць толькі дзяржавы і ўрады. Як правіла, яно азначае гатоўнасць усталяваць дыпламатычныя адносіны. Арганізацыя Аб’яднаных Нацый — гэта не дзяржава і не ўрад, і таму яна не валодае ніякімі паўнамоцтвамі прызнаваць тую або іншую дзяржаву або ўрад.»

Адзін з нешматлікіх дакументаў, што даюць вызначэнне тэрміну «дзяржава» ў міжнародным праве, гэта Канвенцыя Монтэвідэа, падпісаная ў 1933 некалькімі амерыканскімі дзяржавамі. СССР і Беларусь яе не падпісвалі.

Гл. таксама: Міжнародна-прававое прызнанне.

Вызначэнне дзяржавы ў навуцы

У падручніку «Агульная тэорыя права і дзяржавы» прапаноўваецца наступнае вызначэнне дзяржавы — гэта «адмысловая арганізацыя палітычнай улады грамадства, якая выклікае прыхільнасць адмысловым апаратам прымусу, што выказвае волю і інтарэсы панавальнага класа або ўсяго народа».

Некаторыя іншыя вызначэнні тэрміна:

• «Дзяржава — гэта спецыялізаваная і канцэнтраваная сіла падтрымання парадку. Дзяржава — гэта інстытут або шэраг інстытутаў, асноўная задача якіх (незалежна ад усіх іншых задач) — ахова парадку. Дзяржава існуе там, дзе спецыялізаваныя органы падтрымання парадку, як, напрыклад, паліцыя і суд, аддзяліліся ад астатніх сфер грамадскага жыцця. Яны і ёсць дзяржава» (Э. Гелнер)

«Дзяржава ёсць адмысловая досыць устойлівая палітычная адзінка, якая з’яўляе аддзеленую ад насельніцтва арганізацыю ўлады і адміністравання і прэтэндуе на вярхоўнае права кіраваць (патрабаваць выканання дзеянняў) пэўнымі тэрыторыяй і насельніцтвам без залежнасці ад згоды апошняга; мае сілы і сродкі для ажыццяўлення сваіх прэтэнзій» (Гринин Л. Г. 1997. Фармацыі і цывілізацыі: сацыяльна-палітычныя, этнічныя і духоўныя аспекты сацыялогіі гісторыі // Філасофія і грамадства. № 5. З. 20).

«Дзяржава — гэта незалежная цэнтралізаваная сацыяльна-палітычная арганізацыя для рэгулявання сацыяльных адносін. Яно існуе ў складаным, стратыфікаваным грамадстве, размешчаным на вызначанай тэрыторыі і які складаецца з двух асноўных страт — кіраўнікоў і кіраваных. Адносіны паміж гэтымі пластамі характарызуюцца палітычным панаваннем першых і падатковымі абавязаннямі другіх. Гэтыя адносіны ўзаконеныя падзялянай, прынамсі, часткай грамадства ідэалогіяй, у аснове якой ляжыць прынцып узаемадзеяння» (Claessen H. J. M. 1996. State // Encyclopedia of Cultural Anthropology. Vol. IV. New York. P.1255).

«Дзяржава ёсць машына для прыгнёту аднаго класа іншым, машына, каб трымаць у падпарадкаванні аднаму класу іншыя падпарадкаваныя класы» (Ленін У. І., Поўны збор складанняў, 5 изд., т.39, з.75).

«Дзяржава ёсць увасабленне права ў грамадстве» .

Дзяржава або краіна?

Хоць паняцці краіна і дзяржава часта выкарыстоўваюцца як сінанімічныя, паміж імі існуе сутнасная розніца.

Паняцце дзяржава пазначае палітычную сістэму ўлады, усталяваную на вызначанай тэрыторыі, адмысловага роду арганізацыю, у то час як паняцце краіна хутчэй ставіцца да культурным, агульнагеаграфічным (агульнасць тэрыторыі) і іншым фактарам. Тэрмін краіна таксама мае меней афіцыйную афарбоўку. Падобнае адрозненне ёсць і ў англійскай мове са словамі country (якое бліжэй да паняцця краіна) і state (дзяржава), хоць у вызначаным кантэксце яны могуць выступаць як узаемазаменныя.

Дзяржава, саюзная дзяржава (федэрацыя) або саюз дзяржаў?

Часам праблематычна правесці выразную грань у азначэнні адрозненняў паміж паняццямі «дзяржава», «унітарная дзяржава», «саюзная дзяржава» і «саюз дзяржаў».

Больш таго, у гісторыі часта адна форма перацякала ў іншую пры цэнтралізацыі і наадварот — распад імперый.

Паходжанне дзяржавы

Асноўны артыкул: Палітагенез

Адзінага меркавання пра чыннікі ўзнікнення дзяржавы няма. Існуюць некалькі тэорый, якія тлумачаць паходжанне дзяржавы, аднак ні адна з іх не можа з’яўляцца канчатковай ісцінай. Найбольш старажытнымі вядомымі дзяржавамі з’яўляюцца дзяржавы Старажытнага Усходу (на тэрыторыі сучасных Ірака, Егіпту, Індыі, Кітая).

Тэорыі паходжання дзяржавы:

• Натуральнага паходжання
• Тэалагічная тэорыя
• Патрыярхальная тэорыя
• Тэорыя грамадскага дагавора
• Тэорыя гвалту
• Матэрыялістычная (марксісцкая) тэорыя
• Псіхалагічная тэорыя
• Расавая тэорыя
• Арганічная тэорыя
• Ірыгацыйная тэорыя
• Комплексная тэорыя паходжання дзяржавы Х. Й. М. Классена

Узнікненне новай дзяржавы

Гісторыя ведае такія спосабы ўтварэння новых дзяржаў, якія цяпер засталіся ў мінулым, як заснаванне дзяржаў на незаселеных тэрыторыях або нягледзячы на наяўнае на іх мясцовае насельніцтва, калі гэтыя тэрыторыі разглядаюцца як прыдатныя для атрымання.

У сучасным свеце з’яўленне новай дзяржавы прадугледжвае добраахвотную або іншую ліквідацыю папярэдняй дзяржаўнай улады.

Новая дзяржава можа ўзнікаць шляхам зліцця, калі дзве (ці больш) дзяржавы з спыненнем сваёй незалежнасці зліваюцца ў адну (прыклады: заснаванне Паўночнагерманскага Саюза ў 1867 годзе, з якога ў 1871 годзе з’явіўся Нямецкі Рэйх; зліцця Егіпта і Сірыі ў Аб’яднаную Арабскую Рэспубліку ў 1958 годзе). У выпадку сецэсіі тэрыторыя дзяржавы распадаецца і ўзнікае новая дзяржава або адасобленая частка далучаецца да іншай дзяржавы (прыклад: аддзяленне Панамы ад Калумбіі ў 1903 годзе).

Для з’яўлення новай дзяржавы вырашальным з’яўляецца факт наяўнасці эфектыўнай дзяржаўнай улады, з’яўляецца прадметам асаблівай увагі міжнароднай супольнасці. Аднак у ходзе дэкаланізацыйных працэсаў ХХ ст. прызнанне супольнасцю дзяржаў некаторых новых дзяржаў (у прыватнасці, улічваючы прыняцце ў ААН) мела месца нягледзячы прыкметную неэфектыўнасць новай дзяржаўнай улады ў інтарэсах правы народаў на самавызначэнне.

Затое не мае вырашальнага значэння згода папярэдняй дзяржаўнай улады: станаўленне новай дзяржавы часта адбываецца ў спрэчцы з ёй.

Функцыі дзяржавы

Першапачаткова любая дзяржава выконвала трыадзіную задачу: -кіраваць гаспадаркай і грамадствам; -абараняць уладу класа эксплуататоров і душыць супраціўленне эксплуатаваных; -абараняць уласную тэрыторыю і (калі маецца магчымасць) рабаваць чужую. Па меры развіцця грамадскіх адносін з’явілася магчымасць больш цывілізаваных паводзін дзяржавы:

Прырода дзяржавы і яго становішча ў палітычнай сістэме мяркуюць наяўнасць шэрагу спецыфічных функцый, якія адрозніваюць яго ад іншых палітычных інстытутаў. Функцыямі дзяржавы завуцца асноўныя кірункі яго дзейнасці, звязаныя з суверэнітэтом дзяржаўнай улады. Ад функцый адрозніваюцца мэты і задачы дзяржавы, якія адлюстроўваюць асноўныя кірункі абіранай тым або іншым урадам або рэжымам палітычнай стратэгіі, сродкі яе рэалізацыі.

Функцыі дзяржавы класіфікуюцца:

• па сферы грамадскага жыцця: на ўнутраныя і вонкавыя,
• па працягласці дзеяння: на сталыя (ажыццяўляныя на ўсіх этапах развіцця дзяржавы) і часавыя (якія адлюстроўваюць вызначаны этап развіцця дзяржавы),
• па значэнні: на асноўныя і неасноўныя,
• па ўплыве на грамадства: на ахавальныя і рэгулятыўныя.

Асноўнай класіфікацыяй з’яўляецца дзяленне функцый дзяржавы на ўнутраныя і вонкавыя. Да ўнутраных функцый дзяржавы ставяцца:

• Прававая функцыя — забеспячэнне правапарадку, усталяванне прававых нормаў, якія рэгулююць грамадскія адносіны і паводзіны грамадзян, ахова мае рацыю і воляў чалавека і грамадзяніна.
• Палітычная функцыя — забеспячэнне палітычнай стабільнасці, выпрацоўка праграмна-стратэгічных мэт і задач развіцця грамадства.
• Арганізатарская функцыя — парадкаванне ўсёй уладнай дзейнасці, ажыццяўленне кантролю за выкананнем законаў, каардынацыя дзейнасці ўсіх суб’ектаў палітычнай сістэмы.
• Эканамічная функцыя — арганізацыя, каардынацыя і рэгуляванне эканамічных працэсаў з дапамогай падатаковой і крэдытный палітыкі, планаванні, стварэнні стымулаў эканамічнай актыўнасці, ажыццяўленні санкцый.
• Сацыяльная функцыя — забеспячэнне салідарных адносін у грамадстве, супрацоўніцтва розных пластоў грамадства, рэалізацыі прынцыпу сацыяльнай справядлівасці, абарона інтарэсаў тых катэгорый грамадзян, якія ў сілу аб’ектыўных прычын не могуць самастойна забяспечыць годны ўзровень жыцця (інваліды, пенсіянеры, маці, дзеці), падтрымка жыллёвага будаўніцтва, аховы здароўя, сістэмы грамадскага транспарта.
• Экалагічная функцыя — гарантаванне чалавеку здаровага асяроддзя пасялення, усталяванне рэжыму прыродакарыстання.
• Культурная функцыя — стварэнне ўмоў для задавальнення культурных запытаў людзей, фарміраванні высокай духоўнасці, грамадзянскасці, гарантаванне адчыненай інфармацыйнай прасторы.
• Адукацыйная функцыя — дзейнасць па забеспячэнні дэмакратызацыі адукацыі, яго бесперапыннасці і якаснасці, падаванню людзям роўных магчымасцей атрымання адукацыі.

Да вонкавых функцый дзяржавы ставяцца:

• Функцыя забеспячэння нацыянальнай бяспекі — падтрыманне дастатковага ўзроўня абараназдольнасці грамадства, абарона тэрытарыяльнай цэласнасці, суверенитета дзяржавы.
• Функцыя падтрымання сусветнага парадку — удзел у развіцці сістэмы міжнародных адносін, дзейнасць па прадухіленні войн, скарачэнню ўзбраенняў, удзел у рашэнні глабальных праблем чалавецтва.
• Функцыя ўзаемавыгаднага супрацоўніцтва ў эканамічнай, палітычнай, культурнай і іншых сферах з іншымі дзяржавамі.

Таксама праводзіцца падзел паміж:

• дзейнасцю па выпрацоўцы палітычных рашэнняў і
• дзейнасцю па выкананні гэтых рашэнняў — дзяржаўнаму кіраванню.

Характарыстыкі дзяржавы

Кожная дзяржава звычайна характарызуецца формай дзяржаўнага кіравання (характарызуе арганізацыю дзяржаўнай улады, сістэму вышэйшых дзяржаўных органаў: у разнастайных варыянтах — манархія ці рэспубліка), формай дзяржаўнага ладу (спосаб тэрытарыяльнай арганізацыі дзяржавы ці дзяржаў, што ўтвараюць саюз: унітарная дзяржава, федэрацыя, канфедэрацыя), палітычным рэжымам (спосаб функцыяніравання дзяржаўнай улады: дэмакратычны, аўтарытарны, іншы) і інш.

Дзяржавы свету

Да канца 19 стагоддзя ўся населеная людзьмі паверхня Зямлі была падзелена паміж існаваўшымі на той момант дзяржавамі з больш-менш дакладна акрэсленымі міждзяржаўнымі межамі.

Міжнародна-прызнанымі дзяржавамі, як правіла, лічацца тыя, якія альбо з’яўляюцца членамі Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, альбо маюць рэальную магчымасць стаць такімі, але добраахвотна ад яе адмаўляюцца. У цяперашні час (снежань 2014) такіх дзяржаў налічваецца 194. Усе яны, акрамя Ватыкана, з’яўляюцца членамі ААН. Ватыкан як суверэнная тэрыторыя Святога Прастола мае палітычную сістэму, падобную дзяржаве, але дзяржавай у поўным разуменні дадзенага тэрміна не з’яўляецца. Ён афіцыйна прызнаны большасцю дзяржаў як суверэнная тэрыторыя, але не з’яўляецца членам ААН. Пастаянным назіральнікам у ААН з’яўляецца Святы Прастол — унікальная суверэнная персона (persona sui generis) у міжнародным праве. Дыпламатычныя адносіны дзяржаў ўсталёўваюцца не з Ватыканам, а са Святым Прастолам, і ўсе замежныя дыпламатычныя місіі акрэдытаваныя пры Дзяржаўным сакратарыяце Апостальскай Сталіцы. Акрамя прызнаных дзяржаў існуюць тэрыторыі, якія згодна з рэзалюцыям ААН маюць права на самавызначэнне, але не маюць магчымасці яго ажыццявіць з прычыны акупацыі. Да такіх тэрыторый ставіцца Палесціна (дакладней, яе арабская частка — Заходні бераг ракі Іардан і Сектар Газа) і Заходняя Сахара. Дзяржава Палесціна — частка былой аднайменнай брытанскай калоніі, згодна з рэзалюцыі Генеральнай асамблеі ААН № 181 у 1947 годзе павінна была атрымаць незалежнасць, аднак пасля першай араба-ізраільскай вайны была анексіраваная Трансіарданіяй і Егіптам, а з 1967 года акупаваная Ізраілем. 29 лістапада 2012 года афіцыйна прызнана ААН дзяржавай-назіральнікам. Аднак шэраг членаў ААН, у тым ліку некаторыя пастаянныя члены Савета Бяспекі ААН, не прызнаюць суверэнітэт Палесціны і працягваюць лічыць яе часткай Ізраіля. Большасць арабскіх дзяржаў, насупраць, не прызнаюць рэзалюцыю ААН аб падзеле Палестыны і, адпаведна, права Ізраіля на існавання і лічаць, што ў склад Дзяржавы Палесціна павінна ўваходзіць ўся былая брытанская калонія ў межах 1948 года. Сахарскай Арабская Дэмакратычная Рэспубліка — самаабвешчаная дзяржава на частцы тэрыторыі былой іспанскай калоніі Заходняя Сахара. Згодна Дэкларацыі ААН аб дэкаланізацыі апошняя павінна была атрымаць незалежнасць, але была ў 1976 годзе акупаваная Марока і Маўрытаніяй (з 1979 года — цалкам акупаваная, а затым анексіраваная Марока). У дакументах ААН Заходняя Сахара ў цяперашні час значыцца як «недэкаланізіраваная тэрыторыя». Пры гэтым большасць дзяржаў свету не прызнае ні незалежнасць САДР, ні прыналежнасць Заходняй Сахары Марока. Акрамя таго, існуе дзяржава Рэспубліка Косава, прызнаная большасцю дзяржаў-членаў ААН, але не прызнаная Расіяй і Кітаем — пастаяннымі членамі Савета бяспекі ААН, што робіць немагчымым ўваходжанне Косава ў гэтую арганізацыю (хоць пакідае магчымасць для атрымання статусу дзяржавы-назіральніка). Існуюць і іншыя дзяржавы з больш абмежаваным прызнаннем незалежнасці з боку іншых дзяржаў, што, аднак, не адмяняе факту іх існавання (Тайвань, Абхазія, Паўднёвая Асеція, Прыднястроўе, Паўночны Кіпр, Нагорны Карабах, Самаліленд), паколькі ў большасці азначэнняў дзяржавы міжнароднае прызнанне як абавязковы крытэрый адсутнічае. Акрамя незалежных прызнаных, часткова прызнаных і непрызнаных дзяржаў існуюць дзяржавы, якія ўваходзяць у склад больш буйных дзяржаў-суб’ектаў міжнароднага права. Да такіх, напрыклад, ставяцца рэспублікі ў складзе Расіі або штаты ў складзе ЗША (англ.: State — дзяржава). Статус і катэгорыя некаторых тэрыторый і утварэнняў не могуць быць адназначна ідэнтыфікаваныя. Таксама Еўрасаюз і Саюзная дзяржава Расіі і Беларусі маюць прыкметы дзяржавы і канфедэрацыі, аднак у міжнародным праве не разглядаюцца як дзяржава ці суб’ект міжнароднага права. Дзяржавы, якія маюць вельмі малую тэрыторыю або колькасць насельніцтва, называюць карлікавымі дзяржавамі (краінамі). Моцныя незалежныя дзяржавы, якія валодаюць значнай перавагай над іншымі дзяржавамі, а таксама (у сучасным свеце) пастаянных членаў Савета Бяспекі ААН называюць вялікімі дзяржавамі. Вялікія дзяржавы, якія валодае пераважнай перавагай над іншымі дзяржавамі, называюць звышдзяржавамі. Дзяржавы, якія валодаюць ядзернай зброяй, называюць ядзернымі дзяржавамі (членамі «ядзернага клуба»). Дзяржавы, якія валодаюць незалежнай магчымасцю ажыццяўлення арбітальных касмічных палётаў (вываду спадарожнікаў ўласнымі ракета-носьбітамі) называюць касмічнымі дзяржавамі (членамі «касмічнага клуба») (у тым ліку дзяржавы, якія валодаюць незалежнай магчымасцю ажыццяўлення пілатуемых касмічных палётаў, часам называюць касмічнымі звышдзяржавамі).

Нарэшце, асобнымі асобамі або групамі людзей абвешчаныя таксама віртуальныя дзяржавы (мікрадзяржавы, мікранацыі), якія не маюць этнічнай, тэрытарыяльнай і гістарычнай легітымнасці, а часта — і тэрыторыі.

У апошнія гады ў міжнароднай палітычнай практыцы ўжываецца тэрмін «недзеяздольныя дзяржавы» (англ.: Failed States), якім абазначаюцца дзяржавы, улады якіх не здольныя кантраляваць цэласнасць тэрыторыі, палітычную, эканамічную, крымінагенную, дэмаграфічную сітуацыю ў краіне. Да іх адносяць, у прыватнасці, Самалі, Судан, Зімбабве, Чад, Ірак. Фактычна, размова ідзе ў такіх выпадках аб адсутнасці дзяржавы.

Крытыка і адмаўленне дзяржавы

• Анархізм, ідэя аб тым, што грамадства можа і павінна быць арганізавана без дзяржаўнага прымусу. Анархізм прапануе замяніць уладу (якая існуе за кошт падаўлення адных людзей другімі і дзякуючы прывілегіям адных людзей перад другімі) супрацоўніцтвам індывідаў.
• Ленін: «Дзяржава — машына для прыгнёту народа»

Кнігапіс

• Гринин, Л. Е. 2007. Дзяржава і гістарычны працэс. М.: Комкнига.
• Крадин, Н. Н. 2001. Палітычная антрапалогія. М.: Ладомир.
• Малков З. Ю. Логіка эвалюцыі палітычнай арганізацыі дзяржаў // Гісторыя і Матэматыка: Макроисторическая дынаміка грамадства і дзяржавы. М.: Комкнига, 2007. З. 142—152.
• Пляхимович И. И. Комментарий к Конституции Республики Беларусь: в 2 т. — Минск: Амалфея, 2015. — Т. 1. — С. 27-65.
• Barrow, Clyde W. (1993). Critical Theories of State: Marxist, Neo-Marxist, Post-Marxist. University of Wisconsin Press. ISBN 0-299-13714-7.
• Bobbio, Norberto (1989). Democracy and Dictatorship: The Nature and Limits of State Power. University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-1813-5.
• Cudworth, Erika (2007). The Modern State: Theories and Ideologies. Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-2176-7.
• Dogan, Mattei (1992). "Conceptions of Legitimacy". In Paynter, John; et al. (рэд-ры). Encyclopedia of government and politics. Psychology Press. ISBN 978-0-415-07224-3.
• Flint, Colin & Taylor, Peter (2007). Political Geography: World Economy, Nation-State, and Locality (5th ed.). Pearson/Prentice Hall. ISBN 978-0-13-196012-1.
• Hay, Colin (2001). "State theory". In Jones, R.J. Barry (рэд.). Routledge Encyclopedia of International Political Economy: Entries P-Z. Taylor & Francis. pp. 1469–1475. ISBN 978-0-415-24352-0.
• Joseph, Jonathan (2004). Social theory: an introduction. NYU Press. ISBN 978-0-8147-4277-8.
• Malešević, Siniša (2002). Ideology, legitimacy and the new state: Yugoslavia, Serbia and Croatia. Routledge. ISBN 978-0-7146-5215-3.
• Nelson, Brian T. (2006). The making of the modern state: a theoretical evolution. Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-7189-0.
• Rueschemeyer, Dietrich; Skocpol, Theda; Evans, Peter B. (1985). Bringing the State Back In. Cambridge University Press. ISBN 0-521-31313-9.
• Salmon, Trevor C. (2008). Issues in international relations. Taylor & Francis US. ISBN 978-0-415-43126-2.
• Sartwell, Crispin (2008). Against the state: an introduction to anarchist political theory. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-7447-1.
• Scott, James C. (2009). The art of not being governed: an anarchist history of upland Southeast Asia. Yale University Press. ISBN 978-0-300-15228-9.
• Skinner, Quentin (1989). "The state". In Ball, T; Farr, J.; Hanson, R.L. (рэд-ры). Political Innovation and Conceptual Change. Cambridge University Press. pp. 90–131. ISBN 0-521-35978-3.
• Vincent, Andrew (1992). "Conceptions of the State". In Paynter, John; et al. (рэд-ры). Encyclopedia of government and politics. Psychology Press. ISBN 978-0-415-07224-3.

Гл. таксама

• Непрызнаныя дзяржавы
• Імперская акруга
• Пералік дзяржаў
• Дзяржаўныя знакі
• Карлікавая дзяржава
• Віртуальная дзяржава
• Этатызм