Васіліск

Васіліск
У іншых культурах	cockatrice[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Васіліск (ад стар.-грэч.: βᾰσῐλίσκος — царок; таксама лац.: basiliscus, regulus, англ.: basilisk, cockatrice) — істота, якая згадваецца ў розных літаратурных крыніцах.

У Бібліі, на думку шэрагу каментатараў, — адна з назваў небяспечнай ядавітай змеі, цяжка вы выявіць пэўнае значэнне, але ў некаторых месцах можа пазнаць кобру ці гадзюку.

У «Натуральнай гісторыі» Плінія Старэйшага васіліск — змяя, надзеленая міфічнымі рысамі. У іншых крыніцах — міфічны жахлівы змей. У прыватнасці, лужычане лічылі, што васіліск — певень з крыламі дракона і хвастом яшчаркі.

Васіліск у Бібліі

У Бібліі слова «васіліск» упершыню ўжыта ў перакладзе Старога Запавету з іўрыту на старажытнагрэчаскую мову (Септуагінты, III—I ст. да н э.) і лаціну (Вульгата, IV—V ст.). Таксама ўжываецца ў рускім Сінадальным перакладзе (XIX ст.).

У яўрэйскім тэксце Танах няма прамога аналага слова «васіліск». Напрыклад, у 91 псалме Танах (адпавядае 90-му псалму грэчаскага і рускага тэксту Псалтыры) месца гэтага слова займае стар.-яўр.: «פתן»«פתן» («леў, львяня»), а ў Кнізе прарока Ісаі Танах — стар.-яўр.: «אפעה»«אפעה».

Акрамя таго, «васіліск» з Сінадальнага перакладу Другога закона адпавядае яўрэйскаму слову сараф («пякучы»), якое можа пазначаць атрутных змей, а ў Кнізе прарока Ераміі яму адпавядае яўрэйскае слова цэфа, або цыфоні, якое пазначае атрутную змяю — усходнюю гадзюку (Vipera xanthina).

Септуагінты

Слова «васіліск» (стар.-грэч.: «βᾰσῐλίσκος») згадваецца двойчы ў грэчаскім тэксце Старога Запавету, Септуагінце, у 90-м псалме і ў Кнізе прарока Ісаі (Іс. 59:5, у грэчаскім тэксце).

Кірыл Александрыйскі ў тлумачэнні месца з Кнігі прарока Ісаі дае меркаванне, што васіліск — гэта дзіцяня аспіда: «Але яны памыліліся ў разліках, і ім прыйшлося выпрабаваць тое ж, чаго, па вялікаму неразумію падвяргаюцца тыя, якія разбіваюць яйкі аспідаў; таму што, калі разбілі іх, нічога іншага ў іх не знаходзяць, акрамя васіліска. А гэты зародак змея вельмі небяспечны, і прытым гэта яйка — нягоднае».

Такая трактоўка супярэчыць таму, што ў Кнізе прарока Ісаі пладамі аспіда з’яўляюцца «лятучыя цмокі». Аднак крыніцы адрозніваюць міфічных лятучых змей, у якіх тады верылі, і васіліскаў.

У грэка-рускім слоўніку Іосіфа Дварэцкага слова ἀσπίς, ἀσπίδος (аспід) абазначае змяю відаў Coluber aspis, Coluber haye альбо Naia haye.

Заходнееўрапейскія пераклады

Лацінскі тэкст Бібліі, Вульгата, змяшчае слова «basiliscum» у 90 псальме, форму вінавальнага склону для лац.: «basiliscus» (ад стар.-грэч.: «βασιλίσκος»).

Беларускаму слову «васіліск» адпавядаюць англійскія cockatrice і basilisk, і ў англійскай Бібліі караля Якава першае з іх згадваецца чатыры разы: тройчы ў Кнізе прарока Ісаі (Іс. 11:8, Іс. 14:29, Іс. 59:5, у Сінадальным перакладзе слова «васіліск» няма) і адзін раз у Кнізе прарока Ераміі (у тым жа месцы, што і яго рускі аналаг у Сінадальным перакладзе).

Сінадальны пераклад

У Сінадальным перакладзе васіліск згадваецца тройчы.

З апісання ў Другім законе можна заключыць, што васіліскі ўваходзяць у лік небяспечных насельнікаў пустыні, ад якіх Бог выратаваў яўрэйскі народ у час яго блуканняў (ДрЗ. 8:15), Ерамія жа піша пра васіліскаў, пералічваючы будучыя кары Божыя (Іер. 8:17). Нарэшце, гэта істота згадваецца ў 90-м псалме: «на аспіда і васіліска наступіш; таптаць будзеш льва і дракона» (Пс. 90:13), — тут васіліск апісваееца як адна з грозных небяспек, ад якіх Гасподзь абяцае захоўваць праведніка.

Тлумачэнне ў біблеістыцы

Малаазіятская гадзюка (Vipera xanthina)

У Бібліі слова «васіліск», і яго сінонім «яхідна», пазначала любых атрутных змей. Хоць дакладнае значэнне цяжка вызначыць, мяркуюцца змеі сямейства аспідаў, у тым ліку кобры, а таксама з сямейства гадзюк.

Пры гэтым два верша Бібліі (Пс. 90:13, Ис. 59:5) падзяляюць аспідаў і васіліскаў. Аміян Марцэлін, які жыў у IV стагоддзі, таксама падзяляў аспідаў, яхіднаў, васіліскаў, і іншых змей.

У «Яўрэйскай энцыклапедыі Бракгаўза і Эфрона» пазначаны некаторыя варыянты атаяснення васіліска з некаторымі відамі змей, але дакладнае рашэнне пытання прызнана цяжкім.

У «Тлумачальнай Бібліі» пад рэдакцыяй А. П. Лапухіна біблейскага васіліска атаясняюць з індыйскай змяёй-акулярніцай.

У тлумачэнні раннехрысціянскага святога і багаслова Іаана Касіана васіліск служыць вобразам дэманаў і д’ябла, а яд васіліска — вобразам зайздрасці.

Антычныя ўяўленні

Як мяркуецца, міф пайшоў з апісання маленькай атрутнай змейкі, якая лічылася ў Егіпце святой, ад шыпенні якой разбягаліся ўсе жывёлы, а таксама змеі, якую згадвалі Арыстоцель у IV стагоддзі да н. э. і Псеўда-Арыстоцель.

Апісанне васіліска як міфічнай істоты ёсць у «Натуральнай гісторыі» Плінія Старэйшага (I стагоддзе н. э.), напісанай на аснове прац грэчаскіх гісторыкаў і храністаў. Паводле яе, васіліск жыве ў наваколлі горада Кірэнаіка, яго даўжыня да 30 см, у яго белая пляма на галаве, якія нагадвае дыядэму. Некаторыя энцыклапедыі канца XIX стагоддзя прыпісвалі Плінію адсутныя ў яго словы, што гэты змей жоўтага колеру і мае нарасты на галаве. Ад шыпення васіліска ўцякаюць усе іншыя змеі. Ён рухаецца не як іншыя змеі, а падымае ўгору сваю сярэдную частку. Валодае здольнасцю забіваць не толькі атрутай, але і поглядам, пахам, спальвае траву і ламае камяні. Паэт Лукан, які пісаў у тыя ж гады, што і Пліній, лічыў, што васіліск з’явіўся з крыві забітай Гаргоны Медузы, і таксама ад яго позірку можна акамянець.

Пісьменнік Гай Юлій Салін піша тое ж самае ў III стагоддзі, аднак з невялікімі адрозненнямі: даўжыня змеі каля 15 см, пляма ў выглядзе белай павязкі, смяротны погляд не згадваецца, але апісваецца вялікая ядавітасць яду і моцны пах. Яго сучаснік Геліядор пісаў пра васіліска, які адным сваім дыханнем і поглядам сушыць і губіць усё, што яму трапляецца.

Пліній пісаў пра паданні, што аднойчы вершнік ударыў васіліска дзідай, але яд пацёк па дрэўку і забіў і вершніка, і яго каня. Падобны сюжэт сустракаецца ў паэме Лукана пра тое, як васіліск знішчае атрад воінаў, але адзін з воінаў ратуецца, калі адсякае сабе атручаную руку, калі яд пацёк па дзідзе.

Пліній пісаў, што ласкі могуць забіць васіліска сваім пахам, калі залезуць у яго нару, але пры гэтым паміраюць самі. Пра варожасць васіліскаў і ласак згадвалася і ў працы Дэмакрыта ў III стагоддзі да н. э. Пачынаючы з II стагоддзя н. э. пайшло павер’е, што васіліск гіне ад крыку пеўня, і таму раілася насіць гэтых жывёл у клетцы.

З вачэй і крыві васіліскаў нібыта можна было вырабляць розныя амулеты і зёлкі.

Урэй на лбе маскі Тутанхамона.

«Іерагліфіка» IV стагоддзя н. э. апавядае, што егіпцяне мелі іерогліф са змяёй, якую называлі «урэем», што па-грэчаску азначала «васіліск», і ён абазначаў «вечнасць». Егіпцяне верылі, што толькі гэтая змяя несмяротная, дыханнем яна здольная забіць любую іншую істоту, і яе малявалі над галовамі багоў. Гэты іерогліф адлюстроўваў Сонца і багіню-кобру Уаджыт — апякунку Ніжняга Егіпта. Залатая фігурка урэя мацавалася на лбе фараонаў як частка царскага галаўнога ўбору.

Рагатая гадзюка

Біёлаг І. І. Акімушкін і іншыя аўтары меркавалі, што васіліск — гэта рагатая гадзюка. Яе малюнак з рожкамі быў егіпецкім іерогліфам, які абазнача гук «ф», і магло быць прынята Плініем Старэйшым за змяю з каронай, што тлумачыць грэчаскую назву змяі «васіліск» — «цар».

Нараджэнне з птушынага яйкі

Васіліск, які вылупіўся з яйкі птушкі ібіс. Гравюра П’ерыа В. Б., 1556

Па антычным павер’і, васіліскі нараджаліся з яек птушкі ібіс, якая, сілкуючыся яйкамі змей, сама часам адкладае ўласныя яйкі праз дзюбу (магчыма, гэта інтэрпрэтацыя ладу пушчыка са змяіным яйкам у дзюбе). Запісы аб павер’е захаваліся ў пісьменнікаў IV стагоддзя: багаслова Камініяна, знаўцы Егіпта, які сцвярджаў, што «няма сумневу, што васіліскі нараджаюцца з яек птушкі, якую ў Егіпце клічуць ібісам», і Амміяна Марцэліна, у якога аповяд пра васіліска варта адразу пасля згадкі егіпецкага павер’я. Гай Юлій Саліна ў III стагоддзі таксама пісаў пра павер’е, што ібісы пажыраюць вельмі атрутных змей, і адкладаюць яйкі ротам.

Аб тым жа пісалі медык Г. Браўн XVII стагоддзя ў крытычнай працы «Памылкі і памылкі» і заолаг-падарожнік Альфрэд Брэм XIX стагоддзя, што прыводзіла спасылку на сярэднявечнае выданне В. Б. П’ерыа, з ілюстрацыяй васіліска, які вылупіўся з яйка пушчыка. Яны тлумачылі павер’е тым, што паглынанне атрутных і заразных змяіных яек заражае змяенышамі яйкі саміх птушак. Таму егіпцяне разбівалі знойдзеныя яйкі ібіса, каб не вылупіліся васіліскі, хоць у той жа час абагаўлялі гэтых птушак за паглынанне змей.

Сярэднявечны змей-певень

У сярэднявеччы вобраз васіліска быў дапоўнены новымі дэталямі. Паводле іх ён вылупліваецца з яйка, знесенага старым пеўнем, пакладзенага ў гной і высіджана жабай. Змяніліся і ўяўленні пра вонкавы выгляд, васіліска сталі выяўляць як пеўня са змяіным хвастом, часам з тулавам жабы, хоць былі і іншыя варыянты. Першая згадка такога роду сустракаецца ў П'eра дэ Бавэ на пачатку XIII стагоддзя. Ён паўтарае апісанне Плінія, пра васіліска як хахлатага змея, але таксама згадвае, што часам яго выяўляюць як пеўня са змяіным хвастом, прыводзячы падобную выяву, і што часам ён нараджаецца ад пеўня. Нягледзячы што вера ў васіліска была блізкая да царкоўных догматаў, якія было нельга адмаўляць, Альберт Вялікі ў XIII стагоддзі лічыў выдумкамі гісторыі пра крылаты лацінскі варыянт васіліска, народжаны з пеўневага яйкі.

Таксама было павер’е, што калі адбіць позірк васіліска ў люстэрку, то ён памрэ ўбачыўшы самога сябе, як Медуза Гаргона. Гэта меркаванне выклікала саркастычную заўвагу даследчыка XI ст. Аль-Біруні: «Чаму ж гэтыя змеі да гэтага часу не знішчылі адзін аднаго?». У зборніку навэл XIII стагоддзя «Гісторыя бітваў Аляксандра Македонскага» васіліск апісваўся седзячым на сцяне крэпасці (у іншым варыянце — на гары), адкуль ён поглядам забівае шмат воінаў. Тады Аляксандр Македонскі загадвае зрабіць люстэрка, гледзячы ў якое змей забівае сам сябе.

Па паданнях лужычан, васіліск — гэта певень з крыламі дракона, кіпцюрамі тыгра, хвастом яшчаркі, дзюбай арла і зялёнымі вачыма, на галаве якога знаходзіцца чырвоная карона, а па ўсім целе — чорная шчацінне (луска), хоць ён можа выглядаць і як вялікая яшчарка.

Падобнае павер’е існуе ў літоўскіх паданнях пра лятучага змея Айтварасе. Ён вылупліваецца з яйка чорнага пеўня, якога трэба трымаць у доме 7 гадоў. Па начах ён прыносіць гаспадарам грошы і ежу, напрыклад смятану, якую адрыгае ў посуд.

Палякі лічылі, што васіліск створаны д’яблам.

«Паядынак тхара з василиском». Гравюра Холлара, XVII стагоддзе. «Паядынак тхара з васіліскам». Гравюра Холара, XVII стагоддзе. Малюнак васіліска з кнігі Альдрованди «Гісторыя змей і драконаў» (Балоння, 1640) Малюнак васіліска з кнігі Альдравандзі «Гісторыя змей і цмокаў» (Балоння, 1640)

Скепсіс і крыптазаалогія

З росквітам прыродазнаўчых навук у эпоху Адраджэння пра васіліска згадваецца ўсё радзей.

Апошняе згадванне аб «сустрэчы» з ім у Варшаве датуецца 1587 годам. Двума дзесяцігоддзямі раней прыродазнавец Конрад Геснер скептычна выказаўся адносна існавання васіліска. Эдвард Топсел у 1608 годзе казаў, што певень са змяіным хвастом, магчыма, існуе, але не мае нічога агульнага з васіліскам. Г. Браўн у 1646 годзе ідзе яшчэ далей: «Гэта істота — не толькі не васіліск, але і наогул не існуе ў прыродзе».

Афрыканіст і натураліст Н. Н. Няпомняшчы выказаў здагадку, што верш Бібліі аб нараджэнні васіліскаў з яек аспіда (у грэч. арыгінале верша Іс. 59:5) і вобраз васіліска — «змеяпеўня» з’яўляюцца скажэннем егіпецкага павер’я аб птушкі ібіса.

Часам за васіліска прымалі проста прадметы дзіўнай формы. Напрыклад, у 1202 годзе ў Вене яго зблыталі з кавалкам пяшчанніку ў шахце які быў падобны на пеўня. У 1677 годзе шыльда з напамінам аб гэтай «сустрэчы з василиском» была выбіты на каменнай пліце і ўмацавана на гэтым калодзежы. І толькі на пачатку XX стагоддзя прафесар-даследчык спусціўся ў калодзеж і выявіў камень, падобны на васіліска.

Іншыя версіі

Д. Б. Дэ Тоні, каментуючы працу Леанарда ды Вінчы, які цытаваў Плінія, выказаў здагадку, што па апісанні васіліск падобны на варава.

Неабходна адзначыць, што ў Еўропе былі распаўсюджаныя містыфікатары, якія выдавалі калечаных жывёл за казачных істот. Напрыклад, за васіліска выдаваўся пахіл. Большасць яго малюнкаў, якія адносяцца да XVI—XVII стагоддзяў, заснаваныя менавіта на такіх муляжах.

Вобраз васіліска ў культуры

Васіліск (разам з асьпідам, ільвом і цмокам — на падставе 90-га псалма) уваходзіць у лік зааморфных выяў дэманаў або д’ябла, прынятых у хрысціянскім мастацтве.

На стадыі станаўлення хрысціянскай іканаграфіі перыяду IV — пачатку IX стагоддзяў візантыйскія майстры звярталіся да ўмоўнай мовы знакаў. Хрыстос над аспідам і васіліскам адлюстроўваўся на шчытах візантыйскіх лампад.

«Хрыстос-пераможца, які папірае аспіда і васіліска» — адзін з рэдкіх варыянтаў іканаграфіі Ісуса Хрыста. Сярод вядомых узораў можна назваць рэльеф IX стагоддзя на слановай костцы з Оксфардскай бібліятэкі. Аналагічная кампазіцыя намаляваная ў конхе паўднёвай апсіды сабора Сан-Джуста ў Трыесце. У левай руцэ Хрыстос трымае разгорнутую кнігу, а правай бласлаўляе. Мясцовыя святыя Іуст і Сервул размяшчаюцца па баках ад яго.

Адна з ікон Божай Маці, якая адносіцца да XVIII стагоддзя, носіць назву «На аспіда і васіліска наступіўшы». Яна адлюстроўвае Божую Маці, якая папірае сілы зла.

У эпоху Адраджэння васіліск даволі часта згадваўся ў шматлікіх багаслоўскіх тэкстах і бестыярыях як вобраз заганы. У часы Шэкспіра ім называлі прастытутак, хоць сам англійскі драматург згадваў яго толькі як класічнага змея са смяротным позіркам.

У паэзіі XIX стагоддзя хрысціянскі вобраз васіліска-д’ябла пачынае адыходзіць. У паэтаў-рамантыкаў Кітс, Колрыджа і Шэлі васіліск больш падобны да высакароднага егіпецкага знаку, чым пачвары. У «Одзе да Неаполю» Шэлі заклікае горад: «Будзь, як імперскі васіліск, разбівай ворагаў нябачнай зброяй».

У геральдыцы васіліск — сімвал магутнасці, лютасці і царскасці.

У сучаснай культуры

Існуе меркаванне, што ў сучаснай культуры васіліск не мае вялікай папулярнасці і адмысловага сімвалічнага значэння, у адрозненне, напрыклад, ад аднарога і русалкі. Патэнцыйную міфалагічную нішу васіліска трывала заняў цмок, чыя гісторыя старажытней і шырэй.

Тым не менш васіліск прадстаўлены ў сучаснай літаратуры, у кіно і камп’ютэрных гульнях.

У прыватнасці, у вобразе гіганцкага змея ён згаданы ў рамане Джоан Роўлінг «Гары Потэр і Патаемная зала», а таксама ў яго экранізацыі.

Рознае

У сучаснай заалогіі васіліскамі называецца род яшчарак з сямейства Corytophanidae, якія жывуць у Паўднёвай Амерыцы. Яны названыя так з-за наяўнасці ў самцоў на патыліцы трохкутнага грэбня, які выклікае асацыяцыю з міфічным васіліскам.

Гл. таксама

• Цмок
• Яхідна (міфалогія)
• Хімера

Літаратура

Гістарычныя крыніцы

• Плиний Старший. Естественная история / Пер. с лат. и комм. И.Ю. Шабага. — С. VIII xxxiii.78-79, XXIX xix.66.; Англ. перакл.: VIII, xxxiii, 78, XXIX 66; лац. арыгінал: VIII і XXIX
• Pierre de Beauvais Basilisk // Le Bestiaire. — 1218. (англ.)

Канец XIX ст.

• Василиск // Библейская энциклопедия архимандрита Никифора. — М., 1891—1892.
• Василиск // Еврейская энциклопедия Брокгауза и Ефрона. — СПб., 1910. — Т. V.
• Василиск, в мифологии // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
• Василиск // Православная богословская энциклопедия. — 1900—1911. — Том III. Ваал — Вячеслав. стб. 174

Сучасная літаратура

• Акимушкин И. И. Фабриканты василисков // Тропою легенд. — 2-е изд.. — М.: Молодая гвардия, 1965. — С. 34—40.
• Василиск / О. В. Белова // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 292—293. — ISBN 5-7133-0704-2.
• Борхес Х. Л. Василиск // Книга вымышленных существ.
• Браун Т. Глава VII. Of the Basilisk // Ошибки и заблуждения = Pseudodoxia Epidemica : лат. : 1646 (англ.) / с комментариями. — 6-е изд.. — 1672. — С. 130—134.
• Булычёв К. Василиск // Фантастический бестиарий. — 1995. — ISBN 5-88-756-013-4.
• Королев К. М. Василиск // Энциклопедия символов, знаков, эмблем. — Мидгард, 2005.
• Непомнящий Н. Н. Василиск // Экзотическая зоология. — АСТ, Олимп, 1997. — С. 2—4. — ISBN 5-7390-0149-8. Архівавана 3 сакавіка 2016.
• Юрченко А. Г. Взгляд василиска // Восточная коллекция. — 2002. — № 2 (9). — С. 76—83.
• Юсим М. А. Василиск // Мифы народов мира: Энциклопедия в 2 т. (руск.) / гл. ред. С. А. Токарев. — 2-е изд.. — М.: Советская энциклопедия, 1991. — Т. 1. А—К. — С. 218. — ISBN 5-86018-014-4.
• Василиск / Юсим М. А. // Мифологический словарь / гл. ред. Е. М. Мелетинский. — М. : Советская энциклопедия, 1990. — С. 117. — ISBN 5-85270-032-0.

Спасылкі

• Васіліск Архівавана 20 сакавіка 2014 года.
• Василиск на сайце «Энциклопедия вымышленных существ» (руск.)
• Паходжанне міфалагічных істот Архівавана 13 студзеня 2013. (руск.)
• Інфармацыя пра васіліска Архівавана 5 мая 2011.