Будызм

Будызм (санскрыт: बौद्ध धर्म, Buddha Dharma^IAST — «Навука абуджанага») — найстаражытнейшая з трох сусьветных рэлігіяў, разам з ісламам і хрысьціянствам, а таксама філязофскае вучэньне, якое ахоплівае розныя традыцыі, вераваньні й практыкі, у значнай ступені заснаваныя на вучэньні Буды Гаўтамы Сак’ямуні, вядомага як Буда. Ён жыў і выкладаў на паўночным усходзе індыйскага субкантынэнту ў VI—IV стагодзьдзях да нашай эры^[1]. Прызнаны будыстамі як абуджаны й асьветлены настаўнік, які падзяліўся сваімі ведамі, каб дапамагчы жывым істотам скончыць пакуты цялеснага існаваньня (дугха), дасягнуць Нірваны й пазьбегнуць таго, што называецца цыклем пакутаў і перанараджэньняў.

Будызм падзяляецца на дзьве асноўныя плыні: Тгеравада («Школа старэйшын») і Магаяна («Вялікая калясьніца»). Тгеравада зьяўляецца найстарэйшай плыняй будызму, якая шырока распаўсюджана ў Шры-Ланцы й Паўднёва-Ўсходняй Азіі. Магаяна сустракаецца па ўсёй тэрыторыі Ўсходняй Азіі і ўключае ў сябе школы Чыстая Зямля, Дзэн, Нітырэн-сю, Тыбецкі будызм, Сінгон-сю, Тэндай-сю й Сіньнё-эн. У некаторых клясыфікацыях Ваджраяна, якая зьяўляецца падкатэгорыяй Магаяны, што практыкуецца ў Тыбеце й Манголіі, прызнана трэцяй галінай будызму. Застаючыся самай папулярнай рэлігіяй у Азіі, абедзьве галіны шырока распаўсюдзіліся па ўсім сьвеце. Ацэнкі колькасьці будыстаў па ўсім сьвеце істотна адрозьніваюцца ў залежнасьці ад спосабу вызначэньня прыхільнасьці да рэлігіі альбо вучэньня. Ніжнія планка ацэнкі складае 350—500 млн практыкуючых^[2].

Будыйскія школы адрозьніваюцца адна ад адной шляхамі вызваленьня, значэньнем ступені важнасьці й кананічнасьці розных вучэньняў і пісаньняў, асабліва сваёй практыкай^[3]. Асновай будыйскае традыцыі й практыкі ёсьць тры каштоўнасьці (тры прыстанішчы): Буда, Дгарма (навука) і Сангга (братэрская супольнасьць). Прымаючы «прыстанішча ў трох каштоўнасьцяў» чалавек бярэ на сябе абавязак прытрымлівацца будыйскага шляху, што ў цэлым адрозьнівае будыста ад небудыста^[4]. Іншыя мэтады могуць уключаць у сябе прытрымліваньне запаведзяў Буды, падтрымку манаскай абшчыны, адмаўленьне ад звычайнага жыцьця й прыняцьце мніскага, разьвіцьцё ўважлівасьці й практыкі медытацыі, вырошчваньне вышэйшай мудрасьці й праніклівасьці, вывучэньне пісаньняў, рэлігійнай практыкі, абрадаў, а ў традыцыі Махаяны яшчэ й заклікі да будаў і бодгісатваў.

«Буда» і Буда Сак’ямуні

Творца фундамэнтальнага пераказу ў будыйскіх навуках традыцыйна акрэсьліваецца імём «Буда» (у Санскрыце й Палі Buddha, г.зн. «Абуджаны»). Спасылаючыся на этымалогію гэтага слова ў Санскрыце й Палі можна сказаць, што буда гэта істота, якая дзякуючы практыцы маральнасьці (silā), засяроджаньню (samādhi, г.зн. медытацыйнаму паглынаньню) і разьвіцьцю мудрасьці (Палі: paññā, Санскрыт: prajñia) убачыла праўдзівую прыроду зьяваў, альбо anicca — зьменнасьць, нетрываласьць, dukkha — дыскамфорт зьвязаны са зьменай і anatta — брак нязьменнага «я». Гэта дасьведчаньне завецца «бодгі» (з санскрыту й палі), даслоўна «абуджэньне» (званае таксама «асьвятленьнем»), якое назаўсёды вызваляе ад цярпеньня цыклу народзінаў і сьмерці. Істота, якая абудзілася са «сну ігнараваньня» дзякуючы адкрыцьцю праўдзівай натуры рэчаіснасьці завецца будам. У гэтым разуменьні, у сьвятле будыйскіх навукаў, лічыцца, што будаў было многа, а таксама, што яшчэ мноства істотаў дасьведчыць абуджэньня.

Напісаньне: слова «Буда» пісанае зь вялікай літары азначае Сідхартху Гаўтаму — стваральніка Навукі Абуджанага, а напісаньне «буда» з малой літары азначае якога-кольвек іншага Абуджанага/Араханта.

Асноўныя палажэньні й практыка

Мноства розных плыняў/тэндэнцыяў будыйскай думкі разьвілася зь першаснага пераказу навукаў Буды Сак’ямуні пасьля ягонай сьмерці. Адрозьніваюць іх практыкі, націск на выбраныя плыні-часткі з Навукі Абуджанага й культура. Тым ня менш, існуе таксама мноства супольна прызнаных каштоўнасьцяў для ўсіх традыцыяў і школаў Будызму.

Чатыры шляхетныя праўды

Сутнасьць альбо падставовыя погляды Навукі Абуджанага выкладзеныя ў Чатырох шляхетных праўдах (Палі: cattāri ariya saccāni; Санскрыт: catvāry ārya satyāni), сфармуляваных Будам Шак’ямуні падчас першага казаньня ў Парку Газtлі ў Сарнасе. Чатыры шляхетныя праўды прымаюцца ўсіма традыцыямі Будызму без выключэньня. Гэта:

Першая Шляхетная Праўда аб Цярпеньні (Палі: dukkha ariya sacca; Санскрыт: arya duhkha satya) — «Народзіны ёсьць цярпеньне, старэньне ёсьць цярпеньне, сьмерць ёсьць цярпеньне; роспач, нараканьне, боль і напружаньне ёсьць цярпеньне; павязаньне зь непажаданым ёсьць цярпеньне; расстаньне з пажаданым ёсьць цярпеньне; не дасягненьне пажаданага ёсьць цярпеньне.»^[5]
Другая Шляхетная Праўда аб Прычыне Цярпеньня (Палі: dukkha samudayo ariya sacca; Санскрыт: arya samudaya satya) — прычынай цярпеньня ёсьць жаданьне — «Гэта, мніхі, Шляхетная Праўда аб Прычыне Цярпеньня: жаданьне, якое стварае далейшае станаўленьне (перанараджэньне) — якое суправаджае запал і захапленьне, што знаходзіць радасьць то тут, то там — жаданьне пачуцьцёвае прыемнасьці, жаданьне станаўленьня, жаданьне небыцьця.»
Трэцяя Шляхетная Праўда аб Спыненьні Цярпеньня (Палі: dukkha nirodho ariya sacca; Санскрыт: arya nirodha satya) — «поўнае зьнікненьне й спыненьне, адмова, пакіданьне, вызваленьне, адпусканьне жаданьня.»
Чацьвёртая Шляхетная Праўда аб Сьцежцы, якая праводзіць да Вызваленьня (Палі: dukkha nirodha gāmini paṭipadā ariya sacca; Санскрыт: arya mārga satya) — шляхам да спыненьня цярпеньня зьяўляецца Шляхетная Васьмёркавая Сьцежка — адпаведны погляд, адпаведнае рашэньне, адпаведная мова, адпаведнае дзеяньне, адпаведнае жыцьцё, адпаведнае імкненьне, адпаведнае засяроджаньне, адпаведная медытацыя.^[6]

Далейшыя навукі вынікаюць з Чатырох шляхетных праўдаў, складаюць іхні аналіз і разьвіцьцё. Аднак для іх правільнага зразуменьня неабходна таксама зразуменьне дактрыны нетрываласьці й браку вечнага «я» (Палі: anattā, Санскрыт: anatman), г.зн. факту, што ўсе зьявы пазбаўленыя трывалай «істоты»/субстанцыі — ёсьць пустыя і існуюць ва ўзаемнай залежнасьці й ніколі не зьяўляюцца незалежнымі ад умоваў.

Шляхетная Васьмёркавая Сьцежка

Шляхетная Васьмёркавая Сьцежка (таксама: Васьміасьпектавая) ёсьць сьцежкай практыкі. Прытрымліваньне ейных радаў і ўказаньняў, сабраных у васьмі пунктах (адтуль яе і назва) мае праводзіць да поўнага зьнікненьня цярпеньня і, адпаведна, канчатковага пераходу абуджанай істоты з самсары да Нірваны. Шляхетная Васьмёркавая Сьцежка вынікае з Чацьвертай шляхетнай праўды, праўды аб сьцежцы, якая праводзіць да спыненьня цярпеньня. Буда мовіў навуку, што дзякуючы цнатлівасьці, ведам і засяроджаньню можна дасягнуць дасканаласьці — Абуджэньня — а Чатыры шляхетныя праўды й Шляхетная васьмёркавая сьцежка вызначаюць дарогу, якая вядзе да дасягненьня гэтай мэты.

Для таго, каб цалкам зразумець Чатыры шляхетныя праўды, Буда раіў ісьці Шляхетнаю Васьмёркаваю Сьцежкаю, якая складаецца з:

Слушны Погляд — пазнаньне Чатырох шляхетных праўдаў (Палі: sammā-diṭṭhi; Санскрыт: samyak-dṛṣṭi)
Слушчане Рашэньне — гэта рашэньне адмовы ад злой волі й адступленьне ад выкліканьня любой крыўды (Палі: sammā-saṅkappa; Санскрыт: samyak-saṃkalpa)
Слушнае Слова — устрыманьне ад хлусьні, ад мовы выклікаючай непаразуменьні паміж людзьмі («дзелячай» мовы), абразьлівай мовы, пустаслоўя (Палі: sammā-vācā; Санскрыт: samyak-vāc)
Слушны Чын — гэта ўстрыманьне ад забойства, ад крадзежы, ад няскромнасьці (Палі: sammā-kammanta; Санскрыт: samyak-karmānta)
Слушнае Зарабкаваньне — гэта ўстрыманьне ад зарабкаваньня, якое прыносіць шкоду іншым істотам, такога як: рыбалоўства, гандаль зброяй, жывымі істотамі альбо іх целамі, алкаголем і іншымі наркотыкамі, атрутай, на бойні, у вайсковых структурах, зьвязаных з хлусьнёй, здрадай, прадказаньнем будучыні, ашукваньнем, выкарыстаньнем і г. д. (Палі: sammā-ājīva; Санскрыт: samyak-ājīva)

Слушны Высілак — гэта намеры й высілак, якія не дазваляюць паўстаньня злых, а спрыяюць паўстаньню добрых ментальных уласьцівасьцяў. (Палі: sammā-vāyāma; Санскрыт: samyak-vyāyāma)
Слушная Ўважлівасьць — захаваньне ўважлівасьці ва ўсім, што прадпрымліваецца (Палі: sammā-sati; Санскрыт: samyak-smṛti)
Слушная Медытацыя — імкненьне да дасягненьня станаў, у якіх зьнікае «эга» (Палі: sammā-samādhi; Санскрыт: samyak-samādhi)^[7]^[8]

Санскрыцкае samyak і Палійскае sammā значаць тое, што «зьвярнуцца да аднаго», «адвярнуцца ад рэшты», «цэлы», «увесь», «правільны», «уласьцівы», «праўдзівы». Шляхетная Васьміасьпектавая Сьцежка разглядаецца некаторымі Будыйскімі школамі/традыцыямі як асобныя ўзроўні разьвіцьця, празь якія мусіць прайсьці практыкуючы. У голас гэтаму погляду, пазнаньне й рэалізацыя аднаго прыступку, праводзіць як наступства да наступнага. Існуе таксама супрацьлеглы погляд, які раіць разьвіваць усе асьпекты адначасова (кола зь няроўнымі сьпіцамі не паедзе).

Шляхетная Васьміасьпектавая Сьцежка дзеліцца часта на тры «суполкі» правілаў, якія са-ствараюць і даакрэсьліваюць асноўныя цнатлівасьці: мудрасьць (Палі: paññā; Санскрыт: prajñā), маральнасьць (Палі: sīla; Санскрыт: śīla) і засяроджаньне (Палі: samādhi; Санскрыт: samādhi)^[9].

Медытацыя

Медытацыя — працэс самапаглыбленьня з мэтай самадасканаленьня, пры якім істота застаецца сам на сам са сваёю сьвядомасьцю. Мэтай медытацыі зьяўляецца дасягненьне стану браку думак альбо стану розуму, «які нагадвае прастору» (стану пусткі), Вызваленьне з Кола Перанараджэньняў, дасягненьне спакою, зьнішчэньне (цярпеньня), разьвіцьцё мудрасьці, дасягненьне Асьвятленьня, стану Нірваны, атрыманьне непасрэдных ведаў, паляпшэньне здароўя і такім чынам прадаўжэньне працягласьці жыцьця з мэтай дапамагчы іншым істотам вызваліцца зь цярпеньня і г. д.^[10]

Карма

Карма альбо карман з Санскрыту कर्म (Палі: kamma) зьяўляецца падставовым і вельмі важным паняцьцем Навукі Абуджанага. Даслоўна гэта слова азначае «дзеяньне» альбо «чын»; што-кольвек нехта робіць, гаворыць альбо думае паўстае карма. У Будыйскім значэньні не азначае выніку, які акрэсьліваецца як плён (Санскрыт, Палі: vipaka), эфекту альбо прызначэньня. Правіла прычыны і наступства называецца ў мове Палі kamma-vipaka (дзеяньне-плён) і гаворыць, што кожны ўчынак мае свае наступствы — добрыя ўчынкі вяртаюцца ў выглядзе шчасьця, злыя ўчынкі — у выглядзе цярпеньня.

Карма зьяўляецца рухавіком, які прыводзіць у рух кола цыклу некантраляванага перанараджэньня. Карме падлягаюць усе неасьветленыя істоты.

Словы Абуджанага з Сутры Аздобы Махаяны аб дзеяньні негатыўнае кармы:

Ёсьць такія, каторыя ангажуюцца адно толькі ў негатыўныя дзеяньні;

Ёсьць такія, якія бесьперастанку нішчаць тое што добра;

Ёсьць таксама такія, якім бракуе правільнасьці, якая праводзіць да вызваленьня -

А таму тыя, якім бракуе пазітыўных рысаў, адрэзаныя ад прычыны абуджэньня.

Словы Абуджанага з Дхамапады аб дзеяньні негатыўнай і станоўчае кармы:

Зараз церпіць і пазьней будзе цярпець. Злодзей церпіць у двух часах. «Зрабіў зло» — думае і церпіць. Церпіць таксама, калі ідзе да ніжэйшых сьветаў. (17 верш)

Зараз шчасьлівы і пазьней будзе шчасьлівы. Дабрачынца шчасьлівы ў двух часах. «Зрабіў дабро» — думае і ёсьць шчасьлівы. Таксама шчасьлівы, калі пераходзіць да поўнага асалоды стану. (18 верш)

Словы Абуджанага з Сутры ведаў аб ілюзіі, аб якой прасіла найвышэйшая багіня апісваюць працэс награмаджэньня заслугі (станоўчае кармы) й дзякуючы таму дасягненьне асьвятленьня наступным чынам:

Дзякуючы збору падобных да ілюзіі награмаджэньняў

Заіснуе падобнае да ілюзіі прасьвятленьне.

Наступіць падобны да ілюзіі паказ

Ілюзарычнай дапамогі нясучай адчувальным істотам.

Як паўстае карма?

Істоты праз свае чыны зьбіраюць досьвед у розуме, негатыўны альбо пазітыўны, у залежнасьці ад таго, ці зьяўляюцца яны карысныя для іншых істотаў, ці шкодныя. У эфекце свайго дзеяньня істота засявае кармічнае насеньне ў розуме, калі будуць прысутнічаць наступныя чыньнікі:

Сьвядомасьць палажэньня ў якім знаходзіцца
Намер зьдзяйсьненьня чыну й план ягонага выкананьня
Зьдзяйсьненьне чыну альбо намаўленьне каго-небудзь да яго зьдзяйсьненьня
Задавальненьне з выніку гэтага дзеяньня

У выпадку наяўнасьці ўсіх чатырох элементаў кармічнае наступства зьяўляецца наймацнейшым і вынік чыну будзе найбольш інтэнсіўны. Напрыклад: кіроўца, які ненаўмысна выклікаў аварыю і зраніў пешага: (1) быў сьвядомы, што машына зьяўляецца небясьпечным сродкам перамяшчэньня і можа выклікаць аварыю й цярпеньне іншых, (2) не хацеў яго скрыўдзіць, (3) аднак гэта зрабіў, (4) зусім ня быў з таго задаволены. У гэтым выпадку пакінуты кармічны сьлед у розуме няўдалага кіроўцы будзе толькі частковы.

Асабістая і сукупная карма

Тэрмін кармы прымяняльны як да асобных індывідуумаў (у вялікім скарачэньні: кожная асоба заслугоўвае на тое, што мае), так і да збору істотаў: суполка, народ (кожны народ мае тое, на што заслугоўвае; цяперашняе становішча абумоўлена папярэднімі чынамі), насельніцтва зямлі і г. д.^[11]

Будыйскія ўказаньні

Указаньні — у Будызьме азначаюць збор парадаў альбо рэкамендацыяў для неасьветленых асобаў, якія дазваляюць ім пазьбегнуць негатыўнай кармы. У розных Будыйскіх традыцыях фармулююцца ў крыху розных формах, тым ня меней іх зьмест застаецца нязьменны. Найчасьцей замест слова «наказ» адьбо «запаведзь» ужываецца менавіта слова «ўказаньне», паколькі маюць яны характар дабравольнага абавязаньня. Буда казаў, што добра іх прытрымлівацца, аднак нікому ня могуць быць навязаныя.

Першая будыйская запаведзь

Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад адбіраньня жыцьця.

У адрозьненьне ад рэлігіяў, дзе запаведзь «не забівай» адносіцца толькі да чалавека, Будыйская запаведзь мае на ўвазе кожную істоту, якая мае цела, кожнае стварэньне, якое здольна адчуваць. Словы Буды з Дхамапады:

Усе дрыжаць, калі бачаць узьнесены кій.

Усе баяцца сьмерці.

Беручы самаго сябе за прыклад,

Не належыць удараць іншых

ані выклікаць, каб былі бітыя.

Усе дрыжаць, калі бачаць узьнесены кій.

Жыцьцё дорага кожнаму.

Беручы самаго сябе за прыклад,

Не належыць удараць іншых

ані выклікаць, каб былі бітыя.

У адлеглых часах існавалі толькі тры хваробы: жаданьне, голад і сапсаваньне; але з прычыны забойстваў жывёлаў яны павялічыліся да дзевяноста васьмі. (Словы Буды з Сута Ніпата)

Спадару Таямніцаў!

Першасная мудрасьць усёведаючага зацьвітае з кораня спачуваньня. (Словы Буды з Сутры Ўказаньня Таямніцаў Татхагаты)

Перакладаючы дадзеныя радкі на сучасную мову, Першая Будыйская Запаведзь азначае, у тым ліку, быць вэганам: ня толькі ўласнаруч не забіваць жывых істотаў («не належыць удараць іншых»), але і не выкарыстоўваць прадукты атрыманыя ў выніку забойства: трупы, органы, мускулатура, скура і г. д. («ані выклікаць, каб былі бітыя»).

Пяць Указаньняў

Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад адбіраньня жыцьця.
Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад браньня таго, што ня дадзена.
Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад злога (неадпаведнага, няправільнага) сэксуальнага чыну.
Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад неадпаведнай мовы.
Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад спажываньня ап’яняльных напояў і наркотыкаў, якія праводзяць да неразважлівасьці.

Прытрымліваньне прынамсі Пяці Ўказаньняў, а таксама прыняцьце прыстанішча ў Трох Каштоўнасьцях адрозьнівае вучня Буды ад небудыста.

Восем Указаньняў

Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад адбіраньня жыцьця.
Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад браньня таго, што ня дадзена.
Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад злога (неадпаведнага, няправільнага) сэксуальнага чыну.
Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад неадпаведнай мовы.
Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад спажываньня ап’яняльных напояў і наркотыкаў, якія праводзяць да неразважлівасьці.
Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад прыняцьця ежы ў неадпаведным часе (належыць прымаць пасілак адзін раз на дзень да палудня).
Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад танцаў, сьпеваў, музыкі, наведваньня забаўляльных мерапрыемстваў, нашэньня гірляндаў, выкарыстаньня парфумаў і касьметыкі для ўпрыгожваньня цела.
Абавязуюся прытрымлівацца запаведзі, устрымлівацца ад выкарыстаньня высокіх альбо вялікіх ложкаў.

Мніхі прытрымліваюцца дадаткова шэрагу ўказаньняў, большасьць зь якіх зьяўляецца разьвіцьцём альбо паглыбленьнем Васьмі Ўказаньняў. Так напрыклад Трэцяе Ўказаньне для мніха азначае нават не дакранацца да жанчыны. Каб утрымліваць цела і розум у чысьціні, мніхі вучацца шанаваць усіх жанчынаў і трактаваць старэйшых жанчынаў як матак, равесьніцаў як сёстраў, а малодшых жанчынаў як дачок. Акрамя таго мніхі не карыстаюцца грашыма («золатам і срэбрам»), прытрымліваюцца шэрагу правілаў этычнага захаваньня. Да цярпеньня, між іншым, праводзіць таксама позьняя пара начнога адпачынку.

Погляд на будызм

Шляхетная васьмёркавая сьцежка дае магчымасьць разглядаць будызм як тры фундаментальныя практыкі:

Маральная дысцыпліна (належнае слова, належны чын, належнае зарабкаваньне)
Медытацыйная ўраўнаважанасьць (адпаведнае імкненьне, адпаведнае засяроджаньне, адпаведная медытацыя)
Дасканалая мудрасьць (уласьцівы погляд, уласьцівае мысьленьне)

У даслоўным перакладзе з палі і санскрыту, моваў найстарэйшых будыйскіх тэкстаў, «Навука Абуджанага».

Класіфікаваньне будызму як рэлігіі зьяўляецца памылкай, паколькі Навука Абуджанага не грунтуецца на веры ў кагокольвек альбо штокольвек, у тым ліку не грунтуецца на веры ў кіруючага сьветам Бога. Буда заўсёды адзначаў, што навучае аб «цярпеньні й канцы цярпеньня», а ягоныя навукі павінны мець перадусім практычнае прымяненьне й служыць вызваленьню зь цярпеньня.^[12]^[13] Стаўленьне Буды да рэлігіяў ілюструе прыпавесьць «Ці існуе Бог?», а таксама наступныя словы Абуджанага:

У нічога ня вер, незалежна ад таго, дзе гэта прачытаў альбо хто табе гэта сказаў, нават калі я гэта сказаў, у выпадку калі гэта не згаджаецца з тваім разуменьнем сьвету й здаровым глуздам. Распаўсюджаны будыйскі выраз. Паўстаў, магчыма, на падставе словаў Буды з Каляма Суты.

Чалавек, які ёсьць вольны ад сьляпой веры, які ведае тое, што не было створанае, адрэзаў усе турботныя абмежаваньні, выдаліў усе прычыны (выклікаючыя каму, добрыя і злыя) і які адкінуў усе жаданьні — зьяўляецца сапраўды найвыбітнейшым зь людзей. (97 верш Дхамапады)

Ня верце ў якія-кольвек пасланьні толькі таму, што праз доўгі час абавязвалі ў многіх краінах. Ня верце ў нешта толькі таму, што многія людзі на працягу доўгага часу тое паўтараюць. Не прымайце нічога толькі з нагоды, што нехта іншы гэта сказаў, што падтрымлівае тое сваім аўтарытэтам нейкі мудрэц альбо каплан, альбо што напісана тое ў нейкім сьвятым пісаньні. Ня верце ў нешта толькі таму, што гучыць праўдападобна. Ня верце ў бачаньні альбо ўяўленьні, якія лічыце за пасланыя Богам. Майце давер да таго, што прынялі за праўдзівае па доўгім правяраньні, да таго што прыносіць посьпех вам і іншым. (Словы Буды з Каляма Суты)

Мніхі і вучоныя!

Так як выпальваецца, выразаецца і паліруецца золата,

Так таксама належыць дасьледваць мае словы

І не прымаць іх адно толькі з павагі да мяне. (Словы Буды з Сутры гірлянды кветак)

Субхуці! Хто ня мае канцэпцыі на тэму Буды,

Той ня думае таксама аб Дгарме і Сангзе.

У гэты спосаб уваходзіцца ў праўдзівую існасьць. (Словы Буды з Праджняпараміты)

Крыніцы

^ «Buddhism». Encyclopædia Britannica.
^ «Major Religions Ranked by Size». U.S. State Department’s International Religious Freedom Report 2004.
^ Williams, Mahayana Buddhism, Routledge, 1st ed., 1989, pp. 275f (2nd ed., 2008, p. 266)
^ Padmasambhava, Jamgon Kongtrul, Erik Pema Kunsang (2004). «Light of Wisdom». Rangjung Yeshe Publications. ISBN 978-962-7341-37-6.
^ http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/sn/sn56/sn56.011.than.html
^ https://web.archive.org/web/20071012132724/http://theravada.int.pl/projektdhamma/sacca.htm
^ https://web.archive.org/web/20071017143821/http://theravada.int.pl/projektdhamma/sacca4.htm Szlachetna Prawda o Ścieżce Wiodącej do Zniszczenia Cierpienia — polskie tłumaczenie tekstów z Tipitaki; oryginał z www.accesstoinsight.org
^ Партал тлумачэньня Будыйскіх тэкстаў http://sasana.wikidot.com/magga
^ The Noble Eightfold Path — The Way to the End of Suffering; Bhikkhu Bodhi
^ «Тыбецкая Кніга Жыцьця і Паміраньня» Сог’ял Рынпочэ (назва арыгіналу The Tibetian Book of Living and Dying by Sogyal Rinpoche; у польскім перакладзе «Tybetańska Księga Życia i Umierania» Sogjal Rinpocze http://wyborcza.pl/1,75517,2891488.html)
^ «Тыбецкая Кніга Жыцьця і Паміраньня» Сог’ял Рынпочэ (назва арыгіналу The Tibetian Book of Living and Dying by Sogyal Rinpoche; у польскім перакладзе «Tybetańska Księga Życia i Umierania» Sogjal Rinpocze http://wyborcza.pl/1,75517,2891488.html)
^ Партал тлумачэньня будыйскіх тэкстаў sasana.pl «Мастацтва жыцьця — мэдытацыя погляду» (на польскай), http://sasana.wikidot.com/sztuka-zycia-medytacja-wgladu
^ Stephen Batchelor «Будызм бязь вераваньняў» (на польскай), https://web.archive.org/web/20130729185851/http://www.buddyzm.edu.pl/cybersangha/page.php?id=925

Вонкавыя спасылкі

Будызм — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

[1] «Buddhism». Encyclopædia Britannica.

[2] «Major Religions Ranked by Size». U.S. State Department’s International Religious Freedom Report 2004.

[3] Williams, Mahayana Buddhism, Routledge, 1st ed., 1989, pp. 275f (2nd ed., 2008, p. 266)

[4] Padmasambhava, Jamgon Kongtrul, Erik Pema Kunsang (2004). «Light of Wisdom». Rangjung Yeshe Publications. ISBN 978-962-7341-37-6.

[5] ttp://www.accesstoinsight.org/tipitaka/sn/sn56/sn56.011.than.html

[6] ttps://web.archive.org/web/20071012132724/http://theravada.int.pl/projektdhamma/sacca.htm

[7] ttps://web.archive.org/web/20071017143821/http://theravada.int.pl/projektdhamma/sacca4.htm Szlachetna Prawda o Ścieżce Wiodącej do Zniszczenia Cierpienia — polskie tłumaczenie tekstów z Tipitaki; oryginał z www.accesstoinsight.org

[8] Партал тлумачэньня Будыйскіх тэкстаў http://sasana.wikidot.com/magga

[9] The Noble Eightfold Path — The Way to the End of Suffering; Bhikkhu Bodhi

[10] «Тыбецкая Кніга Жыцьця і Паміраньня» Сог’ял Рынпочэ (назва арыгіналу The Tibetian Book of Living and Dying by Sogyal Rinpoche; у польскім перакладзе «Tybetańska Księga Życia i Umierania» Sogjal Rinpocze http://wyborcza.pl/1,75517,2891488.html)

[11] «Тыбецкая Кніга Жыцьця і Паміраньня» Сог’ял Рынпочэ (назва арыгіналу The Tibetian Book of Living and Dying by Sogyal Rinpoche; у польскім перакладзе «Tybetańska Księga Życia i Umierania» Sogjal Rinpocze http://wyborcza.pl/1,75517,2891488.html)

[12] Партал тлумачэньня будыйскіх тэкстаў sasana.pl «Мастацтва жыцьця — мэдытацыя погляду» (на польскай), http://sasana.wikidot.com/sztuka-zycia-medytacja-wgladu

[13] Stephen Batchelor «Будызм бязь вераваньняў» (на польскай), https://web.archive.org/web/20130729185851/http://www.buddyzm.edu.pl/cybersangha/page.php?id=925

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]