Buddizm

Budda skulpturası

Buddizm (sanskritshe – बुद्ध धर्म, buddha dharma buddanın' ilimi) – du'nya ju'zine ken'in taralg'an negizgi 3 dinnin' biri. B. z. b. V–VI İndiyanın' bu'gingi Bihar shtatında payda boldı. Buddizmnin' negizin salıwshı Siddhartha Gautama dep esaplanadı. Buddizm basqa ilim-an'lawlardı boyına oday sin'irdi ja'ne onın negizgi qag'ıydası jan iyesine jamanlıq jasamaw bolg'anlıqdan, jer ju'zine sog'ıssız taradı. Ha'zirgi gezde Buddizm dinin 1 mlrdqa jaqın adam uslanadı. Buddalıq diniy ilim ko'z-qaraslardın' quramalı sisteması b. t.

Isenim

Ol diniy shıg'armalar jıynag'ı "Tripitakada" ("U'sh sebet") bayanlang'an. Buddizmnin' na'siyatlarının' o'zine ta'n o'zgeshelikleri bar. Buddizmde du'nyanı jaratıwshı Quday jayındag'ı ideya aytılmaydı. Buddizm o'tkinshi o'mirdin' azapları – awrıw, g'arrılıq, o'limnen qutılıw jolın izleydi. Ol o'mirdin' ha'sireti – na'psinin' tilegine baylanıstı dedi. Adamnın' denesi waqıtsha o'mir su'redi. Al na'psi qanaatsız tilegi menen, o'limnin' qorqınıshı menen ılg'ıy azap tuwg'ızadı. Sonlıqtan na'psinin' tileginnen qutılıw kerek. Ol ushın to'rt hasıl haqiyqattı biliw qa'jet:

1. Azap bar;
2. Azapta sebep bar;
3. Azapta son' bar;
4. Jol azaptın' toqtalıwı bar.

Ahimsanı ju'zege asırıw ushın Buddizm Vedanı joqqa shıg'aradı. budda iliminde etika ma'selelerine ko'p kewil bo'lingen. Buddizmnin' negizine qorshag'an ortadan bo'linbey qarastırılatug'ın jeke adamdı asıra maqtaw ja'ne bolmıstı pu'tkil du'nya menen baylanısıp jatqan erekshe psixologiyalıq protsess retinde qabıllaw printsipleri alıng'an. Buddizmdegi negizgi en' iri bag'ıtlaar - hinayana ja'ne mahayana. Buddizm o'zinin' rawajlanıw barısında u'sh da'wirden o'tti: hinayana, ha'r kimdi tuwıw – o'liw aylanısınnan qutılıwdı u'yretetug'ın baslang'ısh danalıq mektebi (b.z.b. V a'. – b.z. bası); ekinshi, bodhisattva – qutqarıwshı ko'megi menen qutılıw; u'shinshi, mahayana (b. z. V a'.-ına deyin) gezi. mahayana negizinde budda (iso'kirek ko'zi ashılg'an) bolıwg'a mu'mkinlik beretug'ın jan'a paydalı usıllar diniy na'siyat berildi (V a'.-dan keyin). Ol vajrayana dep ataladı. Aziyanın' ko'plegen ellerinde Buddizm ha'zirgi gezdin' o'zinde ja'miyetlik ja'ne jalpı ma'ml. o'mirge a'hmiyetli ta'sir etip otır. Bul ellerdin' bir qatarında Buddizm memleketlik din bolıp esaplanadı. Imperialistler Buddizmnin' ta'sirin esapqa ala otırıp, bul dindi o'zinin' reaktsiyashıl sıyasıy maqsetlerine paydalanıwg'a tırısadı. Son'g'ı on jıllıqta neobuddizm yamasa metabuddizmnin' bir qatar jan'a bag'ıtları payda boldı. Ha'zirgi waqıtta budda uyımları Aziya ellerinde ha'r tu'rli ja'miyetlik rol atqaradı. Olardın' geybirewleri kolonializmge qarsı, ultlıq g'a'rezsizlik ushın gu'reske belsene qatısıwda. Bizdin' elimizde budda lamaitlerdin' izin quwıwshılardın' kishkene toparları Qalmaq, Buryat, Tuvada turadı. Buddizm ko'z-qarasına du'nyadan beziwshilik, jeke o'zine ta'nlik ta'n. Qanawshı ja'miyette baylıq, ku'sh, hu'kimet kimnin' qolında bolsa, sog'an jalbırı- nuw jer betindegi azap shekkeni ushın gu'nadan qutqaradı dep tu'sindiredi. Sonlıqtan adam o'tkinshi, jalg'an o'mir su'retug'ın mısal denesin oylamay, ma'n'gi o'mir su'retug'ın janın qutqarıwdın' qamın oylawı kerek. Bul – qanawshılar menen kelisiwdi diniy na'siyat beretug'ın Buddizm dinnin' reaktsiyalıq jaqlarınnan biri. Ol dindi qabıllag'an ellerdin' o'mirine a'dewır ta'sir jasadı. Buddizm taralıwı sinkretikalıq ma'deniy komplekslerdin' qurılıwına ta'sir etti. Bulardın' jiıyındısı budda uyımı – 1950 j. qurılg'an buddashılardın' du'nya ju'zlik doslıg'ı.

Buddizm ha'm sıyasat

Bir-birine belgili bir qatnastag'ı ja'miyetlik fenomenler. Buddizmnin' ja'miyetlik o'mirge ja'ne adamnın' o'mirlik minnetlerin anıqlawı tikkeley usı diniy isenim menen tıg'ız baylanıstı. Onın asa man'ızlı qag'ıydası turmıs men azap shegiwdi uqsastırıwında. Buddizm ja'miyetlik qatnaslardı o'zgertiwge, onı jaqsılawg'a ku'sh salmaydı. Ol adamlarg'a awqamnın' mu'sheleri retinde jaqsı halda ko'riniwi ushın du'zeliwge minnetlemeydi. Buddizm adamdı o'zi tuwg'an, o'mir su'rip otırg'an ja'miyetlik shınlıqtan alıslatıwg'a tırısadı. Usı orayda, Buddizmde ja'miyetlik doktrinanın' barlıgın sha'rtti tu'rde g'ana moyınlawg'a boladı.