40°38′ şm. e. 48°40′ ş. u.HGYO

Şamaxı rayonu

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Bu məqalə Şamaxı rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Şamaxı səhifəsinə baxın.
Rayon
Şamaxı

40°38′ şm. e. 48°40′ ş. u.HGYO


Ölkə
Daxildir Dağlıq Şirvan
İnzibati mərkəz Şamaxı
İcra başçısı Tahir Məmmədov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 08.08.1930[1]
Sahəsi 1670[2] km²
Hündürlük
749 m
Əhalisi
Əhalisi 105 100[3] nəfər
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu AZ-SMI
Telefon kodu 994 20
Poçt indeksi AZ 5600
Avtomobil nömrəsi 56[1] (1 yanvar 2009-cu il)
Rəsmi sayt
Şamaxı xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şamaxı rayonuAzərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi. Baş Qafqaz silsiləsinin cənub-şərq ətəklərində, Bakıdan 118 kilometr məsafədə yerləşən Şamaxı Azərbaycanın qədim tarixə malik şəhərlərindən biridir. Sahəsi 1670 km², əhalisi 85,3 min nəfərdir. Rayon ərazisində 3 tibb müəssisəsi, 97 mədəniyyət ocağı fəaliyyət göstərir.

Şamaxı rayonu Dəmirçilər kəndi ərazsindən tapılmış II–IV əsrlərə aid qızıl diadema. Qafqaz Albaniyası mədəniyyəti. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi.

Qədim yunan coğrafiyaşünası Ptolomeyin "Coğrafi təlim-namasi"ndə "Samaxeya", "Kemaxeya", ərəb mənbələrində "Əş-Şə-maxiyyə" kimi qeyd edilmiş Şamaxı (m.ə. V–IV əsrlər) Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindəndir. Şamaxı haqqında bir çox antik dövr ərəb, fars, türk, rus və orta əsr Avropa müəllifləri geniş məlumatlar vermişlər. Şamaxı sözünün etimologiyası haqqında müxtəlif mülahizələr mövcuddur. Bəzi mütəxəssislər onu qədim yerli tayfa adı ilə bağlayırlar.

Ərazidən tapılmış qədim Roma və Makedoniya İmperiyalarına məxsus antik sikkələr buranın hətta antik dövrlərdən mühüm mərkəz olduğunu göstərir. Ərəblərin Qafqazı işğalından sonra Şamaxı mahal mərkəzi olmuşdur. Ərəb xilafəti zəifləkdikdən sonra Şamaxıda feodal dövləti olan Şirvanşahlar dövləti yaranmışdır. X əsrin əvvəllərindon Şamaxı Şirvanşahlar (Məzyədilər) dövlətinin paytaxtı olub Yəzid ibn-Məzyədin şərəfinə Yəzidiyyə adlanırdı. Şirvanşah II Mənuçöhrün dövründə Şamaxı daha da qüdrətləndi. Lahicanşahlıq Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirildikdən sonra qədim Şamaxı şəhərini bərpa etdirdi və Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı buraya köçürüldü. Şirvanşahlar dövlətinin çiçəklənməsi I Şah İbrahimin dövrünə təsadüf edir. Bu dövrü əhatə edən 1382–1417-ci illərdə Şamaxı həm iqtisadi, həm də mədəni cəhətdən sürətlə inkişaf etmiş və bir sıra xarici ölkələrlə böyük ticarət əlaqələri qurmuşdur. Şirvanşahlar dövləti süqut etdikdən sonra isə bu ərazi bəylərbəyi üsul-idarəsi ilə idarə edilmiş və 1578-ci ildən Şirvanda türk hərbi-inzibati idarə sistemi qurulmuşdur. Sonrakı dövrlərdə Şamaxı Şirvan bəylərbəyliyinin mərkəzinə çevrildi. 1734-cü ildə Nadir şah Şamaxını dağıdaraq indiki Ağsu şəhərinin yaxınlığına — Yeni Şamaxıya köçürdü. Nadir şahın ölümündən sonra (1747) yaranan Şamaxı xanlığı sonradan Osmanlı işğalına məruz qaldı.

Şamaxı rayonu Xınıslı kəndi ərazisindəki qədim xəzinədən əldə edilmiş antropomorf gil qablardan biri. Qafqaz Albaniyası mədəniyyəti. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi.

Qərbi, şərqi və cənubu birləşdirən bir mərkəz olan Şamaxıda rus tacirlərinin öldürülməsi nəticəsində İran-Rus müharibəsi başlandı. Böyük Pyotr Şamaxı üzərinə yeridi və onu əsl xarabazara çevirdi. Ərazisində ən qədim yaşayış məskənlərindən olan Əngəxaran kəndi 1798-ci ildə Kəndxuda Ağacəbrayıl bəy tərəfindən Zaratxeybəri kəndindən köç edib indiki ərazisində yerləşərək əsasını qoymuşdur. XVIII əsrin ortalarında xanlığa çevrilən Şamaxı 1805-ci ildə Rusiya imperiyası hakimiyyətini qəbul etdi. Şamaxı şəhəri 1846-cı ildə quberniya mərkəzi oldu. O, müxtəlif dövrlərdə Xəzər vilayətinin, Şamaxı qəzasnın, Şamaxı quberniyasının mərkəzi olmuşdur.

1667, 1859, 1902-ci illərdə Şamaxıda fəlakətli zəlzələlər olmuşdur. Buna baxmayaraq Şamaxı yenidən ayağa qalxmış, öz iqtisadiyyatını və mədəniyyətini inkişaf etdirmişdir. Tez-tez baş verən zəlzələlər şəhəri bir neçə dəfə tamamilə dağıtmışdır. Ona görə də şəhərdə qədim tarixi abidələr, demək olar ki, qalmamışdır.

1918-ci ilin mart-aprel aylarında erməni zorakılıqlarından Azərbaycanın ən çox zərər çəkmiş bölgələrindən biri də Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzasının azərbaycanlılar yaşayan kəndləri olmuşdur. Bu hadisə tarixi ədəbiyyatda Mart soyqırımı ilə birgə hallanır. (Şamaxı soyqırımı) 1920-ci ildə Azərbaycan rus bolşevikləri tərəfindən işğal edildikdən sonra Şamaxı on il yenə də quberniya mərkəzi olmuşdur.

1930-cu ildə Şamaxıya rayon statusu verilmişdir.

Tarixi abidələri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Rayonun Çıraqlı kəndində e.ə. I minilliyin sonu — antik dövrə aid qədim qəbiristanlıq mövcuddur. Bundan başqa Göylər kəndində XII–XIV əsrlərə aid Pir-Mərdəkan Xanəgahı var. Bir versiyaya görə dövrünün görkəmli alimlərindən olan Seyid Mərdəkaninin qəbri buradadır. Dədəgünəş kəndi yaxlığında köhnə qəbiristanlıq və "Piri-Sultan Dədəgünəş" məqbərəsinin xarabalıqları yerləşir. Buradakı kitabədə bu sözlər yazılmışdır: "Bu məzar mərhum, bağışlanmış, xoşbəxt şəhid olmuş, əhalinin iftixarı, yüksəklərin və böyüklərin görkəmlisi, möminlərin qulu-yoldaşı, həqiqəti məydana çıxaran, kəramət sahiblərinin rəisi, Dədəgünəş övladlarından Şeyx Dədəqulunun oğlu şeyx Məhəmmədə aiddir (1602–1603)". Dədəgünəş şair Əfzələddin Xaqaninin əmisi Kəfiəddin Ömər ibn Osmanın ləqəbidir. O, zəmanəsinin tanmmış həkimi, həm də görkəmli filosofu olmuşdur. Burada Kəfiəddin Ömər ibn Osmanın təşkilaiçılığı və rəhbərliyi ilə bütün Şərqdə məşhur tibb akademiyası olan "Mədrəsəyə tibb" (tibb mədrəsəsi) və müalicəxana fəaliyyət göstərmişdir. Şamaxıda XIX əsrə aid türbələr kompleksi də mövcuddur. Şamaxı hakimi Mustafa xanın ailə üzvləri üçün tikilmiş 7 türbədən 4-ü qalmışdir. Türbələr yonulmuş ağ daşdan inşa edilmiş, çatmatağlı gümbəzlə örtülmüşdür. Xanın anasının dəfn edildiyi türbənin (1810) kitabəsində "Ustad Tağı memar" həsr edilmişdir.

Kələxana kəndində XVII əsrə aid memarlıq kompleksinin isə 9 türbəsindən 8-i qalmışdır. Türbələrdən biri üzərindəki kitabədə abidənin 1663-cü ildə sərkar Əbdüləzim Əmirəli oğlu tərəfindən İbrahim Əmirəhməd adlı şəxsin qəbri üzərində tikildiyi göstərilib.

Şamaxı şəhəri yaxınlığında IX əsrə aid Gülüstan qalası da bu günə gəlib çatan tarixi abidələrdəndir. Qalanın ön istehkamı dağın yamac hissəsində, narın qalası isə zirvəsində inşa edilmişdir. XV–XVII əsrlərdə Şirvan şahlarının müdafiə qalası və iqamətgahı olmuşdur. Yeraltı gizli yollar olan bu qala odlu silahın meydana gəlməsi ilə əhəmiyyətini itirmişdir.

Şamaxı rayonu çox nadir geoloji təbiət abidələri ilə də zəngindir. Ərazidə bir sıra karst mağaraları mövcuddur. Əsrarəngiz və nadir geoloji təbiət abidəsi Dəmirçi kəndi yaxınlığındakı "Dəmirçi palçıq vulkanı"dır. Qövsi-qüzeh çaları gözəlçiçəkli bitki xalısı fonunda və seyrək çaytikanı kollarının əhatəsində yer almış bu vulkan yaz və yay aylarında öz gümüşü əbası ilə çox yüksək estetik və valehedici görünüşlü olur. Çarhan, Məlikçobanlı və Quşçu vulkanları da özünəməxsus xüsusiyyətləri, gözəlliyi və unikal landşaftı ilə seçilir.

Ərazi Baş Qafqaz silsiləsini, Qobustan, Ləngəbiz silsiləsini və Şirvan düzünü tutur. Maksimal hündürlük 2500 m-ə çatır. Səthi, əsasən, dağlıdır Rayonun şimalını Baş Qafqaz silsiləsinin cənub hissəsi tutur. Ondan cənubda xırda plato və silsilələr sahəsi yerləşir Rayonun şərq hissəsi Qobustana daxildir. Pir-saatçaydan qərbdə, şimal-qərbdən cənub-şərqə doğru Ləngəbiz silsiləsi uzanır. Rayonun cənub hissəsi Şirvan düzünə daxildir.

Rayonda palçıq vulkanları vardır. Rayonun dağlıq hissələrində təbaşir yaşlı, alçaq dağlıq və dağətəyi zonalarda Paleogen yaşlı, cənubda Antropogen yaşlı çöküntülər yayılır. Faydalı qazıntılara bitium, gil, əhəngdaşı, qum-çınqıl aiddir. Mineral bulaqlar (Çuxuryurd) vardır. Rayon ərazisində Şirvan düzündən Dübrar silsiləsinə qədər yarımsəhra və quru çöl iqlimi, dağətəyi zonada yayı quraq keçən mülayim-isti, yağıntıları bərabər paylanan mülayim-isti, bütün fəsillərdə bol yağıntısı olan soyuq iqlim tipləri yaranır.

Çay və su hövzələri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Əsas çaylar Ağsuçay, Pirsaat, Qozluçay, Acı-çay, Cigil çayları və kiçik göllər vardır. Ağsuçayın mənbəyi Sanbulaq dağnın (2268 m) yamacından (2100 m) başlayır, Pisaatçayın mənbəyi Baş Qafqazın cənub yamacmdan (2400 m) başlayır.

Landşaftları və bioloji müxtəlifliyi

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İqlimi cənubda qışı quraq keçir) mülayim-isti yanmsəhra və quru çöl tipli, şimalda yayı quraq keçən mülayim-istidir. Çimli dağ-çəmən, qəhvəyi dağ-meşə, dağ-qara, qonur dağ-meşə, dağ tünd-şabalıdı, şabalıdı, boz-qonur, şorakətvan boz-qonur, boz-çəmən və çəmən-boz torpaqlar yayılmışdır. Zəngin meşələri, subalp və aid çəmənlikləri, dağ-bozqır və yanmsəhra bitkiləri vardır. Şahdağ Milli parkmm cənub hissəsi (keçmiş Pirqulu Dövlət Təbiət Qoruğu) Şamaxı rayonu ərazisindədir. 520 növ bitki, o cümlədən, 130 növ ağac və kol bitkisi, 440 növ çiçəkli bitki, 143 heyvan və quş növü, o cümlədən 33 məməli növü mövcuddur. Dağın zirvəsində (2000 m) övliya məzarı yerləşir.

Ərazinin dendroflorası, əsasən, qafqaz vələsi, şərq fıstığı, iberiya palıdı və iritozcuqlu palıddan ibarətdir. Meşələrdə, həmçinin, adi göyrüş, çöl ağcaqayını, çinaryarpaq ağcaqayın, vələsyarpaq qarağac, şərq qarağacı, qaraçöhrə, tozağacı, söyüd, şərq alması, qafqaz armudu, çaytikanı, əzgil, adi qoz, doqquzdan, itburnu, dəli-zoğal, müxtəlif növ yemişanlar, alça, albalı, meşəalbalısı, zirinc kimi ağac-kollar vardır.[4]

Burada cücüyeyənlər dəstəsindən uzunquyruq ağdişə, ağdöş kirpiyə, xırda köstəbəyə rast gəlinir. Yarasalar kiçik və böyük nalburunlar, itiqulaq şəpbərə, dağ gönlücəsi və s. növlərlə təmsil olunub. Ərazidə gəmiricilərin 10-a yaxın növü təsvir edilmişdir: adi sincab, sanboğaz siçan və s.. Yırtıcılardan canavar, çaqqal, tülkü, meşə pişiyi, qonur ayı, gəlincik, porsuq və s. növlər təsvir edilmişdir. Quşlardan qafqaz şahini, qırqovul, qaratoyuq, bildirçin, kəklik və göyərçinə rast gəlinir.[5]

Şamaxı rayonu əhalisinin etnik tərkibi
Etnik qrup Sayı, 1999 sa.[6] Nisbəti, 1999 sa. Sayı, 2009 sa.[1][7] Nisbəti, 2009 sa.[1]
toplam 80 625 100.00 % 91 605 100.00 %
azərbaycanlı 78 844 97.79 % 90 350 98.63 %
türk 979 1.21 % 879 0.96 %
rus 515 0.64 % 235 0.26 %
ləzgi 159 0.2 % 87 0.09 %
gürcü 2 0.00 % 21 0.02 %
tat 6 0.01 %
tatar 8 0.01 % 2 0.00 %
ukraynalı 61 0.08 % 2 0.00 %
yəhudi 4 0.005 %
erməni 4 0.005 %
digər 49 0.06 % 23 0.03 %

Sərhəd rayonlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Ağsu, İsmayıllı, Qobustan, Xızı, Quba

# Kənd Təsərrüfat sayı Əhalisi
1 Acıdərə 3 6
2 Adnalı 175 965
3 Aşkar 5 6
4 Avaxıl 99 490
5 Bağırlı 462 1957
6 Cabanı 1 76 387
7 Cabanı 2 125 457
8 Çağan 1 44 184
9 Çağan 2 36 149
10 Çarhan 525 2599
11 Çaylı 1 368 1685
12 Çaylı 2 91 510
13 Çıraqlı 42 242
14 Çöl – Göylər 41 185
15 Çuxuryurd 794 1048
16 Dağ – Bağırlı 168 1258
17 Dədəgünəş 52 198
18 Dəmirçi 102 582
19 Əhmədli 123 502
20 Əngəxaran 196 856
21 Ərçiman 139 585
22 Göylər 1860 6462
23 Hacılı 73 365
24 Hacıqədirli 94 525
25 Həmyəli 415 2017
26 Böyük – Xınıslı 11 412
27 Keçmədin 51 211
28 Kələxana 139 804
29 Kərkənc 166 730
30 Laləzar 62 384
31 Məlhəm 414 1392
32 Məlikçobanlı 347 1882
33 Məlcək 94 487
34 Mərzəndiyə 169 1026
34 Meysəri 162 690
35 Mirikənd 170 799
36 Muğanlı 240 1061
37 Nağaraxana 212 864
38 Nüydü 113 630
39 Ovculu 249 1127
40 Pirbəhli 38 184
41 Qaladərəsi 36 143
42 Qaravəlli 278 1143
43 Qəleybuğurd 192 801
44 Qızmeydan 258 1114
45 Qonaqkənd 166 829
46 Qurdtəpə 139 804
47 Quşçu 558 3681
48 Sabir 546 3702
49 Sabirli 61 380
50 Safalı 31 134
51 Saqiyan 145 646
52 Şəhriyar 610 2109
53 Şərədil 147 577
54 Şirvan 88 412
55 Sis 79 348
56 Talışnuru 77 317
57 Məmmədbəyli 6 41
58 Yenikənd 40 180
59 Zarat – Xeybəri 40 233
Cəmi 12131 53 618

Şamaxı rayonunda hazırda 72 ümumtəhsil o cümlədən 51 tam orta, 17 ümumi orta, 4 ibtidai məktəb fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda rayonda 23 məktəbəqədər və 5 məktəbdənkənar təhsil müəssisəsi vardır. Həmin təhsil müəssisələrində 1849 nəfər müəllim və 200 tərbiyəçi işləyir. Rayonun ümumtəhsil məktəblərində 14526 nəfər şagird, uşaq bağçalarında 1250 nəfər uşaq vardır.

Şamaxı rayonunun əhalisinə 345 çarpaylıq mərkəzi, 40 çarpaylıq Göylər kənd və 35 çarpaylıq Sabir qəsəbə xəstəxanaları, poliklinika, habelə 16 həkim ambulatoriyası və 23 ferdşer – mama məntəqəsi, 114 həkim, 332 orta tibb işçisi və 248 kiçik tibb işçisi xidmət edir. Həmçinin rayonda müasir tələblərə cavab verən Diaqnostika Müalicə Mərkəzi fəaliyyət göstərir.

Rayonun ən məşhur turizm zonalarından biri Pirqulu kəndidir.

Bələdiyyələr

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Rayonda 1 şəhər, 3 qəsəbə və 46 kənd bələdiyyəsi fəaliyyət göstərir. Bələdiyyə sistemində 372 nəfər işləyir.

Qardaş şəhərlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. 1 2 3 4 Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi: Şamaxı rayonu [ölü keçid]
  2. "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2016-03-06 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-02-16.
  3. "Arxivlənmiş surət". 2020-06-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-02.
  4. Əsgərov A. M. Azərbaycanın Ali bitkiləri. Azərbaycan florasının konspekti.3 cilddə. Bakı: Elm 2006
  5. Quliyev S. Azərbaycanın cütdırnaqlılar faunası. Bakı:Elm və Təhsi, 2008
  6. Population statistics of Eastern Europe: Azerbaijan Republic population and housing census of 1999 Arxivləşdirilib 2015-06-27 at Archive.today
  7. Population statistics of Eastern Europe: Azerbaijan Republic population and housing census of 2009 Arxivləşdirilib 2015-06-27 at Archive.today

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]