Stres
Stres is 'n geestestelike en fisiologiese toestand waarin die wisselwerkinge tussen 'n mens en sy omgewing daartoe lei dat 'n indiwidu 'n gewaarwording ervaar dat daar 'n wanverhouding is, hetsy werklik aldan nie, tussen die eise van 'n situasie en die vermoë van die persoon se biologiese, sielkundige of sosiale stelsels om dit te hanteer. In geneeskundige terme, is stres die ontwrigting van homeostase deur fisiese of sielkundige prikkels. Stresvolle prikkels kan verstandelike, fisiologiese, anatomiese of fisiese reaksies wees.[1]
Die begrip stres in hierdie verband is beskryf deur die Oostenryksgebore Kanadese endokrinoloog, Hans Selye, wat die Algemene Aanpassingsindroom in 1936 gedefinieer het.
Soorte stres
[wysig | wysig bron]Richard Lazarus het in 1974 'n model gepubliseer waarin hy stres in twee soorte verdeel het, naamlik 'n gesonde soort en 'n ongesonde stres wat negatiewe effekte het. Waar stres funksie verbeter (fisies of verstandelik, soos in die geval van sport en uitdagende werk) kan dit as gesond beskou word. Voortdurende stres wat nie opgelos word deur dit te hanteer of daarby aan te pas nie kan lei tot ontvlugting (angs) of onttrekkingsgedrag (kliniese depressie).
Die verskille in ervaringe wat lei tot 'n gesonde en andersins ongesonde stres word bepaal deur die wanverhouding tussen 'n mens se ervaring (hetsy werklik of verbeel), persoonlike verwagtinge en hulpbronne om stres te hanteer. 'n Persoon wat 'n lewe lei wat konsekwent is met sy persoonlik aanvaarde verwagtinge mag geen stres ervaar nie, selfs al sou die omstandighede vanuit 'n buite-perspektief as ongunstig beskou kan word - landelike mense wat in relatiewe armoede lewe kan geen stres ervaar nie as hulle hulpbronne voldoende is om aan hulle behoeftes en varwagtinge te voldoen.
As daar 'n kroniese wanverhouding tussen ervaring en verwagting is, kan stres verlig word deur verwagtinge aan te pas om by die deurlopende ervaringe en toestande aan te pas. Angswekkende ervaringe, hetsy werklik of verbeel, kan ook stresreaksies ontlok.[2]
Aanpassings by stres
[wysig | wysig bron]Reaksies op stres kan aanpassing deur stresbeheer, angs en kliniese depressie tot by selfmoord insluit. Oor die langtermyn kan ongesonde stres lei tot verswakte gesondheid en siekte; om dit te verhoed moet stres bestuur word.
Algemene aanpassingsindroom
[wysig | wysig bron]Hierdie is 'n model oor stres wat hoofsaaklik deur Hans Selye[3] opgestel is na navorsing op rotte en ander diere. Tydens sy navorsing het hy diere blootgestel aan onaangename of skadelike prikkels soos inspuitings, uiterste koue of selfs deur hulle lewendig oop te sny.
Hy het bevind dat alle diere baie soortgelyke reaksies getoon het wat in drie stadia afgebreek kon word. Hy het hierdie universele reaksie tot die stresprikkels, die Algemene Aanpassingsindroom in 1936 gedoop.
Stadium een: skrik
[wysig | wysig bron]Wanneer daar 'n gewaarwording plaasvind van die bedreiging of stresprikkel voorkom, is die liggaam se stresreaksie een van skrik. Tydens die stadium word adrenalien geproduseer om die veg-of-vlug reaksie te ontketen. Daar vind ook 'n aktivering van die HSA as met die vrystelling van kortisol plaas.
Stadium twee: weerstand
[wysig | wysig bron]As die stresprikkel voortduur, word dit nodig om 'n poging aan te wend om die stres te hanteer. Al begin die liggaam met pogings om aan te pas by die stremming of eise van die omgewing, kan die liggaam dit nie voortdurend volhou nie en word die liggaam se bronne mettertyd uitgeput.
Stadium drie: uitputting (Burnout)
[wysig | wysig bron]In die finale stadium van die AAS-model, word al die liggaam se bronne uitgeput en is die liggaam nie meer daartoe in staat om normale funksies te handhaaf nie. Op hierdie tydstip kan die aanvanklike outonome senuweestelselsimptome weer hul verskyning maak (sweet, verhoogde hartklop ens.). As stadium drie uitgerek word, kan langtermyn skade veroorsaak word omdat die kliere, veral die bynier, uitgeput raak. Die resultaat manifesteer as voor-die-hand-liggende siektes soos maagswere, depressie of selfs hartvaat probleme asook gepaardgaande geestelike afwykings.
Neurochemie en fisiologie
[wysig | wysig bron]Daar word geglo dat die breinchemie van die algemene aanpassingsindroom tans baie goed verstaan word. Daar is egter steeds baie wat nog ontdek moet word rondom hoe hierdie stelsel se interaksie met ander stelsels in die brein en elders in die liggaam werk.
Die liggaam reageer op stres deur eerstens die katecholamien-hormone, epinefrien en norepinefrien, asook die glukokortikoïed-hormone, kortisol en kortisoon, af te skei.
Sien ook
[wysig | wysig bron]Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Rippetoe-Kilgore, Mark and Lon. 2006. Practical Programming for Strength Training. ISBN 0-9768-0540-5
- ↑ Joels M. & Holsboer F., Ron de Kloet, 2005, Stress and the brain: from adaptation to disease, Nature Reviews Neuroscience, volume = 6, bladsye 463-475, pmid = 15891777, uitgawe = 6
- ↑ Hans Selye, A syndrome produced by diverse nocuous agents, Nature, 1936
