Жуань-жуань
Жуань-жуань — шаандагы аймак.
Аймак ады
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Аймактың ёзулуг адын билбес бис. “Жуань-жуань” деп сөс боду болза, шаандагы бир-ле түрк азы моол сөстүң үрелик хевири-дир.Моол азы түрк сөстү кыдат дылче шилчидер болза ол сөс өскээр дыңналыр апаар. Мындыг берге таварылга-дыр! Кыдат төөгү бижиктери аймак адының дугайында ийи аңгы чүүл бижээн.
- Гюйлухой деп баштыңчы боду, улузун шак ынчаар адаан. Ынчангаш аймактың адын “Жуань-жуань” дээр апарган.
- “Жуань-жуань” аймактың улузун көөрге көк мелегей, ам арта чер кырынга үңгеп-сойган курт-кымыскаяк ышкаш боорга Тхайву-ди хаан оларны «жуань-жуань» деп адап алган». Мындыг чугаага база бүзүрээн арга чок, чүге-дизе Тхайву-ди хаан 424 чылда хаан ширээзинге олурупкан. Жуань-жуань деп аймактың ады эң бир дугаарында 391 чылда кыдаттың Ганму деп төөгүзүнде бижиттинген. Оон ыңай кыдат словарларда “жуань-жуань” деп аттыг курт-кымыскаяк чок.
Кыдат төөгү ёзугаар аймактың долу ады “Жуань-жуань” болур. Ынчааарга шаанда-ла кыдаттар ол аймактың адын кыскаладыр адаар база чаңныг турган. XIX дуг. векте Иакинф (Бичурин) деп кижи кыдат төөгү бижиктерин очулдуруп тура, аймактың кыска адын “Жеужань” азы “Жужань” кылдыр очулдурган. Ынчангаш “Жеужань” биле "Жужань" дээрге ол аймактың кыдат төөгүде бижиттинген кыска ады-дыр.
Чурту
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ордос ховулары.
Дылы
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Билдинмес. Эртемденнер маргыжып турар. Бирээлери оларны “түрк дылдыг чон турган-дыр” деп бодап турар, өскелери оларны “моол дылдыг чон турган-дыр” деп бодап турар.
Жуань-жуаньнар хааннары боттарынга ат алырда Вэй күрүнениң дылын сагыыр чораан. Вэй күрүнениң хааннары, беглери шаандагы Тоба аймааның улузундан укталып тывылган.
Үези
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ол аймак IV дуг. векте тыптып келген. 391 – 556 чылдар дургузунда ол аймакка 12 хаан солушкан. Аймактың тергиидеп, кончуг күштүг турган үези 400 – 552 хире чылдар болур. 400 хире чылдарда Шелунь хаан соңгу чүкте Калга аймактарын чагырып алган. Ол үеден эгелеп жуань-жуань аймактың улузунга күш кирген. 552 чылда түрктерниң Бумын хааны теле аймактарның дузазы-биле жуань-жуаньнарны чылча шаапкан.
Төөгүзү
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Шень-юань-ди хаанның үезинде шериглер кыдыг кызыгаар черге бир оолду тудуп алган. Ол оол кул кижи хевирлиг турган. Ону көөрге хавааның дүгү кирбииниң дүгүнге чедир узая өзе берген[1], адазының адаан адын билбес, иезиниң адаан шолазын сагынмас болган кижи-дир.
Бир-ле Мугулюй деп кижи ол оолду бодунга ап алган. Мугулюй дээрге “калчан баштыг” диген сөс-түр. Ол оолду, улус Югулюй кылдыр адап алган. Мугулюй биле Югулюй деп сөстерниң дыңналыры дөмей боорга; Югулюй деп оол сөөлзүредир ээзиниң адын ап алган. Ам, Мугулюй деп аттыг оол доругуп өзүп келген, ээзи ону аъттыг шериг кезээнче чортупкан. Мо-ди хаанның үезинде Мугулюй шериглерниң бир тускай чыглыр черинге үезинде келбейн озалдап калган. Ынчангаш улузу кеземче хоойлузу ёзугаар ооң бажын үзе кезер ужурлуг кылдыр шииткен.
Мугулюй дезипкеш Гуанлюци деп өзен иштинге чаштып чыткан. Соонда ооң чанынга шак-ла ындыг дургуннаан 100 хире кижи чыглы берген. Ам кээп Мугулуй улузу-биле Шуньтулинь деп аймактың улузунга коштунчуп алгаш чурттай берген. Мугулуй өлү бээрге ооң Гюйлухой дээр оглу хамык улузун чыггаш, шуптузун тускай аймак боор кылдыр чаартып алган. Ол бодунуң аймаан “Жуань-жуань” кылдыр адап алган. Гюйлухой сыр боду дүндүгүр шырайлыг, тутчуп болбаан, кончуг кижи турган. Ол кижи аймакты баштай бергеш чыл санында Вэй биле Юань-вей күрүнезинче албан төлеп киш, күзен кежин дужаап, аъттар сүрүп эккеп берип турган. Гюйлухой кыш болурга-ла Гоби ховунуң мурнуу чартыынче көжүп, чай болурга-ла кургаг ховунуң соңгу чартыынче көжүп чурттап турган.
Дэудай хаан
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Ооң эр ады Шелунь болур. Жужаннардан соңгу-чөөн талада хуннуларның салгалдары чурттап турган, олар бай шыырак улус турган. Оларның Жибаеги дээр баштыңы Шелуньче удур шерии-биле барган. Йегинь хемниң[2] унунга улуг тулчуушкун болган, аңаа жужаннар чылча шаптырган. Гаогюйлардан бир-ле Чилохэу деп кижи бодунуң аймаа-биле “Юань-вэй төрезинге чагыртапс мен” дээш Шелунь биле сүлчежип алган. Чилохэунуң дузазы-биле чамдык гаогюй аймактарын Шелунь холга ап, чагырып алган. Шелунь Чилохэуну мактап, улуг дарга кижи кылып каан. Дараазында долгандыр көжүп чурттап чораан бичии, хоорук аймактарже жужаннар халдап, оларны дээрбедеп турган. Мындыг халаптыг чүве болу бээрге ырмазыраан аймактар баштыңнары, "Шелуньга дүжүп бээри дээре болур боор оң" деп бодаан боор.
402 чылда Шелунь, Дэудай хаан деп ат алган. Вэй төрениң чугаазында “дэудай” деп сөс “шаап, халдып ора адар кижи” кылдыр очулдуртунар. Соонда чылдарда Шелунь соңгу талада гаогюй аймактарын чагырып тиилеп алгаш, бодунуң аймаан шериг ёзузу-биле чаартып алган. Хамык шериглерин Дэудай кезектерге чарып алган. 100 маадыр бир “тук” болур, “тук” тускай даргалыг. 10 “тук” чыглы берзе “түме” шериг деп санаттынар, түме шериг база чаңгыс баштыңныг болур. Баштай халдаан шериглерни бажын ажыр эт-хөреңги, албаты-чон-биле шаңнаар турган. Дайындан коргуп дескен кижилерни тудуп шиидер турган: баштарын даштар-биле буза согар, азы ыяштар туткаш өлүр эттээр турган. Үжүк-бижии чок. Даргалары шериглернин чижеглээрде хой мыя-биле шуптузун шүүштүрүп хынаар турган; соонда олар хендирге чазап каан ыяштар дизип өөренип алган. Жужаннар одар, суг четчири-биле көжүп амыдырап чораан.
Жужаннар хаанынга чөөн талада Карашар хоорайга чедир шупту аймактар чагырты берген, барыын талада Чаосяньга[3] чедир шупту аймактар чагырткан. Соңгу талада Байкал хөлге чедир шупту аймактар жужан хаанның албатызы апарган.
Хаанар чизези
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Жуань-жуань аймактың тергиидеп турган үезинде хаан кижи аттары. Бичуринниң транскрипциязы.
| № | Хаан ады | Хаан кижи адыдның утказы | Эр ады |
|---|---|---|---|
| I. | Дэудай хаан | “Халдып ора адар” | Шелунь |
| II. | Гэжогай хаан | “Чаагай чаңныг хаан” | Хулюй |
| III. | Булучжень хаан | Булучжень | |
| IV. | Мухань Гешенгай хаан | “Тиилекчи хаан” | Датань |
| V. | Чилянь хаан | “Ыдык” | Уди |
| VI. | Чуло хаан | “Алыс шын” | Тухэчжень |
| VII. | Шеуло-Бучжень хаан | “Эриг баарлыг” | Юйчен |
| VIII. | Фугудунь хаан | “Чаңгыс аайлыг” | Дэулунь |
| IX. | Хэуци Фуфа Кучже хаан | “Ынанчы” | Нагай |
| X. | Тахань хаан | “Салгакчы” | Футу |
| XI. | Дэуло-Фуба-Дэудай хаан | “Хоойлу чогааткан” | Чеуну |
| XII. | Чиляньту-Бинфа хаан | “Доскуулчу” | Анахуань |
Жуань-жуань төрезиниң читкени
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]Бичуринниң ажылындан алган, очулга. Кочуг солун төөгү Анахуань кызыл дустай бээрге, 552-555 чылдар аразында жужань аймакка 3 хаан солушкан.
552 чылда Анахуаньның ордузунче хеп-хенертен түрктер халдаан, Анахуань түрктерге алыспас дээш бодунуң амы-тынынга четкен. Анахуаньның оглу Яньлочень, Анахуаньның улуг акызы Дынчжу Сыли, Куди дээр оглу биле, хамык чонун чыгаш Ци күрүнениң кызыгаарынче көже берген. Эрги чуртунга артып каан бүдүн чон Дынчжу Сылиның Тйефу деп оглунга хаан деп атты берген.
553 чылда, Ци төрениң Вынь-сюань деп хааны Дынчжу биле ооң Куди деп оглун соңгу чүкче үдеп чортупкан. Үр-даа болбаанда Тйефаны кидань аймактың улузу өлүрүп каан. Хамык беглер Дынчжуну хаан ширтээнге олурткан. Дынчжу үр-даа хаан болбаанда Афути деп кижиге хамык улузу-биле өлүрткен. Хамык беглер ам Кудини хаан кижи деп чарлаан. Ол-ла чылын түрктер жуань-жуань аймааның улузунче халдап кирген. Куди хамык улузу-биле Ци күрүнениң чуртунче дезипкен. Ци күрүнениң хааны Вынь-сюань шерии-биле жужаннарны уткуп хүлээп алган. Кудини хаан дүжүлгезинден ойтур октапкаш Анахуаньның оглу Яньлоченьни хаан кылып каан. Яньлочен улузу-биле Ма-и-чуань хоорайга чурттап олуруп алган, кыдат хаан оларга аъш-чем биле торгу пөстер берген. Оон Вынь-сюань боду түрктерни сүрүп шерии-биле Шо-фанга четкен. Ци күрүнезинге хоргадал алган жужаннар Вынь-сюаньның албатызы апарган.
554 чылдың үш айда Яньлочень кыдаттарга чагыртпайн барган. Вынь-сюань албан-на боду шерии-биле жужаннарже үнүпкен, ынчан жужаннар чылча шаптырган. Яньлочен оглу-биле кады соңгу чүкче көже берген. Ол-ла чылын дөрт айда Яньлочень шерии-биле Сы-чжеу можуже халдап кирген. Ци төрениң хааны Цзинь-яндан үнгеш Хын-чжеу можуда Хуан-гуа-дуй хоорайга четкен. Ол үеде жужаннар тарай берген боорга ол кижи шериин-биле дедир ээпкен.
Дараазында, 555 чылда жужаннар түрктер-биле элээн каш катап чаалашкан, түрктерге чылча шаптыргаш олар бичии када Барыын Вэй күрүнениң чуртунга кыстынып алган турган. Ол-ла чылын муң өреге Барыын Вэй күрүнеден дезип үнгеш Гуань-чжунче дезип көже берген. Жуань-жуаньнарның ол чурттан дезип үнер чылдагааны турган. Түрктер жужаннардан коргар турган. Бир эвес Барыын Вэй күрүнезинче дескен жужаннар кыдаттар-биле сүлчежип алыр болза, жуань-жуань аймактың улузунга күш кирер, оларның сүлдези бедий бээр. Мындыг чүве болганда түрктер кыдаттардан: “чуртуңарда бар жужаннарны биске беривиттиңер” деп дилээн. Барыын Вэй күрүнениң Вынь-ди деп хааны түрктерниң аайынга турган. Ынчангаш чурт иштинге турган жужаннарны тудуп, хүлүп алырга 3 муң хире кижи болган. Туттурган улусту Чанъянь хоорайга түрктерниң элчининге хүлээдип берген. Түрктер ол хамык улусту хоорайның Барыын Эжиинден үндүргеш, үнгелек-ле доп-дораан дөгере улустуң баштарын үзе кезип шаажылаан. Назы-хар четпээн улуска хол дегбээн, беглерниң паштанчыларынга болгаш чалчаларынга база хол дегбээн.
Шак ынчалдыр жуань-жуань төрези кырлып читкен.
Тайылбыр кезек
[эдер | вики-сөзүглелди эдер]- ↑ Ол хөөкүй селбегер баштыг турган боор оң. Хавак биле кирбик дүктери “катчы бээрге” кыдаттар кайгап турган боор оң. Кыдат чонда ол үеде эр кижи бажының чажы узайты өстүрүп, оон ам оозун өрү баштандыр бөле тудуп өөрээш, баглап алыр турган. Кыдат кижиниң хаваа ажык, кылаң тас көстүр турган.
- ↑ Амгы үеде Онгин дээр хем ирги бе?
- ↑ Көрей чуртунга