Jump to content

Tatar Qağanlığı

QIRIMTATAR VİKİPEDİYASINIÑ MALÜMATI
Tatar Qaqanlığı, Tatar Qağanlığı
330—555
Tatar Qaqanlığı, Tatar Qağanlığı haritada
Tatar Qaqanlığı, Tatar Qağanlığı haritada
Paytaht Ötüken
Resmiy til Eski Tatar tili
Resmiy din Teñrilik
Devlet qurumı Qağanlıq

Biz Tatar tügülmiz! diy bugün dönme…
Elbette tügülsiñ, ay bayğuş köle

— Bekir Çoban-zade, Tatar tügülmen, degenlerge!
Avrasiyanıñ qadimiy zamanlardan berli türk qabileleri kezingen çöl quşağı. Bazıları Qırımda tamır atıp, yerleştiler, digerleri ise, otlaqlarnıñ eksilmesinen, yavaş-yavaş Altayğa, soñra kene Avropağa doğru köçip, öz ilerilevlerinen daa çoq devletler qurdılar.
Has uzun saçlı tatar atlınıñ uruş levhası (Tatar Qağanlığı devri, V—VI asırlarda, Altay)
Tatar ‌hatunnıñ qabrinden freskalar

Tatar Qağanlığı (qadimiy türk tilinde 𐱃𐱃𐰺:𐰴𐰍𐰣𐰞𐰍‎, çinliler tatarlarnı nefretnen juan-juan ya da jujan dep adlandırğanlar[1], avropatsentrik tarihşınaslıqta bu devletniñ adı da şundandır) — hunnularnıñ menbalardan ğayıp olğanları arasında ve Türk Qağanlığınıñ yükselmesinden evel olğan qadimiy tatar türk devletidir[2][3][4][5]:155-157[6][7][8][9]:506. Tatar ükümdarları tarihta 402 senede birinci olaraq eski türk Qağan (𐰴𐰍𐰣, yani şahinşah, imperator) unvanını aldılar[10].

Tatarlar, Halhaslarnıñ rus ve sovet yardımınen öz tarihını qadimiyleştirmege tırışqanlarına baqmadan, öz nevbetinde umumiy olaraq türk olaraq tanığan hunnu[11] ya da doquz oğuz[4] qabilelerinden biri olğanı aqqında sayıla[12].

VI asırnıñ ortalarında tatarlar daa evel onlar içün demir iritmeknen oğraşqan Aşına urufı başlığındaki köktürkler tarafından mağlüp etildiler. Köktürkler Tatar Qağanlığınıñ topraqlarında qağan unvanı alıp yañı bir türk imperiyasını meydanğa ketirdiler, endi Qırım yarımadasına yettiler.

Bu zamanlarda Avropanıñ çöl taraflarına köçip, Avropa qıtasınıñ emiyetli bir qısmını zapt etken ve Avar Qağanlığını qurulğan avarlar tatar konfederatsiyasınıñ terkibinde ediler[10]. Lâkin İçki Asiya tatarları ve Avropa avarlarını aynılaştıruv meselesi asılında pek mürekkeptir[13].

Dünya tarihında eñ buyük ve eñ tesirli devletini qurulğan Cengiz Han qara tatar qabilesinden edi[14].

Yazam

[deñiştir | kodunı deñiştir]

Tatarlarda skitlerniñ devirlerinden berli belli olğan runi yazısı olğan, başta İssıq runi yazısı[15] (ukraince Іссикське рунічне письмо), soñra Orhon-Yenisey olaraq belli olğan. Qadimiy türkiy runi yazısınıñ abideleri Qırımda skit qurğanlarında tapıla ve tapıla edi (meselâ, Qarasuvbazarda runi yazısı olğan vaza).

Genetika

[deñiştir | kodunı deñiştir]

Monğol (halha, burât ve qalmuq) qurulışlarınıñ red etilmesi genetikadır. Hunnularnıñ aymaglarından biri tatarlar dep adlandırıla[1], başqa versiyada tatarlar doquz oğuzlardan çıqqanlar[4]. Ögrenilgen hunnular arasında 16 adam (67%) R1a1a1b2-Z93[16] gaplogruppasınıñ (skit-Qurğan yani Yamna—Andronovo yani Turan gaplogruppası, türkiy halqlar arasında ükümdar[17], ösetinler (iron) arasında - 0,5%, slavânlarda diger bir subklad — Z280 — üküm süre), 5 adam - Q1a, 2 adam- N, 1 adam - G1 taşıyıcısı edi[16]. Eñ qadimiy skit (İş Ğuz) qurğanlarda de aynı şu gaplogruppalar belli olğan[18]. Genetika ilmiy ceetten isbatladı ki, eñ azdan şarqiy skitler, yani eñ qadimiy skitler (skitlerniñ ecdat vatanı — Altaydır[19]) doğrudan-doğru deyerlik tek türkiy halqlarnıñ ecdatları, hususan qıpçaq tillerinde laf eticilerniñ tarlasınıñ vekilleridir[20]. Mongollarğa has olğan С ve O gaplogruppaları hunnu arasında belli olmadı[16].

Toquz-oğuzlarğa kelgende, bu qadimiy uyğurlarnıñ belgisidir[21]. Uyğurlar arasında R ve J gaplogruppaları üküm süre (70%)[22].

Bugünde özlerini tatar dep adlandırğan halqlar arasında da R ve J gaplogruppaları üküm süre (meselâ, Uluğ Ulustan kelgen, askerlerden, murzalardan, Cengiziylerden, alicenap tatar qorantalarınıñ vekillerinden ve adiy tatarlardan çıqqan lipka tatarları arasında bu gaplogruppalar genofondnıñ 84%-ni teşkil eteler[23]).

  • Lipka tatarlarınıñ genofondı[23].
    Lipka tatarlarınıñ genofondı[23].
  • Zemaneviy monğollarnıñ genofondı ne hunnularğa, ne de tatarlarğa has degil. Teñeştirmek içün kösterildi[24].
    Zemaneviy monğollarnıñ genofondı ne hunnularğa, ne de tatarlarğa has degil. Teñeştirmek içün kösterildi[24].

Şuña daa baqıñız

[deñiştir | kodunı deñiştir]

İhtar

[deñiştir | kodunı deñiştir]
  1. ↑ 1,0 1,1 Книга Сун, глава «Жоужань», стр. 39
  2. ↑ Валиахмет, 2012. saife 250
  3. ↑ Tatar | people | Britannica(ing.). www.britannica.com. — «The name Tatar first appeared among nomadic tribes living in northeastern Mongolia and the area around Lake Baikal from the 5th century CE. Unlike the Mongols, these peoples spoke a Turkic language, and they may have been related to the Cuman or Kipchak peoples.».
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Ḥudūd al'Ālam. — Luzac & co, 1937. цитата (стр. 94): "The Tātār too are a race (jinsī) of the Toghuzghuz"
  5. ↑ Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic peoples. Series: Turcologica, IX. Wiesbaden: Otto-Harrassowitz.
  6. ↑ Maħmūd al-Kašğari. "Dīwān Luğāt al-Turk". Edited & translated by Robert Dankoff in collaboration with James Kelly. In Sources of Oriental Languages and Literature. Part I. (1982). pp. 82–83
  7. ↑ Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources. — Indiana University Press. — P. 71. — ISBN 978-0-253-35385-6
  8. ↑ Köprülü, Mehmet Fuat (author), Leiser, Gary & Dankoff, Robert (translators), (2006), Early Mystic in Turkish Literature, p. 147-148
  9. ↑ Golden, P. B. "The Turkic World in Maḥmûd al Kâshgarî", Bonn Contributions to Asian Archaeology, 7, p. 505 - 555
  10. ↑ 10,0 10,1 Комиссаров С. А., Шульга Д. П. Аварские древности как возможная основа для выделения археологических памятников жужаней // Вестник Новосибирского государственного университета. Серия: История. Филология. — 2009. — Т. 8, вып. 5. — С. 186—188. — ISSN 1818-7919. Архивировано 21 aprelniñ 2019 года.
  11. ↑ Savelyev A, Jeong C (2020). Early nomads of the Eastern Steppe and their tentative connections in the West. Evolutionary Human Sciences 2, e20, 1–17. https://doi.org/10.1017/ehs.2020.18
  12. ↑ Pritsak O. 1959. XUN Der Volksname der Hsiung-nu. Central Asiatic Journal, 5: 27-34.
  13. ↑ Pohl, W. (2019). The Avars: A Steppe Empire in Central Europe (pp. 567–822). Cornell University Press
  14. ↑ https://www.vostlit.info/Texts/rus13/Menda/text.phtml?id=4407
  15. ↑ Гаркавець, 2018. saife 5
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Древние геномы о предках и потомках хунну
  17. ↑ Ж. М. Сабитов Популяционно-генетические исследования тюркских народов на современном этапе // Золотоордынская цивилизация, 2016, С. 337
  18. ↑ Laura Mary et al. Genetic kinship and admixture in Iron Age Scytho-Siberians Архивная копия от 31 martnıñ 2019 на Wayback Machine, 2019
  19. ↑ The Scythians // The Assyrian and Babylonian Empires and other States of the Near East, from the Eighth to the Sixth Centuries B.C.. — Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press. — Vol. 3. — P. 547–590. — ISBN 978-1-139-05429-4
  20. ↑ Martina Unterländer, Friso Palstra, Iosif Lazaridis, Aleksandr Pilipenko, Zuzana Hofmanová. Ancestry and demography and descendants of Iron Age nomads of the Eurasian Steppe (англ.) // Nature Communications. — 2017-03-03. — Vol. 8, iss. 1. — P. 14615. — ISSN 2041—1723. — doi:10.1038/ncomms14615. Архивировано 21 мая 2017 года.
    Contemporary descendants of western Scythian groups are found among various groups in the Caucasus and Central Asia [halqlar qasevetnen adlandırılmay, tek regionlar adlandırıla, çünki Kavkazda bu qaraçaylar, balqarlar ve noğaylar, Orta Asiyada ise - qırğızlar, türkmenler, özbekler, qaraqalpaqlar, uyğurlar ve diger halqlar], while similarities to eastern Scythian are found to be more widespread, but almost exclusively among Turkic language speaking (formerly) nomadic groups, particularly from the Kipchak branch of Turkic language
  21. ↑ «ТОКУЗ-ОГУЗСКАЯ» ПРОБЛЕМА В ИСТОРИИ ИЗУЧЕНИЯ ДРЕВНИХ УЙГУРОВ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ // Вестник НГУ. Серия: История, филология. 2009. Том 8, выпуск 5: Археология и этнография © У. Т. Ховалыг, 2009
  22. ↑ Xue, Yali; Zerjal, Tatiana; Bao, Weidong; Zhu, Suling; Shu, Qunfang; Xu, Jiujin; Du, Ruofu; Fu, Songbin; Li, Pu; Hurles, Matthew E.; Yang, Huanming; Tyler-Smith, Chris (aprel 2006). „Male Demography in East Asia: A North–South Contrast in Human Population Expansion Times”. Genetics. 172 (4): 2431–2439. doi:10.1534/genetics.105.054270. PMC 1456369 Accesibil gratuit. PMID 16489223. 
  23. ↑ 23,0 23,1 В. С. ПАНКРАТОВ, Е. И. КУШНЕРЕВИЧ, член-корреспондент О. Г. ДАВЫДЕНКО ПОЛИМОРФИЗМ МАРКЕРОВ Y-ХРОМОСОМЫ В ПОПУЛЯЦИИ БЕЛОРУССКИХ ТАТАР. — Минск: Национальная академия наук Беларуси, 2014. — P. 95.
  24. ↑ Yamamoto, Toshimichi; Senda, Tomoki; Horiba, Daiki; Sakuma, Masayoshi; Kawaguchi, Yuuka; Kano, Yuuichi (). „Y-chromosome lineage in five regional Mongolian populations”. Forensic Science International: Genetics Supplement Series. Progress in Forensic Genetics 15 (în English). 4 (1): e260–e261. doi:10.1016/j.fsigss.2013.10.133. ISSN 1875-1768. Categorie:Articole cu surse în limba English (en)

Edebiyat

[deñiştir | kodunı deñiştir]
“https://crh.wikipedia.org/w/index.php?title=Tatar_Qağanlığı&oldid=231422” saifesinden alınğan