ඉතියෝපියාව
ඉතියෝපියාවේ ෆෙඩරල් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය የኢትዮጵያ ፌደራላዊ ዴሞክራሲያዊ ሪፐብሊክ (ඇම්හාරික්) | |
|---|---|
 Flag
 රාජ්‍ය ලාංඡනය
| |
| ජාතික ගීය: ወደፊት ገስግሺ ፣ ውድ እናት ኢትዮጵያ (ඉංග්‍රීසි: "March Forward, Dear Mother Ethiopia") | |
 | |
| අගනුවර සහ විශාලතම නගරය | ඇඩිස් අබාබා 9°1′N 38°45′E / 9.017°N 38.750°E |
| නිල භාෂා(ව) | අෆාර් භාෂාව අම්හාරික් ඔරොමෝ භාෂාව සෝමාලි භාෂාව ටිග්‍රින්‍යා[1][2][3] |
කලාපීය භාෂා[4] | |
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් | |
| ආගම (2016[7]) |
|
| ජාති නාම(ය) | ඉතියෝපියානුවන් |
| රජය | ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තු ජනරජය[8] |
• ජනාධිපති | සහලේ-වර්ක් සෙව්ඩේ |
• අගමැති | අබි අහමඩ් |
| ව්‍යවස්ථාදායකය | ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තු සභාව |
| සම්මේලන මන්දිරය | |
| මහජන නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය | |
| පිහිටුවීම | |
• ඉතියෝපියන් අධිරාජ්‍යය | 1270 |
• සෙමෙන් මෙසාෆින්ට් | 1769 මැයි 7 |
• නැවත එක්වීම | 1855 පෙබරවාරි 11 |
• මධ්‍යගත කිරීම | 1904 |
• ඉතාලි නැගෙනහිර අප්‍රිකාවට ඈඳා ගැනීම | 1936 මැයි 9 |
• ඇන්ග්ලෝ-ඉතියෝපියානු ගිවිසුම | 1942 ජනවාරි 31 |
• ඩර්ග් | 1974 සැප්තැම්බර් 12 |
• මහජන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය | 1987 පෙබරවාරි 22 |
• සංක්‍රාන්ති රජය | 1991 මැයි 28 |
• වත්මන් ව්‍යවස්ථාව | 1995 අගෝස්තු 21 |
| වර්ග ප්‍රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 1,112,000[9] km2 (429,000 sq mi) (26 වෙනි) |
• ජලය (%) | 0.7 |
| ජනගහණය | |
• 2023 ඇස්තමේන්තුව | 126,527,060[10] (13 වෙනි) |
• 2007 ජන සංගණනය | 73,750,932[6] |
• ජන ඝණත්වය | 92.7/km2 (240.1/sq mi) (123 වෙනි) |
| දදේනි (ක්‍රශසා) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ |  ඇ.ඩො. බිලියන 393.297[11] (55 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | $3,719[11] (159 වෙනි) |
| දදේනි (නාමික) | 2023 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඇ.ඩො. බිලියන 155.804[11] (59 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඇ.ඩො. 1,473[11] (159 වෙනි) |
| ගිනි (2015) | 35.0[12] මධ්‍යම |
| මාසද (2021) | 0.498[13] පහළ · 175 වෙනි |
| ව්‍යවහාර මුදල | ඉතියෝපියානු බර් (ETB) |
| වේලා කලාපය | UTC+3 (EAT) |
| රිය ධාවන මං තීරුව | දකුණ |
| ඇමතුම් කේතය | +251 |
| අන්තර්ජාල TLD | .et |
ඉතියෝපියාව,[a] නිල වශයෙන් ඉතියෝපියාවේ ෆෙඩරල් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය, නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ හෝන් ඔෆ් අප්‍රිකා (අප්‍රිකානු අග) ප්‍රදේශයේ පිහිටි ගොඩබිම් වලින් වටවූ රටකි.[14] එය උතුරින් එරිත්‍රියාව, ඊසාන දෙසින් ජිබුටි, නැගෙනහිරින් සහ ගිනිකොන දෙසින් සෝමාලියාව, දකුණින් කෙන්යාව, බටහිරින් දකුණු සුඩානය සහ වයඹ දෙසින් සුඩානය සමඟ මායිම් බෙදා ගනී.[b][15] භූමි ප්‍රමාණය වර්ග කිලෝමීටර් 1,112,000 (වර්ග සැතපුම් 472,000).[16] 2023 වන විට, එය මිලියන 126.5 ක ජනගහනයක් වාසය කරයි, එය ලෝකයේ 13 වන වැඩිම ජනගහනය සහිත රට බවට පත් කරයි, නයිජීරියාවට පසු අප්‍රිකාවේ 2 වන වැඩිම ජනගහනය සහ පෘථිවියේ වඩාත්ම ජනාකීර්ණ ගොඩබිම් සහිත රට වේ.[17][18] ජාතික අගනුවර සහ විශාලතම නගරය වන ඇඩිස් අබාබා පිහිටා ඇත්තේ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු රිෆ්ට් ප්‍රදේශයට කිලෝමීටර් කිහිපයක් බටහිරින් වන අතර එමඟින් රට අප්‍රිකානු සහ සෝමාලියානු භූ තැටි වලට බෙදී ඇත.[19]
ව්‍යුහ විද්‍යාත්මකව නූතන මානවයන් නූතන ඉතියෝපියාවෙන් මතු වූ අතර මධ්‍ය පැලියොලිතික් යුගයේදී ආසන්න පෙරදිග සහ වෙනත් ප්‍රදේශවලට පිටත් විය.[20][21][22][23][24] නිරිතදිග ඉතියෝපියාව ඇෆ්රෝසියාටික් භාෂා පවුලේ විය හැකි නිජබිම ලෙස යෝජනා කර ඇත.[25] ඉතියෝපියාව අප්‍රිකාවේ පැරණිතම ස්වාධීන රට වන අතර ලෝකයේ පැරණිතම රටකි.[26][27] ක්‍රිපූ 980 දී, ඩිමිට් රාජධානිය එරිත්‍රියාව සහ ඉතියෝපියාවේ උතුරු ප්‍රදේශය පුරා සිය රාජ්‍යය ව්‍යාප්ත කළ අතර, අක්සුම් රාජධානිය වසර 900 ක් පුරා එම ප්‍රදේශයේ එක්සත් ශිෂ්ටාචාරයක් පවත්වාගෙන ගියේය. 330 දී ක්‍රිස්තියානි ධර්මය රාජධානිය විසින් වැළඳ ගන්නා ලදී,[28] සහ ඉස්ලාම් ආගම පැමිණියේ 615 හි පළමු හිජ්රා විසිනි.[29] 960 දී අක්සුම් බිඳවැටීමෙන් පසු, ඉතියෝපියාවේ දේශයේ විවිධ රාජධානි, බොහෝ දුරට ගෝත්‍රික සංගම් පැවතුනි. ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යය සහ සොලමොනික් රාජවංශය ආරම්භ කරමින් 1270 දී යෙකුනෝ අම්ලාක් විසින් පෙරලා දමන තෙක් සග්වේ රාජවංශය උතුරු-මැද කොටස් පාලනය කළ අතර, බයිබලානුකුල සොලමන් සහ ෂෙබා රැජිනගෙන් පැවත එන ඔවුන්ගේ පුත් I වන මෙනෙලික්ය. 14 වන සියවස වන විට, එම්පිරේ, භෞමික ව්‍යාප්තිය සහ යාබද ප්‍රදේශවලට එරෙහිව සටන් කිරීම තුළින් කීර්තිය වර්ධනය වී තිබුණි; වඩාත්ම කැපී පෙනෙන ලෙස, ඉතියෝපියානු-ආඩාල් යුද්ධය (1529-1543) අධිරාජ්‍යය ඛණ්ඩනය වීමට දායක වූ අතර, එය අවසානයේ 18 වන සියවසේ මැද භාගයේදී සෙමෙන් මෙසාෆින්ට් ලෙස හැඳින්වෙන විමධ්‍යගතකරණයක් යටතට පත් විය. 1855 දී ඉතියෝපියාව යලි ඒකාබද්ධ කිරීම සහ නවීකරණය කිරීම සනිටුහන් කරමින් II වන ටෙවුඩ්‍රොස් අධිරාජ්‍යයා සෙමෙන් මෙසාෆින්ට් ඔහුගේ පාලන සමය ආරම්භයේදී අවසන් කළේය.[30]
1878 සිට දෙවන මෙනෙලික් අධිරාජ්‍යයා විසින් මෙනෙලික්ගේ ව්‍යාප්ති ලෙස හැඳින්වෙන ජයග්‍රහණ මාලාවක් දියත් කළ අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ඉතියෝපියාවේ වත්මන් දේශසීමාව නිර්මාණය විය. බාහිරව, 19 වැනි සියවසේ අගභාගයේදී, ඉතියෝපියාව ඊජිප්තුව සහ ඉතාලිය ඇතුළු විදේශීය ආක්‍රමණවලට එරෙහිව ආරක්ෂා විය; එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, අප්‍රිකාව සඳහා වූ පොරබැදීමේදී ඉතියෝපියාව සහ ලයිබීරියාව තම ස්වෛරීභාවය රැකගත්හ. 1935 දී, ඉතියෝපියාව ෆැසිස්ට් ඉතාලිය විසින් අත්පත් කර ගන්නා ලද අතර, ඉතාලිය සතු වූ එරිත්‍රියාව සහ සෝමාලිලන්තය සමඟ ඈඳා, පසුව ඉතාලි නැගෙනහිර අප්‍රිකාව පිහිටුවන ලදී. 1941 දී, දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයේදී, එය බ්‍රිතාන්‍ය හමුදාව විසින් අත්පත් කර ගන්නා ලද අතර, මිලිටරි පරිපාලන කාලයකින් පසුව 1944 දී එහි පූර්ණ ස්වෛරීභාවය ප්‍රතිස්ථාපනය කරන ලදී. සෝවියට් පිටුබලය ලත් මිලිටරි ජුන්ටාවක් වන ඩර්ග්, 1974 දී හයිල් සෙලාසි අධිරාජ්‍යයා සහ සොලමොනික් රාජවංශය නෙරපා හැරීමෙන් පසු බලය ලබා ගත් අතර ඉතියෝපියානු සිවිල් යුද්ධය මධ්‍යයේ වසර 17 කට ආසන්න කාලයක් රට පාලනය කළේය. 1991 දී ඩර්ග් විසුරුවා හැරීමෙන් පසුව, ඉතියෝපියානු මහජන විප්ලවවාදී ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පෙරමුණ (ඊපීආර්ඩීඑෆ්) නව ව්‍යවස්ථාවක් සහ වාර්ගික පදනමක් සහිත ෆෙඩරල්වාදයක් සමඟ රට තුළ ආධිපත්‍යය දැරීය. එතැන් සිට, ඉතියෝපියාව දීර්ඝ කාලීන සහ නොවිසඳුණු අන්තර් වාර්ගික ගැටුම්වලින් සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පසුබෑම මගින් සලකුණු කරන ලද දේශපාලන අස්ථාවරත්වයකින් පීඩා විඳිති. 2018 සිට, ප්‍රාදේශීය සහ වාර්ගික වශයෙන් පදනම් වූ කොටස් ඉතියෝපියාව පුරා පවතින බහුවිධ යුද්ධවලදී සන්නද්ධ ප්‍රහාර එල්ල කළහ.[31]
තියෝපියාව යනු විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් 80කට අධික සංඛ්‍යාවක් සිටින බහු වාර්ගික රාජ්‍යයකි. ඉස්ලාම් අනුගාමිකයන්ගෙන් සැලකිය යුතු සුළුතරයක් සහ සාම්ප්‍රදායික ඇදහිලි සඳහා කුඩා ප්‍රතිශතයක් සිටින ක්‍රිස්තියානි ධර්මය රට තුළ වඩාත් පුළුල් ලෙස ප්‍රකාශ කරන ඇදහිල්ලයි. මෙම ස්වෛරී රාජ්‍යය UN, 24 කණ්ඩායම, නොබැඳි ව්‍යාපාරය, 77 කණ්ඩායම සහ අප්‍රිකානු එකමුතුවේ සංවිධානයේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකි. ඇඩිස් අබාබා යනු අප්‍රිකානු සංගමයේ මූලස්ථානය, පෑන් අප්‍රිකානු වාණිජ හා කර්මාන්ත මණ්ඩලය, අප්‍රිකාව සඳහා එක්සත් ජාතීන්ගේ ආර්ථික කොමිසම, අප්‍රිකානු පොරොත්තු බලකාය සහ අප්‍රිකාව කෙරෙහි අවධානය යොමු කරන ගෝලීය රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන බොහොමයකි. ඉතියෝපියාව BRICS හා සම්බන්ධ වීමට ආරාධනා කර ඇති අතර 2024 ජනවාරි 1 සිට පූර්ණ සාමාජිකයෙකු වනු ඇත.[32] ඉතියෝපියාව අඩුම සංවර්ධිත රටවලින් එකක් වන නමුත් සමහර විට නැගී එන බලවතෙකු ලෙස සැලකේ,[33][34] කෘෂිකාර්මික හා නිෂ්පාදන කර්මාන්ත ව්‍යාප්ත කිරීම සඳහා සෘජු විදේශ ආයෝජන හේතුවෙන් උප සහරා අප්‍රිකානු රටවල වේගවත්ම ආර්ථික වර්ධනයක් ඇත;[35] කෘෂිකර්මාන්තය 2020 වන විට දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 36% ක් වන රටේ විශාලතම ආර්ථික අංශය වේ.[36] කෙසේ වෙතත්, ඒක පුද්ගල ආදායම සහ මානව සංවර්ධන දර්ශකය අනුව,[37] ඉහළ දරිද්‍රතා අනුපාත අනුව රට දුප්පත් ලෙස සලකනු ලැබේ,[38] මානව හිමිකම් සඳහා දුර්වල ගෞරවය, පුළුල් වාර්ගික වෙනස්කම් කිරීම් සහ සාක්ෂරතා අනුපාතය 49% ක් පමණි.
නිරුක්තිය
[සංස්කරණය]ග්‍රීක නාමය Αἰθιοπία (Αἰθίοψ, Aithiops, "ඉතියෝපියානු ජාතිකයෙකු") යනු සංයුක්ත වචනයකි, පසුව එය αἴθω සහ ὤψ (aithō "I burn" + ōps යන ග්‍රීක වචන වලින් ව්‍යුත්පන්න වූ පරිදි විස්තර කරන ලදී. Liddell-Scott Jones ග්‍රීක-ඉංග්‍රීසි ශබ්දකෝෂයට අනුව නම් කිරීම නාම පදයෙන් පිළිස්සුණු මුහුණ ලෙසත් නාමවිශේෂණ ආකාරයෙන් රතු-දුඹුරු ලෙසත් නිසි ලෙස පරිවර්තනය වේ.[39] ඉතිහාසඥ හෙරොඩෝටස් විසින් අප්‍රිකාවේ සහරාවට දකුණින් පිහිටි එම ප්‍රදේශ දැක්වීමට මෙම අභියාචනය භාවිතා කළ අතර ඒවා එවකට එක්‍යුමීන් (වාසය සුදුසු ලෝකය) තුළ ප්‍රසිද්ධ විය.[40] මෙම පදය පිළිබඳ මුල්ම සඳහනක් හෝමර්ගේ කෘතිවල දක්නට ලැබෙන අතර, එය පුද්ගල කණ්ඩායම් දෙකක් හැඳින්වීමට භාවිතා කරයි, එකක් අප්‍රිකාවේ සහ නැගෙනහිරින් එකක් නැගෙනහිර තුර්කියේ සිට ඉන්දියාව දක්වා.[41] මෙම ග්‍රීක නාමය අම්හාරික් භාෂාවෙන් ලබාගෙන ඇත්තේ ኢትዮጵያ, ʾĪtyōṗṗyā ලෙසිනි. බොහෝ විට Αἰθιοπία ව්‍යුත්පන්න වී ඇත්තේ ඉතියෝපියාව වැදගත් මූලාශ්‍රයක් වූ ዕጣን (ʿəṭan, සුවඳ දුම්) යන ස්වදේශීය වචනයකිනි.[තහවුරු කර නොමැත]
ග්‍රීක-රෝම අභිලේඛනවල, ඉතියෝපියාව යනු පුරාණ නුබියාව සඳහා වූ විශේෂිත නාමයකි.[42] අඩුම තරමින් ආ. 850,[43] එතියෝපියාව යන නම ද පැරණි ගිවිසුමේ බොහෝ පරිවර්තනවල නුබියා වෙත යොමු කෙරේ. පුරාණ හෙබ්‍රෙව් ග්‍රන්ථ නුබියාව වෙනුවට කුෂ් ලෙස හඳුනාගෙන ඇත.[44] කෙසේ වෙතත්, නව ගිවිසුමේ, අයිතියෝප්ස් යන ග්‍රීක යෙදුම පැමිණෙන්නේ, කුෂ් හි රැජින වන කන්දකේගේ සේවකයෙකු ගැන සඳහන් කරමින්ය.[45]
හෙලනික් සහ බයිබලානුකුල සම්ප්‍රදායන් අනුගමනය කරමින්, ඇක්සුමයිට් අධිරාජ්‍යයට අයත් 3 වන සියවසේ ශිලා ලේඛනයක් වන ඇඩුලිටනම් ස්මාරකය, පෙන්නුම් කරන්නේ අක්සුම් ගේ පාලකයා බටහිරින් ඉතියෝපියාව සහ සසු යන ප්‍රදේශයට වට වූ ප්‍රදේශයක් පාලනය කළ බවයි. අක්සුමයිට් රජු එසානා අවසානයේ නුබියාව යටත් කර ගත් අතර පසුව අක්සුමිට්වරු ඔවුන්ගේම රාජධානිය සඳහා "ඉතියෝපියානුවන්" යන නාමය ලබා ගත්හ. එසානා සෙල්ලිපියේ ගීස් අනුවාදයේ, Aἰθίοπες නොපැහැදිලි Ḥbšt සහ Ḥbśt (Ḥbashat) සමඟ සමාන කර ඇති අතර, ප්‍රථම වරට අක්සුම්හි උස්බිම් වැසියන් ලෙස දක්වයි. මෙම නව යක්ෂ නාමය පසුව සබයික් භාෂාවෙන් ḥbs ('Aḥbāsh) ලෙසත් අරාබි භාෂාවෙන් ฤbasha ලෙසත් පරිවර්තනය කරන ලදී.[42]
15 වන ශතවර්ෂයේ ඇක්සම් ගීස් පොත හි, මෙම නම Ityopp'is නම් පුරාවෘත්ත පුද්ගලයාට ආරෝපණය කර ඇත. ඔහු ඇක්සම් නගරය ආරම්භ කළ බව පැවසෙන හාම්ගේ පුත් කුෂ්ගේ බයිබලානුකුල නොවන පුත්‍රයෙකි.[46]
ඉංග්‍රීසි භාෂාවෙන්, සහ සාමාන්‍යයෙන් ඉතියෝපියාවෙන් පිටත, රට ඓතිහාසික වශයෙන් අබිසීනියාව ලෙස හැඳින්විණි. මෙම නාම නාමය පැරණි හබාෂ්හි ලතින් භාෂාවෙන් ව්‍යුත්පන්න විය.[47]
ඉතිහාසය
[සංස්කරණය]පූර්ව ඉතිහාසය
[සංස්කරණය]
වැදගත් සොයාගැනීම් කිහිපයක් ඉතියෝපියාව සහ අවට ප්‍රදේශය පාෂාණ විද්‍යාවේ ප්‍රමුඛස්ථානයට ගෙන ගොස් ඇත. ඉතියෝපියාවෙන් මේ දක්වා සොයා ගත් පැරණිතම හොමිනිඩ් වර්ගය වන්නේ 1994 දී ටිම් ඩී. වයිට් විසින් සොයා ගන්නා ලද වසර මිලියන 4.2 ක් පැරණි ආර්ඩිපිතෙකස් රමිඩස් (Ardi) ය.[48] වඩාත්ම ප්‍රසිද්ධ හොමිනිඩ් සොයාගැනීම වන්නේ ඔස්ට්‍රලෝපිතෙකස් ඇෆරෙන්සිස් (ලුසි) ය. ඩින්කිනේෂ් ලෙස දේශීයව හඳුන්වනු ලබන මෙම නිදර්ශකය 1974 දී ඩොනල්ඩ් ජොහැන්සන් විසින් අෆාර් කලාපයේ අවාෂ් නිම්නයේ තිබී සොයා ගන්නා ලද අතර එය මෙතෙක් අනාවරණය කර ගෙන ඇති වඩාත්ම සම්පූර්ණ සහ හොඳින් සංරක්ෂණය කර ඇති වැඩිහිටි ඔස්ට්‍රලෝපිතේසීන් පොසිල වලින් එකකි. ලුසීගේ වර්ගීකරණ නාමයෙන් අදහස් කරන්නේ සොයා ගැනීම සිදු කළ කලාපයයි. මෙම හොමිනිඩ් වසර මිලියන 3.2 කට පෙර ජීවත් වූ බවට ගණන් බලා ඇත.[49][50][51]
ඉතියෝපියාව ව්‍යුහ විද්‍යාත්මකව නූතන මානවයන් වන හෝමෝ සේපියන්ස් බිහි වූ මුල්ම ස්ථානවලින් එකක් ලෙසද සැලකේ. මෙම දේශීය ෆොසිල සොයාගැනීම්වලින් පැරණිතම, ඔමෝ අවශේෂ, නිරිතදිග ඔමෝ කිබිෂ් ප්‍රදේශයේ කැණීම් කරන ලද අතර, වසර 200,000 කට පමණ පෙර මධ්‍යම පැලියොලිතික් යුගයට අයත් වේ.[52] මීට අමතරව, හෝමෝ සේපියන්ස් ඉඩාල්ටුගේ ඇටසැකිලි මැද අවාෂ් නිම්නයේ ස්ථානයක තිබී හමු විය. ආසන්න වශයෙන් වසර 160,000කට පෙර කාල නිර්ණය කරන ලද, ඔවුන් හෝමෝ සේපියන්ස්ගේ වඳ වී ගිය උප විශේෂයක් හෝ ව්‍යුහ විද්‍යාත්මකව නූතන මිනිසුන්ගේ ආසන්නතම මුතුන් මිත්තන් නියෝජනය කළ හැකිය.[53] මොරොක්කෝවේ ජෙබෙල් ඉර්හවුඩ් අඩවියේ කැණීම් කරන ලද පුරාවිද්‍යා හෝමෝ සේපියන්ස් පොසිල මීට වසර 300,000කට පමණ පෙර කාල නිර්ණය කර ඇත,[54] දකුණු ඉතියෝපියාවේ ඔමෝ-කිබිෂ් I (ඔමෝ I) දැනට පවතින පැරණිතම ව්‍යුහ විද්‍යාත්මක නවීන හෝමෝ සේපියන්ස් ඇටසැකිල්ල වේ.[55]
සමහර වාග් විද්‍යාඥයින්ට අනුව, ප්‍රථම ඇෆ්‍රොඒෂියා-කතා කරන ජනගහන කලාපයට පැමිණියේ ඊළඟ නවශිලා යුගයේදී නයිල් නිම්නයේ,[56] හෝ ආසන්න පෙරදිග පවුලේ යෝජිත උර්හයිමාට් ("මුල් නිජබිම") සිටය. අද බොහෝ විද්වතුන් යෝජනා කරන්නේ ඊසානදිග අප්‍රිකාවේ ඇෆ්‍රොඒෂියාටික් පවුල වර්ධනය වූයේ එම ප්‍රදේශයේ ඇති ඉහළ විවිධත්වය නිසා, භාෂාමය සම්භවය පිළිබඳ විස්තරාත්මක ලකුණකි.[57][58][59]
2019 දී පුරාවිද්‍යාඥයින් විසින් මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර 3,469 (අඩි 11,381) ක උන්නතාංශයක පිහිටි බේල් කඳුකරයේ ෆින්චා හබෙරා අඩවියේ වසර 30,000 ක් පැරණි මධ්‍ය ගල් යුගයේ පාෂාණ වාසස්ථානයක් සොයා ගන්නා ලදී. මෙම ඉහළ උන්නතාංශයේදී, මිනිසුන් හයිපොක්සියා සහ ආන්තික කාලගුණය යන දෙකටම ගොදුරු වේ. සයන්ස් සඟරාවේ ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද අධ්‍යයනයකට අනුව, මෙම වාසස්ථානය මෙතෙක් සොයාගෙන ඇති ඉහළ උන්නතාංශයක මුල්ම ස්ථිර මානව වාඩිලෑම පිළිබඳ සාක්ෂියකි. සත්ව ඇටකටු දහස් ගණනක්, ගල් ආයුධ සිය ගණනක් සහ පුරාණ ගිනි නිවන ස්ථාන සොයා ගන්නා ලද අතර, යෝධ මවුල මීයන් සහිත ආහාර වේලක් හෙළිදරව් කරන ලදී.[60][61][62][63][64][65][66]
පැරණිතම ගල් තුඩ සහිත ප්‍රක්ෂේපණ ආයුධ (හෝමෝ සේපියන්ස්ගේ ලාක්ෂණික මෙවලමක්) පිළිබඳ සාක්ෂි, හෙල්ල හෝ හෙල්ල විසි කිරීමේ ගල් ඉඟි 2013 දී ඉතියෝපියාවේ ගදෙමොට්ටා අඩවියෙන් සොයා ගන්නා ලද අතර එය වසර 279,000 කට පමණ පෙර දිව යයි.[67] 2019 දී, වසර 100,000-80,000 කට පෙර, හෙල්ල විසි කරන්නන් විසින් නිකුත් කරන ලද ඊතලවලට අයත් යැයි සැලකෙන ලක්ෂ්‍ය ස්වරූපයෙන්, ඇඩුමාහිදී අතිරේක මධ්‍ය ගල් යුගයේ ප්‍රක්ෂේපණ ආයුධ සොයා ගන්නා ලදී.[68]
පෞරාණිකත්වය
[සංස්කරණය]
ක්‍රිපූ 980 දී, ඩිම්ට් වර්තමාන එරිත්‍රියාවේ සහ ඉතියෝපියාවේ ටයිග්රේ ප්‍රදේශයේ පිහිටුවන ලද අතර එය පුන්ට්ගේ අනුප්‍රාප්තික රාජ්‍යය ලෙස පුළුල් ලෙස විශ්වාස කෙරේ. මෙම දේශපාලනයේ අගනුවර පිහිටා තිබුණේ වර්තමානයේ උතුරු ඉතියෝපියාවේ යේහා හි ය. බොහෝ නූතන ඉතිහාසඥයින් මෙම ශිෂ්ටාචාරය ස්වදේශික ඉතියෝපියානු ශිෂ්ටාචාරයක් ලෙස සලකයි, නමුත් පෙර කාලයේ බොහෝ දෙනෙක් යෝජනා කළේ එය රතු මුහුදේ ආධිපත්‍යය නිසා එය සබේන්-ආභාසයට ලක් වූවක් බවයි.[69]
අනෙකුත් විද්වතුන් ඩිම්ට් සලකන්නේ කුෂිටික් සහ සෙමිටික් ශාඛාවල ඇෆ්‍රොඒසියාටික් කතා කරන සංස්කෘතීන්ගේ එකමුතුවක ප්‍රතිඵලයක් ලෙසය. එනම්, ප්‍රාදේශීය අගාව් ජනයා සහ දකුණු අරාබියෙන් පැමිණි සබේවරුන් ය. කෙසේ වෙතත්, ඉතියෝපියාවේ පැරණි සෙමිටික් භාෂාව වන ගීස්, සබේන් භාෂාවෙන් ස්වාධීනව වර්ධනය වී ඇතැයි සැලකේ. ක්‍රිපූ 2000 තරම් මුල් කාලයේ, අනෙකුත් සෙමිටික් කථිකයන් ගීස් දියුණු වූ ඉතියෝපියාවේ සහ එරිත්‍රියාවේ ජීවත් වූහ.[70][71] සබේන් බලපෑම කුඩා වූ බවත්, ප්‍රදේශ කිහිපයකට සීමා වූ බවත්, දශක කිහිපයකට හෝ සියවසකට පසු අතුරුදහන් වූ බවත් දැන් සැලකේ. එය ඉතියෝපියානු ශිෂ්ටාචාරය වන ඩිම්ට් හෝ වෙනත් ප්‍රෝටෝ-ඇක්සුමයිට් රාජ්‍යය සමඟ සන්ධානගත වූ වෙළඳ හෝ මිලිටරි යටත් විජිතයක් විය හැකිය.[69]
ක්‍රි.පූ. 4 වැනි සියවසේදී ඩිම්ට් වැටීමෙන් පසු, ඉතියෝපියානු සානුව කුඩා අනුප්‍රාප්තික රාජධානි විසින් ආධිපත්‍යයට පත් විය. ක්‍රිස්තු වර්ෂ 1 වන සියවසේදී, දැන් ටයිග්රේ ප්‍රදේශයේ සහ එරිත්‍රියාවේ අක්සුම් රාජධානිය බිහි විය. මධ්‍යකාලීන අක්සුම් පොතට අනුව, රාජධානියේ පළමු අගනුවර වන මැසබර්, කුෂ්ගේ පුත් ඉටියෝපිස් විසින් ඉදිකරන ලදී.[72] අක්සුම් පසුව ඇතැම් විට රතු මුහුදේ අනෙක් පැත්තේ යේමනය දක්වා සිය පාලනය ව්‍යාප්ත කරනු ඇත.[73] පර්සියානු අනාගතවක්තෘ මනි විසින් 3 වන සියවසේදී ඔහුගේ යුගයේ මහා බලවතුන් හතරෙන් එකක් ලෙස රෝමය, පර්සියාව සහ චීනය සමඟ ඇක්සම් ලැයිස්තුගත කර ඇත.[74] ඊජිප්තු සහ ඉතියෝපියානු පල්ලි අතර සම්බන්ධයක් පැවති බව ද විශ්වාස කෙරේ. අක්සුමිවරුන් ඔවුන්ගේ රාජකීය සෙල්ලිපිය හරහා ෂෙබා රැජින සමඟ සම්බන්ධ වූ බවට කුඩා සාක්ෂි තිබේ.[75]
ක්‍රිස්තු වර්ෂ 316 දී පමණ, ටයර්හි සිට ෆ්රුමෙන්ටියස් සහ ඔහුගේ සහෝදරයා එඩීසියස් ඔවුන්ගේ මාමා සමඟ ඉතියෝපියාවට මුහුදු ගමනක් ගියහ. යාත්‍රාව රතු මුහුදේ වරායක නතර වූ විට, ස්වදේශිකයන් වහලුන් ලෙස උසාවියට ගෙන ගිය සහෝදරයන් දෙදෙනා හැර අනෙකුත් සියලුම සංචාරකයින් මරා දැමූහ. ඔවුන්ට රාජාණ්ඩුව විසින් විශ්වාසනීය තනතුරු ලබා දුන් අතර, ඔවුන් රාජකීය මළුවෙහි සාමාජිකයන් ක්‍රිස්තියානි ආගමට හරවා ගත්හ. ෆ්රුමෙන්ටියස් අක්සුම් හි පළමු රදගුරුවරයා බවට පත් විය.[76] 324 දක්වා දිවෙන කාසියකින් පෙන්නුම් කරන්නේ ක්‍රිස්තියානි ධර්මය නිල වශයෙන් පිළිගත් දෙවන රට ඉතියෝපියාව බවයි (ආර්මේනියාව 301 දී එසේ කිරීමෙන් පසුව), එම ආගම මුලින් උසාවි කවයට පමණක් සීමා වන්නට ඇත; එය එසේ කළ පළමු මහා බලවතා විය. අක්සුමයිට්වරු ග්‍රීක-රෝම බලපෑමේ ක්ෂේත්‍රයට හුරුවී සිටි නමුත්, ඉන්දියානු උප මහද්වීපය සහ රෝම අධිරාජ්‍යය අතර සේද මාවත හරහා සැලකිය යුතු සංස්කෘතික සබඳතා සහ වෙළඳ සබඳතා ආරම්භ කළ අතර, මූලික වශයෙන් ඇත්දළ, ඉබ්බා කටුව, රත්‍රන් සහ මරකත අපනයනය කිරීම සහ සේද සහ කුළු බඩු ආනයනය කිරීම සිදු කලහ.[75][77]
මධ්‍යතන යුගය
[සංස්කරණය]4 වන සියවසේ එසානාගේ පාලන සමයේදී රාජධානිය "ඉතියෝපියාව" යන නම ලබා ගත්තේය. 330 දී කුෂ් රාජධානිය යටත් කර ගැනීමෙන් පසු, 5 වන සහ 6 වන සියවස් අතර අක්සුමයිට් ප්‍රදේශය එහි උච්චතම අවස්ථාවට ළඟා විය.[69] හිමයාරයිට් රාජධානියේ යුදෙව් ධූ නුවාස් සහ අක්සුමයිට්-පර්සියානු යුද්ධ ඇතුළුව, දකුණු අරාබි ආරක්ෂක ප්‍රදේශයට ආක්‍රමණ කිහිපයක් නිසා මෙම කාල පරිච්ඡේදය බාධා විය. 575 දී, එහි ආණ්ඩුකාර සෙයිෆ් ඉබ්න් ධී යසාන් ඝාතනය කිරීමෙන් පසු අක්සුමිත්වරු සනා වටලා නැවත අත්පත් කර ගත්හ. 8 වැනි සියවසේදී අරාබි මුස්ලිම්වරුන් විසින් අදුලිස් වරාය නගරය කොල්ලකන ලදී. ආපසු හැරවිය නොහැකි භූමි හායනය සමඟ, දේශගුණික විපර්යාස සහ 730 සිට 760 දක්වා වරින් වර වර්ෂාපතන ලැබෙන ලදී,[78] රාජධානිය එහි බලය සහ වැදගත් වෙළඳ මාර්ගය ප්‍රතික්ෂේප කිරීමට ඉඩ ඇති බව පැවසු අතර, රතු මුහුද 646 දී රෂිඩුන් කැලිෆේට් වෙත ඉතිරි විය.[69][79] 960 දී ගුඩිත් රැජින අක්සුම්හි අවසන් රජු පරාජය කිරීමත් සමඟ අක්සුම් අවසන් විය.[80] ඊට ප්‍රතිචාර වශයෙන්, අක්සුමයිට් ජනගහනයේ ඉතිරි කොටස දකුණු ප්‍රදේශයට මාරු වී සග්වේ රාජවංශය පිහිටුවීමට, එහි අගනුවර ලලිබෙලා ලෙස වෙනස් කළේය.[81] අම්හාරා වංශාධිපතියෙකු වූ යෙකුනෝ අම්ලාක් යෙට්බරක් රජුට එරෙහිව කැරලි ගසා ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යය ("ඇබිසීනියා" යන නාමයෙන් හඳුන්වනු ලබන) පිහිටුවීමත් සමඟ සග්වේගේ පාලනය අවසන් විය.
ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යය I ඇම්ඩා සේයොන් ගේ නායකත්වය යටතේ භෞමික ව්‍යාප්තිය ආරම්භ කළේය. ඔහු තම මුස්ලිම් විරුද්ධවාදීන්ට එරෙහිව නැගෙනහිර දෙසට ව්‍යාපාර දියත් කළේය, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ඉදිරි සියවස් දෙක තුළ කිතුනුවන්ට පක්ෂව බල තුලනයේ සැලකිය යුතු වෙනසක් ඇති විය. ඇම්ඩා සේයොන් ගේ සාර්ථක පෙරදිග ව්‍යාපාරවලින් පසුව, අප්‍රිකාවේ අං ප්‍රදේශයේ මුස්ලිම් ප්‍රාන්ත බොහොමයක් ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යයේ ආධිපත්‍යය යටතට පත් විය. මෙම මුස්ලිම් ආයතන අතර ඉෆාත් සුල්තාන් රාජ්‍යය ද විය. සාරා යාකොබ් අධිරාජ්‍යයාගේ පාලන සමයේදී ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යය එහි උච්චතම ස්ථානයට පැමිණියේය. ඔහුගේ පාලනය සනිටුහන් වූයේ පෙර සිටි පාලකයන්ගෙන් භෞමික අත්පත් කර ගැනීම් තහවුරු කිරීම, පල්ලි සහ ආරාම රාශියක් ඉදිකිරීමේ අධීක්‍ෂණය, සාහිත්‍යය සහ කලාව ක්‍රියාකාරී ප්‍රවර්ධනය සහ මධ්‍යම අධිරාජ්‍ය අධිකාරිය ශක්තිමත් කිරීමෙනි.[82][83][84] ඉෆට්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයා වූ ඇඩල් සුල්තාන්වරයා,[85] ඉතියෝපියානු-ආඩාල් යුද්ධයේදී ඉතියෝපියාව යටත් කර ගැනීමට උත්සාහ කළ නමුත් අවසානයේ 1543 වේනා ඩගා සටනේදී පරාජයට පත් විය.[86]
16 වන සියවස වන විට, වාර්ගික ඔරොමෝ විසින් කලාපයේ උතුරු ප්‍රදේශවලට සංක්‍රමණය වීම නිසා අධිරාජ්‍යයේ බලය ඛණ්ඩනය විය. වර්තමාන ගුජි සහ බොරෙනා කලාපයෙන් ආරම්භ වූ ඔරොමෝස් බොහෝ දුරට ජනප්‍රවාදාත්මක සංකල්ප කිහිපයකින් පෙළඹී ඇත - මොග්ගාසා[87] සහ ලිකිම්සා වලින් ආරම්භ විය - ඔවුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් ඔවුන්ගේ වැටලීම්වලට සම්බන්ධ වූහ. මෙය මෙස්ලේ ගඩා තෙක් පැවතුනි.[88][89] අබ්බා බහරේ ට අනුව, මුල්ම ව්‍යාප්තිය සිදු වූයේ II වන ඩේවිට් අධිරාජ්‍යයා යටතේ (ලුබා මෙල්බා), ඔවුන් ආඩාල් සුල්තාන් ආක්‍රමණය කිරීමට පෙර බේල් වෙත ආක්‍රමණය කළ විටය.[90]
ඉතියෝපියාව 17 වන සියවසේ සිට පෘතුගාලය සමඟ ප්‍රධාන රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා දුටුවේ, ප්‍රධාන වශයෙන් ආගමට සම්බන්ධය. 1555 සිට[91] පෘතුගීසි ජේසු නිකායිකවරුන් රෝමානු කතෝලික ධර්මය රාජ්‍ය ආගම ලෙස වර්ධනය කිරීමට උත්සාහ කළහ. අසාර්ථක වීම් කිහිපයකින් පසුව, ඔවුන් 1603 දී වඩාත් බලගතු, ස්පාඤ්ඤ ජේසුයිට් පේද්‍රෝ පේස් ඇතුළු මිෂනාරිවරුන් කිහිප දෙනෙකු යවන ලදී.[92] I වන සුසෙනියෝස් අධිරාජ්‍යයා යටතේ, රෝමානු කතෝලික ධර්මය 1622 දී ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යයේ රාජ්‍ය ආගම බවට පත් විය.[93] මෙම තීරණය ඕතඩොක්ස් ජනයාගේ නැගිටීමක් ඇති කළේය.[94]
මුල් නූතන යුගය (1632-1855)
[සංස්කරණය].jpg)
1632 දී ෆාසිලයිඩ් අධිරාජ්‍යයා රෝමානු කතෝලික රාජ්‍ය පරිපාලනය සාර්ථක ලෙස නවතා ඕතඩොක්ස් ටෙවාහෙඩෝ රාජ්‍ය ආගම ලෙස ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කළේය.[93] ෆාසිලයිඩ්ස්ගේ පාලන සමය අධිරාජ්‍ය බලය ඝණ වීමට තුඩු දුන් අතර 1636 දී අගනුවර ගොන්ඩාර් වෙත ගෙන ගිය අතර එය "ගොන්ඩරින් යුගය" ලෙස හැඳින්වෙන සංක්‍රාන්ති කාල පරිච්ඡේදයක් ආරම්භ විය.[95] ඔහු සන්තකයේ තිබූ ඉඩම් නැවත ලබාගෙන ඒවා ෆ්‍රෙමෝනා වෙත මුදා හැරීමෙන් ජේසු නිකායන් නෙරපා හැරියේය. ඔහුගේ පාලන සමයේදී, ඔහු වඩාත් කැපී පෙනෙන රාජකීය බලකොටුවක් වන ෆාසිල් ගෙබ්බි ගොඩනඟා, පල්ලි හතළිස් හතරක් ඉදිකරන ලද අතර[96] ඉතියෝපියානු කලාව පුනර්ජීවනය විය. නිල් නයිල් ගඟ හරහා ගල් පාලම් හතක් ඉදිකිරීමේ ගෞරවය ද ඔහු සතු විය.[97]
බොහෝ අධිරාජ්‍යයන් දේශපාලනයේ වියදම් කරනවාට වඩා සුඛෝපභෝගී ජීවිතයක් ගත කිරීමට කැමැත්තක් දැක්වූ නිසා 1706 දී I වන ඉයසු ගේ මරණයෙන් පසුව ගොන්ඩාර් ගේ බලය සහ කීර්තිය පිරිහී ගියේය. 1755 දී II වන ඉයසු මරණයෙන් පසු, මෙන්ටෙව්බ් අධිරාජිනිය ඇගේ සොහොයුරා වන රාස් වෝල්ඩ් ලියුල් ව ගොන්ඩාර් වෙත ගෙන්වා ඔහු රාස් බිට්වාඩ් බවට පත් කළ අතර, මෙන්ටෙව්බ් ගේ ක්වාරෙග්නොක් සහ වොලෝ කණ්ඩායම අතර වුබිට් විසින් නායකත්වය දෙන ලද රාජ්‍ය ගැටුමක් ඇති විය. 1767 දී, ටයිග්රේ පළාතේ රීජන්ට්වරයෙකු වූ රාස් මිකායෙල් සෙහුල්, ගොන්ඩාර් අල්ලාගෙන, 1769 දී එවකට අධිරාජ්‍යයා වූ I වන ඉයසු දරුවා ඝාතනය කර, 70 හැවිරිදි II වන යොහානස් පත් කළේය.[98]
1769 සහ 1855 අතර ඉතියෝපියාව සෙමෙන් මෙසාෆින්ට් හෝ "කුමාරවරුන්ගේ යුගය" ලෙස හඳුන්වන හුදකලා කාල පරිච්ඡේදයක් අත්විඳින ලදී. අධිරාජ්‍යයන් ප්‍රාදේශීය අධිපතීන් සහ රාස් මයිකල් සෙහුල්, ටයිග්‍රේහි රාස් වෝල්ඩ් සෙලාසි වැනි වංශාධිපතියන් විසින් සහ යෙජ්ජුහි රස් ගුග්සා වැනි වරා ෂෙහ්හි යෙජ්ජු ඔරොමෝ රාජවංශය විසින් පාලනය කරන ලද ප්‍රධානීන් බවට පත් විය. සෙමෙන් මෙසාෆින්ට්ට පෙර I වන අයියෝස් අධිරාජ්‍යයා අම්හාරික් භාෂාව වෙනුවට ඔරොමෝ භාෂාව (අෆාන් ඔරොමෝ) හඳුන්වා දී ඇත.[99][100]
අධිරාජ්‍යවාදයේ යුගය (1855-1916)
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියානු හුදකලාවාදය ජාතීන් දෙක අතර සන්ධානයකින් අවසන් වූ බ්‍රිතාන්‍ය මෙහෙයුමකින් පසුව අවසන් වූ නමුත් අධිරාජ්‍යයාගේ බලය ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කිරීමෙන් පසු උතුරු ඉතියෝපියාවේ අම්හාරා රාජධානි (ගොන්දාර්, ගොජ්ජම් සහ ෂෙවා) II වන ටෙවෝඩ්රොස් ගේ පාලන සමය සමඟ කෙටි කලකට එක්සත් විය.[101][102] II වන ටෙවෝඩ්රොස් ඒකාබද්ධ කිරීමේ, මධ්‍යගත කිරීමේ සහ රාජ්‍ය ගොඩනැගීමේ ක්‍රියාවලියක් ආරම්භ කළ අතර එය අනුප්‍රාප්තික අධිරාජ්‍යයන් විසින් දිගටම කරගෙන යනු ඇත. මෙම ක්‍රියාවලිය ප්‍රාදේශීය පාලකයන්ගේ බලය අඩු කර, අධිරාජ්‍යයේ පරිපාලනය ප්‍රතිව්‍යුහගත කර, වෘත්තීය හමුදාවක් නිර්මාණය කළේය. මෙම වෙනස්කම් ඉතියෝපියානු රාජ්‍යයේ ඵලදායි ස්වෛරීභාවය සහ භෞමික අඛණ්ඩතාව ස්ථාපිත කිරීමේ පදනම නිර්මාණය කළේය.[103] 1875 සහ 1876 දී, ඔටෝමාන් සහ ඊජිප්තු හමුදා, බොහෝ යුරෝපීය සහ ඇමරිකානු උපදේශකයින් සමඟ එක්ව, දෙවරක් ඇබිසීනියාව ආක්‍රමණය කළ නමුත් මුලදී පරාජයට පත් විය.[104] 1885 සිට 1889 දක්වා (IV වන යොහානස් යටතේ), ඉතියෝපියාව සුඩාන මහඩිස්ට් රාජ්‍යයට එරෙහිව බ්‍රිතාන්‍යය, තුර්කිය සහ ඊජිප්තුව සමඟ මිත්‍ර වූ මහඩිස්ට් යුද්ධයට සම්බන්ධ විය. 1887 දී, ෂෙවාහි රජු වූ දෙවන මෙනෙලික්, චෙලෙන්කෝ සටනේ ජයග්‍රහණයෙන් පසු හරාර් එමීර් රාජ්‍යය ආක්‍රමණය කළේය.[105] 1889 මාර්තු 10 වන දින, ගල්ලබත් සටනේදී ඔහුගේ හමුදාව මෙහෙයවමින් සිටියදී, සුඩාන කලීෆා අබ්දුල්ලාගේ හමුදාව විසින් IV වන යොහානස් ඝාතනය කරන ලදී.[106]
ඉතියෝපියාව, දළ වශයෙන් එහි වර්තමාන ස්වරූපයෙන්, 1889 සිට 1913 දී ඔහුගේ මරණය දක්වා අධිරාජ්‍යයා වූ දෙවන මෙනෙලික්ගේ පාලන සමයේදී ආරම්භ විය. මධ්‍යම පළාතේ ෂෙවා හි පිහිටි ඔහුගේ කඳවුරේ සිට, මෙනෙලික් දකුණට, නැගෙනහිරට සහ ප්‍රදේශ ඈඳා ගැනීමට පිටත් විය. බටහිර[107] - ඔරොමෝ, සිදාමා, ගුරාජ්, වෙලයිටා සහ අනෙකුත් ජනයා වාසය කරන ප්‍රදේශ.[108] අහමඩ් ඉබ්‍රාහිම් අල්-ගාසිගේ යුද්ධයෙන් පසු අල්ලාගෙන නොතිබූ ඉඩම් මෙන්ම කිසිදා ඉතියෝපියානු පාලනයට යටත් නොවූ අනෙකුත් ප්‍රදේශ අත්පත් කරගත් රස් ගෝබනා ඩැචේගේ ෂෙවාන් ඔරොමෝ මිලීෂියාවේ සහාය ඇතිව ඔහු මෙය සාක්ෂාත් කර ගත්තේය.[109]
ඔහුගේ නායකත්වය සඳහා, සමාජයේ වඩාත් සාම්ප්‍රදායික අංගවල විරුද්ධත්වය නොතකා, දෙවන මෙනෙලික් ජාතික වීරයෙකු ලෙස ප්‍රකාශ කරන ලදී. ඔහු 1889 මැයි මාසයේදී ඉතාලිය සමඟ වුචලේ ගිවිසුම අත්සන් කර ඇති අතර, ඉතාලියට ඉතියෝපියාවට උතුරින් පිහිටි ප්‍රදේශයක් (දැන් නූතන එරිත්‍රියාවේ කොටසක්) පාලනය කළ හැකි තාක් දුරට ඉතාලිය ඉතියෝපියාවේ ස්වෛරීභාවය පිළිගනු ඇත. ඒ වෙනුවට, ඉතාලිය මෙනෙලික්ට ආයුධ ලබා දී අධිරාජ්‍යයා ලෙස ඔහුට සහාය විය. ඉතාලියානුවන් ඔවුන්ගේ භෞමික හිමිකම් පුළුල් කිරීම සඳහා ගිවිසුම අත්සන් කිරීම සහ ඉතාලි රජය විසින් එය අනුමත කිරීම අතර කාලය භාවිතා කළහ. මෙම පළමු ඉතාලි-ඉතියෝපියානු යුද්ධය 1896 මාර්තු 1 වන දින ඇඩ්වා සටනින් අවසන් වූ අතර, ඉතාලියේ යටත් විජිත හමුදා ඉතියෝපියානුවන් විසින් පරාජය කරන ලදී.[108][110] මෙම කාලය තුළ ජනගහනයෙන් තුනෙන් එකක් පමණ මහා ඉතියෝපියානු සාගතයෙන් (1888 සිට 1892 දක්වා) මිය ගියහ.[111][112]
I වන හේලි සෙලාසි යුගය (1916-1974)
[සංස්කරණය]
20 වන ශතවර්ෂයේ මුල් භාගය හේලි සෙලාසි අධිරාජ්‍යයාගේ (රස් ටෆාරි) පාලන සමය මගින් සනිටුහන් විය. ලිජ් ඉයාසු බලයෙන් පහ කිරීමෙන් පසු ඔහු බලයට පත් වූ අතර, 1916 සිට රටපුරා නවීකරණ ව්‍යාපාරයක් දියත් කළේ ඔහු රෙග්නන්ට් සෙව්ඩිටු අධිරාජිනිය සඳහා රාස් සහ රීජන්ට් (ඉන්ඩරේස්) බවට පත් කර ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යයේ තථ්‍ය පාලකයා බවට පත් විය. සෙව්ඩිටුගේ මරණයෙන් පසුව, 1930 නොවැම්බර් 2 දින, ඔහු ඇයගෙන් පසුව අධිරාජ්‍යයා ලෙස පත් විය.[113] 1931 දී හේලි සෙලාසි විසින් ඉතියෝපියාවට එහි ප්‍රථම ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ලබා දුන්නේ අධිරාජ්‍ය ජපානයේ 1890 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව අනුකරණය කිරීමෙනි.[114] 1935 ඔක්තෝම්බර් මස මුලදී ෆැසිස්ට් ඉතාලිය විසින් ආක්‍රමණය කිරීමත් සමඟ ඉතාලි යුද්ධයේ ජයග්‍රහණයෙන් පසුව ඉතාලි පාලනය (1936-1941) විසින් ආරම්භ කරන ලද දෙවන ඉතාලෝ-ඉතියෝපියානු යුද්ධයෙන් ඉතියෝපියාවේ ස්වාධීනත්වය බාධා විය.[115] දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයට ඉතාලිය ඇතුල් වීමෙන් පසුව, බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යයේ හමුදා, ආර්බෙග්නොක් සමඟ එක්ව, 1941 දී නැගෙනහිර අප්‍රිකානු ව්‍යාපාරයේ දී ඉතියෝපියාව මුදා ගත්හ. රට බ්‍රිතාන්‍ය හමුදා පරිපාලනය යටතට පත් වූ අතර, පසුව ඉතියෝපියාවේ පූර්ණ ස්වෛරීභාවය ප්‍රතිෂ්ඨාපනය කරන ලදී. 1944 දෙසැම්බර් මාසයේදී ඇන්ග්ලෝ-ඉතියෝපියානු ගිවිසුම අත්සන් කිරීම කරන ලදී.[116]
1945 ඔක්තෝබර් 24 වන දින ඉතියෝපියාව එක්සත් ජාතීන්ගේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකු විය. 1952 දී හේලි සෙලාසි එරිත්‍රියාව සමඟ සම්මේලනයක් සංවිධානය කළේය. ඔහු 1962 දී මෙය විසුරුවා හැර එරිත්‍රියාව ඈඳා ගත් අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස එරිත්‍රියානු නිදහස් යුද්ධය ඇති විය.[තහවුරු කර නොමැත] අප්‍රිකානු එකමුතුවේ සංවිධානය (OAU) පිහිටුවීමේ දී හේලි සෙලාසි ද ප්‍රමුඛ භූමිකාවක් ඉටු කළාය.[117] 1973 පෙබරවාරි 13 දින සිට පෙට්‍රල් මිල තියුනු ලෙස ඉහල යාමට හේතු වූ ලෝක ව්‍යාප්ත 1973 තෙල් අර්බුදය හේතුවෙන් ඉතියෝපියාව තුල මතය හේලි සෙලාසි ට එරෙහිව යොමු විය, එය ශිෂ්‍ය හා කම්කරු විරෝධතා වලට තුඩු දුන්නේය.[118] අක්ලිලු හබ්ටේ-වොල්ඩ් ගේ වැඩවසම් කතිපයාධිකාරී කැබිනට්ටුව පෙරළා දමන ලද අතර, එන්ඩෙල්කචෙව් මැකොනන් අගමැති ලෙස කටයුතු කරමින් නව රජයක් පිහිටුවන ලදී.[119]
ඩර්ග් යුගය (1974-1991)
[සංස්කරණය]
හමුදා සහ පොලිස් නිලධාරීන්ගෙන් සැදුම්ලත් කමිටුවක් වන ඩර්ග් විසින් ඔහුව නෙරපා හැරීමත් සමඟ හේයිල් සෙලාසිගේ පාලනය 1974 සැප්තැම්බර් 12 දින අවසන් විය.[120] හිටපු රජයේ සහ හමුදා නිලධාරීන් 60 දෙනෙකු ඝාතනය කිරීමෙන් පසුව,[121] නව තාවකාලික හමුදා පරිපාලන කවුන්සිලය 1975 මාර්තු මාසයේදී රාජාණ්ඩුව අහෝසි කර ඉතියෝපියාව මාක්ස්වාදී-ලෙනින්වාදී රාජ්‍යයක් ලෙස ස්ථාපිත කළේය.[122] වැඩවසම්වාදය අහෝසි කිරීම, සාක්ෂරතාවය වැඩි කිරීම, ජනසතු කිරීම සහ ඉතියෝපියානු උස්බිම්වලින් නැවත පදිංචි කිරීම සහ ගම්වැසිකරණය ඇතුළුව පුළුල් ඉඩම් ප්‍රතිසංස්කරණ ප්‍රමුඛතා බවට පත් විය.[123]
1977 දී බල අරගලයකින් පසුව, මෙන්ගිස්ටු හැලී මාරියම් ඩර්ග්හි අසහාය නායකත්වය ලබා ගත්තාය.[124] 1977 දී සෝමාලියාව මීට පෙර සෝවියට් සංගමයෙන් ආධාර සහ ආයුධ ලබාගෙන ඔගඩන් යුද්ධයේදී ඉතියෝපියාව ආක්‍රමණය කරමින් ඔගාඩන් කලාපයේ කොටසක් අල්ලා ගත්තේය. ඉතියෝපියාව සෝවියට් කඳවුරු රටවලින් දැවැන්ත මිලිටරි ආධාර ලැබීමට පටන් ගැනීමෙන් පසුව එය නැවත ලබා ගත්තේය.[125][126][127]
1976-78 දී, රතු භීෂණයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස 500,000ක් දක්වා මිය ගිය අතර,[128] විවිධ විරුද්ධ කණ්ඩායම්වලට එරෙහිව ඩර්ග් විසින් ප්‍රචණ්ඩකාරී දේශපාලන මර්දන ව්‍යාපාරයක් දියත් කරන ලදී.[129][130][131] 1987 දී, ඩර්ග් විසුරුවා හැර, 1987 ඉතියෝපියාවේ ව්‍යවස්ථාව සම්මත කර ගැනීම මත ඉතියෝපියාවේ මහජන ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය (PDRE) පිහිටුවන ලදී.[132] 1983-85 සාගතයක් මිලියන 8 කට පමණ බලපෑ අතර එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස මිලියන 1 ක් මිය ගියහ. විශේෂයෙන්ම එරිත්‍රියාවේ සහ ටයිග්රේ හි උතුරු ප්‍රදේශ වල අධිකාරීවාදී පාලනයට එරෙහි කැරලි මතු වේ. ටයිග්රේ ජනතා විමුක්ති පෙරමුණ (TPLF) 1989 දී ඉතියෝපියානු මහජන විප්ලවවාදී ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී පෙරමුණ (EPRDF) පිහිටුවීමට ජනවාර්ගික වශයෙන් පදනම් වූ අනෙකුත් විරුද්ධ ව්‍යාපාර සමඟ ඒකාබද්ධ විය.[133]
1989 විප්ලවයේදී මාක්ස්වාදයේ-ලෙනින්වාදයේ බිඳවැටීම සෝවියට් සංගමය 1990 දී ඉතියෝපියාවට ලබා දුන් ආධාර සම්පූර්ණයෙන්ම නැවැත්වීමත් සමඟ සමපාත විය.[134][135][136] EPRDF හමුදා 1991 මැයි මාසයේදී අඩිස් අබාබා වෙත ඉදිරියට ගිය අතර, මෙන්ගිස්ටු රටින් පලා ගොස් සිම්බාබ්වේ හි සරණාගතභාවය ලබා ගන්නා ලදී.[137][138]
ෆෙඩරල් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජය (1991–වර්තමානය)
[සංස්කරණය]
1991 ජුලි මාසයේදී, EPRDF විසින් සංක්‍රාන්ති ව්‍යවස්ථාවක් ලෙස ක්‍රියාත්මක වන ජාතික ප්‍රඥප්තියකින් මෙහෙයවන ලද සහ සාමාජිකයින් 87 දෙනෙකුගෙන් යුත් නියෝජිත කවුන්සිලයකින් සමන්විත වූ ඉතියෝපියාවේ සංක්‍රාන්ති රජය පිහිටුවීම සඳහා ජාතික සමුළුවකට එකඟ විය.[139] 1994 දී, ද්විමණ්ඩල ව්‍යවස්ථාදායකයක් සහ අධිකරණ පද්ධතියක් සහිත පාර්ලිමේන්තු ජනරජයක් ස්ථාපිත කරන ලද නව ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවක් ලියා ඇත.[140]
1993 අප්‍රේල් මාසයේදී එරිත්‍රියාව ජාතික ජනමත විචාරණයකින් පසු ඉතියෝපියාවෙන් නිදහස ලබා ගත්තේය.[141] 1998 මැයි මාසයේදී, එරිත්‍රියාව සමඟ ඇති වූ දේශසීමා ආරවුලක් එරිත්‍රියානු-ඉතියෝපියානු යුද්ධයට හේතු වූ අතර, එය 2000 ජූනි දක්වා පැවති අතර, දෙරටටම දිනකට ඩොලර් මිලියනයක් පමණ වැය වේ.[142] මෙය ඉතියෝපියාවේ ආර්ථිකයට ඍණාත්මක බලපෑමක් ඇති කළ අතර, දෙරට අතර දේශසීමා ගැටුමක් 2018 දක්වා පවතිනු ඇත.[143][79] 2018 වන විටත් ඉතියෝපියාවේ තවදුරටත් සිවිල් යුද්ධය දිගටම පැවතුන අතර ප්‍රධාන වශයෙන් රට අස්ථාවර කිරීම හේතුවකි.
වාර්ගික ප්‍රචණ්ඩත්වය 2010 ගණන්වල අග සහ 2020 ගණන්වල මුල් භාගයේදී ඉහළ ගියේය,[144][145] විවිධ ගැටුම් සහ ගැටුම් හේතුවෙන් මිලියන ගණනක් ඉතියෝපියානුවන් අවතැන් විය.[146][147][148]
COVID-19 පිළිබඳ සෞඛ්‍ය සහ ආරක්ෂිත ගැටළු හේතුවෙන් 2020 මැතිවරණය සඳහා මැතිවරණ (පසුව 2021 දක්වා නැවත කාලසටහන්ගත කෙරේ) අවලංගු කරන ලද බව ෆෙඩරල් රජය පවසයි.[149] ටයිග්රේ කලාපය හි TPLF මෙයට විරුද්ධ වූ අතර, කෙසේ හෝ 2020 සැප්තැම්බර් 9 දින මැතිවරණය පැවැත්වීමට කටයුතු කළේය.[150][151] ෆෙඩරල් රජය සහ ටයිග්රේ අතර සබඳතා ශීඝ්‍රයෙන් පිරිහී ගිය අතර,[152] 2020 නොවැම්බර් මාසයේදී ඉතියෝපියාව ටයිග්රේ යුද්ධයේ ආරම්භය සනිටුහන් කරමින් එහි ස්ථානගත කර තිබූ හමුදා ඒකකවලට එල්ල කළ ප්‍රහාරවලට ප්‍රතිචාර වශයෙන් ටයිග්‍රේහි හමුදා ප්‍රහාරයක් දියත් කළේය.[153][154] 2022 මාර්තු වන විට ප්‍රචණ්ඩත්වය සහ සාගතය හේතුවෙන් පුද්ගලයන් 500,000ක් පමණ මිය ගොස් ඇත.[155][156][157] අතරමැදි වර්ෂවල සාමය සහ මැදිහත්වීම් යෝජනා ගණනාවකට පසුව, ඉතියෝපියාව සහ ටිග්‍රේන් කැරලිකාර හමුදා 2022 නොවැම්බර් 2 දින සතුරුකම් නැවැත්වීමට එකඟ විය.[158]
රජය සහ දේශපාලනය
[සංස්කරණය]රජය
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියාව ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තු ජනරජයක් වන අතර, එහි අගමැතිවරයා රජයේ ප්‍රධානියා වන අතර ජනාධිපතිවරයා රාජ්‍ය නායකයා වන නමුත් බොහෝ දුරට චාරිත්‍රානුකූල බලතල සහිතය. විධායක බලය ක්‍රියාත්මක කරනු ලබන්නේ ආන්ඩුව සහ ෆෙඩරල් ව්‍යවස්ථාදායක බලය විසින් රජයට සහ පාර්ලිමේන්තු සභා දෙකට පැවරී ඇති බලය මගිනි. ෆෙඩරේෂන් මන්ත්‍රී මණ්ඩලය ආසන 108 කින් යුත් ද්විමණ්ඩල ව්‍යවස්ථාදායකයේ ඉහළ කුටිය වන අතර පහළ කුටිය ආසන 547 කින් යුත් මහජන නියෝජිත මන්ත්‍රී මණ්ඩලය (HoPR) වේ. ෆෙඩරේෂන් සභාව ප්‍රාදේශීය සභා විසින් තෝරා ගනු ලබන අතර, HoPR හි මන්ත්‍රීවරුන් සෘජුවම තෝරා පත් කර ගනු ලැබේ, අනෙක් අතට, ඔවුන් වසර හයක ධූර කාලයක් සඳහා ජනාධිපතිවරයා සහ වසර 5 ක ධුර කාලයක් සඳහා අගමැති තෝරා ගනී.
ඉතියෝපියානු අධිකරණය සමන්විත වන්නේ උසාවි ව්‍යුහ දෙකකින් සමන්විත ද්විත්ව පද්ධතියකින් ය: ෆෙඩරල් සහ ප්‍රාන්ත අධිකරණ. FDRE ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව මගින් ෆෙඩරල් ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයට ෆෙඩරල් අධිකරණ අධිකාරිය පවරා ඇති අතර එමඟින් යටත් ෆෙඩරල් අධිකරණවල තීරණ අවලංගු කිරීමට සහ සමාලෝචනය කළ හැකිය; නීතියේ මූලික වැරදි සඳහා නිත්‍ය බෙදීමක් පවරා ඇත. මීට අමතරව, ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයට "කාර්යක්ෂම යුක්තිය ඉටු කිරීම සඳහා අවශ්‍ය" යැයි සැලකේ නම්, ඕනෑම ෆෙඩරල් මට්ටම්වල හෝ "එහි අධිකරණ බලය සඳහා නම් කර ඇති ප්‍රදේශයේ" ස්ථාපිත ප්‍රාන්ත පහක පරිපථ විභාග සිදු කළ හැකිය.[159][160]
ෆෙඩරල් උත්තරීතර ප්‍රකාශය විෂය කරුණු තුනක් ලබා දුන්නේය: නීති, පාර්ශව සහ ෆෙඩරල් අධිකරණ බල සීමාවට ස්ථානය, පළමුව "ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව යටතේ පැන නගින නඩු, ෆෙඩරල් නීති සහ ජාත්‍යන්තර ගිවිසුම්", දෙවනුව "ෆෙඩරල් නීති මගින් නිශ්චිතව දක්වා ඇති පාර්ශවයන්".[161]
1994 ඉතියෝපියානු ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ 78 වැනි වගන්තිය මත අධිකරණය විධායකයෙන් සහ ව්‍යවස්ථාදායකයෙන් සම්පූර්ණයෙන්ම ස්වාධීන වේ.[162] මෙය සහතික කිරීම සඳහා, අගමැති නම් කිරීම මත පාර්ලිමේන්තුව විසින් පත් කරන ලද ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණයේ උප සභාපති සහ සභාපති. තේරී පත් වූ පසු විධායක බලයට තනතුරෙන් ඉවත් කිරීමට බලයක් නැත. අනෙකුත් විනිසුරුවන් ෆෙඩරල් අධිකරණ පරිපාලන කවුන්සිලය (FJAC) විසින් නම් කරනු ලබන්නේ විනිවිද පෙනෙන නිර්ණායක සහ HoPR හි පත් කිරීම සඳහා අග්‍රාමාත්‍යවරයාගේ නිර්දේශය මත ය. සෑම අවස්ථාවකදීම, විනිසුරුවන් විශ්‍රාම ගියහොත්, විනය නීති කඩ කළහොත්, දැඩි නොගැලපීම හෝ අකාර්යක්ෂමතාව අයහපත් සෞඛ්‍ය තත්ත්වය හේතුවෙන් නුසුදුසු නම් මිස ඔවුන්ගේ රාජකාරියෙන් ඉවත් කළ නොහැක. ඊට පටහැනිව, HoPR හි බහුතර ඡන්දයට ෆෙඩරල් අධිකරණ මට්ටමින් හෝ ප්‍රාන්ත කවුන්සිලයේ ප්‍රාන්ත විනිසුරුවරුන්ගේ නඩු වලදී ඉවත් කිරීම අනුමත කිරීමේ අයිතිය ඇත.[163] 2015 දී, ෆ්‍රීඩම් හවුස් විසින් සකස් කරන ලද වාර්තාවකින් මෙම ප්‍රතිපාදනයේ යථාර්ථය ප්‍රශ්න කරන ලදී.[164]
දේශපාලනය
[සංස්කරණය].jpeg)
_(cropped)_2.jpg)
1995 න් පසු, ඉතියෝපියාවේ දේශපාලනය ලිබරල් කරන ලද අතර එමඟින් රටට සර්ව සම්පූර්ණ ප්‍රතිසංස්කරණ ප්‍රවර්ධනය කරයි. අද එහි ආර්ථිකය පදනම් වී ඇත්තේ මිශ්‍ර, වෙළඳපල-නැඹුරු මූලධර්ම මත ය.[163] ඉතියෝපියාවට අර්ධ ස්වාධීන පරිපාලන කලාප එකොළහක් ඇත, ඒවාට තමන්ගේම ආදායම් එකතු කර ගැනීමට සහ වියදම් කිරීමට බලය ඇත.[තහවුරු කර නොමැත]
පළමු බහු පක්ෂ මැතිවරණය 1995 මැයි මාසයේදී සිදු වූ අතර එය EPRDF විසින් ජයග්‍රහණය කරන ලදී.[165] සංක්‍රාන්ති ආන්ඩුවේ සභාපති, EPRDF නායක මෙල්ස් සෙනාවි, ඉතියෝපියාවේ ෆෙඩරල් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයේ පළමු අගමැති බවට පත් වූ අතර, නෙගස්සෝ ගිඩද එහි සභාපති ලෙස තේරී පත් විය.[165] මෙල්ස්ගේ රජය අඛණ්ඩව නැවත තේරී පත් විය; කෙසේ වෙතත්, මෙම ප්‍රතිඵල ජාත්‍යන්තර නිරීක්ෂකයින් විසින් දැඩි ලෙස විවේචනයට ලක් කරන ලද අතර, විපක්ෂය විසින් වංචනික ඒවා ලෙස හෙලා දකින ලදී.[166]
මෙල්ස් 2012 අගෝස්තු 20 දින බ්‍රසල්ස්හිදී මිය ගිය අතර එහිදී ඔහු නිශ්චිතව සඳහන් නොකළ අසනීපයකට ප්‍රතිකාර ලබමින් සිටියේය.[167] නියෝජ්‍ය අගමැතිනි හයිලෙමරියම් ඩෙසාලෙග්න් 2015 මැතිවරනය තෙක් නව අගමැතිවරයෙකු ලෙස පත් කරන ලදී,[168] ඉන්පසුව සෑම පාර්ලිමේන්තු ආසනයකම පාලනය ඔහුගේ පක්ෂය සමගින් පැවතුනි.[169] 2018 පෙබරවාරි 15 වන දින, වසර ගණනාවක විරෝධතා සහ හදිසි නීතියෙන් පසුව, හේලෙමරියම් අගමැති ධූරයෙන් ඉල්ලා අස්විය.[170][171][172] හේලෙමරියම් ගේ ඉල්ලා අස්වීමෙන් පසුව අබි අහමඩ් අගමැති විය. ඔහු 2018 දී එරිත්‍රියාවේ ඓතිහාසික සංචාරයක නිරත වූ අතර, දෙරට අතර ගැටුම් තත්ත්වය අවසන් කළ අතර,[173] 2019 දී සාමය සඳහා වූ නොබෙල් ත්‍යාගය පිරිනමන ලදී.[174]
2010 අගභාගයේදී එක්සත් රාජධානිය පදනම් කරගත් Economist බුද්ධි ඒකකය විසින් ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී දර්ශකයට අනුව, ඉතියෝපියාව "අධිකාරී පාලන තන්ත්‍රයක්" වූ අතර, රටවල් 167 කින් 118 වැනි-වඩාත්ම ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යය ලෙස ශ්‍රේණිගත විය.[175] 2008 සිට ඉතියෝපියාව ලැයිස්තුවේ ස්ථාන 13ක් පහත වැටී ඇති අතර, 2010 වාර්තාව පහත වැටීමට හේතු වූයේ 2010 පාර්ලිමේන්තු මැතිවරණයට පෙර විපක්ෂයේ ක්‍රියාකාරකම්, මාධ්‍ය සහ සිවිල් සමාජයට එරෙහිව රජය ගෙන ගිය මර්දනයයි.[176]
විදේශ සබඳතා
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියාව ඓතිහාසික වශයෙන් රන්, ඇත්දළ, විදේශීය සතුන් සහ සුවඳ දුම් වැනි භාණ්ඩ අපනයනය කළ වෙළඳ ජාතියකි.[177] බොහෝ ඉතිහාසඥයින්[කවුරුන් ද?] නිගමනය කර ඇත්තේ නූතන ඉතියෝපියානු විදේශ සබඳතා ආරම්භ වූයේ II වන ටෙවුඩ්‍රොස් අධිරාජ්‍යයා යටතේ වන අතර, ඔහුගේ පාලන සමයේදී ඒකාබද්ධ ඉතියෝපියානු රාජ්‍යයක් නැවත ස්ථාපිත කිරීමට උත්සාහ කළ නමුත් 1868 බ්‍රිතාන්‍ය ගවේෂණයෙන් එය ව්‍යර්ථ විය.[178] එතැන් සිට, මහඩිස්ට් යුද්ධයේ බලපෑම හේතුවෙන් සූවස් ඇළ විවෘත කරන තුරු ලෝක බලවතුන් විසින් රට අතිරික්තයක් ලෙස දැකගත හැකි විය.[179][පැහැදීම ඇවැසිය]
අද ඉතියෝපියාව චීනය, ඊශ්‍රායලය, මෙක්සිකෝව, තුර්කිය සහ ඉන්දියාව මෙන්ම අසල්වැසි රටවල් සමඟ ද ශක්තිමත් සබඳතා පවත්වයි. ඉතියෝපියාව ත්‍රස්තවාදයට එරෙහි ගෝලීය යුද්ධය සහ අප්‍රිකානු වර්ධනය සහ අවස්ථා පනතේ (AGOA) උපායමාර්ගික හවුල්කරුවෙකි.[180] හිටපු එක්සත් ජනපද ජනාධිපති බරක් ඔබාමා 2015 ජූලි මාසයේදී ඉතියෝපියාවට ගිය පළමු වත්මන් එක්සත් ජනපද ජනාධිපතිවරයා විය. මෙම සංචාරයේදී ඔහු අප්‍රිකානු සංගමයේ කළ කතාව ඉස්ලාමීය ත්‍රස්තවාදයට එරෙහිව සටන් කිරීම කෙරෙහි අවධානය යොමු කළේය.[181][182] ඉතියෝපියාවෙන් සංක්‍රමණය වීම මූලික වශයෙන් යොමු වී ඇත්තේ ඉතාලිය, එක්සත් රාජධානිය, කැනඩාව, ස්වීඩනය සහ ඕස්ට්‍රේලියාව ඇතුළු යුරෝපය දෙසට වන අතර මැද පෙරදිගට සංක්‍රමණය වීම මූලික වශයෙන් සෞදි අරාබිය සහ ඊශ්‍රායලය වෙත වේ. ඉතියෝපියාව 24 කණ්ඩායමේ (G-24), නොබැඳි ව්‍යාපාරයේ සහ G77 හි ආරම්භක සාමාජිකයෙකි. 1963 දී, අප්‍රිකානු එකමුතුවේ සංවිධානය, පසුව එය අප්‍රිකානු සංගමය ලෙස නම් කරන ලදී, අද අප්‍රිකානු සංගමයේ ලේකම් කාර්යාලය වන අප්‍රිකානු සංගමයේ කොමිෂන් සභාවට සත්කාරකත්වය සපයන අඩිස් අබාබා හි ආරම්භ කරන ලදී. මීට අමතරව, ඉතියෝපියාව පෑන් අප්‍රිකානු වාණිජ හා කර්මාන්ත, අප්‍රිකාව සඳහා වන එක්සත් ජාතීන්ගේ ආර්ථික කොමිසම, අප්‍රිකානු පොරොත්තු බලකාය සහ අප්‍රිකාව කෙරෙහි අවධානය යොමු කරන ගෝලීය රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන බොහොමයක සාමාජිකයෙකි.[තහවුරු කර නොමැත]
2020 දී ආරම්භ කරන ලද මහා ඉතියෝපියානු පුනරුද වේල්ල ව්‍යාපෘතිය කලාපයේ ජල අයිතීන් කෙරෙහි ඇති කරන බලපෑම් හේතුවෙන් ඉතියෝපියාවේ සුඩානය සහ ඊජිප්තුව යන රටවල් දෙක සමඟ ඇති විදේශ සබඳතා තරමක් පලුදු ඇත.[183][184] 2010 දී නයිල් ද්‍රෝණියේ මුලපිරීම සඳහා ඉහළ රටවල් හයක් (ඉතියෝපියාව, කෙන්යාව, උගන්ඩාව, රුවන්ඩා, බුරුන්ඩි සහ ටැන්සානියාව) අත්සන් කළද, ඊජිප්තුව සහ සුඩානය නයිල් ද්‍රෝණියේ ජල ප්‍රමාණය අඩු කිරීම සහ එයට ඇති අභියෝගය සඳහන් කරමින් ජලය බෙදා ගැනීමේ ගිවිසුමක් ප්‍රතික්ෂේප කළහ. ජල අයිතීන් පිළිබඳ ඔවුන්ගේ ඓතිහාසික සම්බන්ධයට පෙනී සිටිනු ඇත.[185][186] 2020 දී අගමැති අබි අහමඩ් අනතුරු ඇඟවූයේ "කිසිම බලවේගයකට ඉතියෝපියාව වේල්ලක් තැනීම වැළැක්විය නොහැකි බවයි. යුද්ධයකට යාමට අවශ්‍ය නම් අපට මිලියන ගණනක් සූදානම් කර ගත හැක."[187]
ඉතියෝපියාව යනු 1923 වසරේ සිට ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ පූර්වගාමියා ලෙස කටයුතු කරන ලද ලීග ඔෆ් නේෂන් හි ආරම්භක සාමාජිකයෙකු ලෙස අප්‍රිකානු රටවලින් එකකි. ඉතියෝපියාවේ එක්සත් ජාතීන්ගේ කාර්ය සාධක බලකාය මූලික වශයෙන් මානුෂීය ගැටළු සහ සංවර්ධනය සම්බන්ධයෙන් කටයුතු කරයි. එහි සමහර ආයතන[කුමන?] අප්‍රිකාව සහ අප්‍රිකානු සංගමය සඳහා එක්සත් ජාතීන්ගේ ආර්ථික කොමිසම සමඟ කලාපීය සබඳතා පවත්වයි. දරිද්‍රතාවයට එරෙහිව සටන් කිරීම, තිරසාර ආර්ථික වර්ධනය, දේශගුණික විපර්යාස ප්‍රතිපත්ති, අධ්‍යාපනික සහ සෞඛ්‍ය ආරක්ෂණ ප්‍රතිපාදන, රැකියා වැඩි කිරීම සහ පාරිසරික ආරක්ෂාව ඇතුළුව ඉතියෝපියාවේ තිරසාර සංවර්ධනයට UN ප්‍රමුඛත්වය දෙයි.[188]
පරිපාලන අංශ
[සංස්කරණය]ඉතියෝපියාව පරිපාලනමය වශයෙන් මට්ටම් හතරකට බෙදා ඇත: regions, zones, woredas (දිස්ත්‍රික්ක) and kebele (වාට්ටු). රට මෙම කලාප යටතේ කලාප 12 ක් සහ නගර පරිපාලන දෙකකින් සමන්විත වේ. ෆෙඩරල් මට්ටමේ නගර පරිපාලන දෙක වන්නේ අඩිස් අබාබා සහ ඩයර් ඩවා ය.[189]
යුධ කටයුතු
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියානු හමුදාවේ මූලාරම්භය සහ හමුදා සම්ප්‍රදායන් ඉතියෝපියාවේ පැරණිතම ඉතිහාසය දක්වා දිව යයි. ඉතියෝපියාව මැද පෙරදිග සහ අප්‍රිකාව අතර පිහිටීම නිසා එය දිගු කලක් පෙරදිග හා බටහිර දේශපාලනයේ මැද පිහිටා ඇති අතර විදේශීය ආක්‍රමණවලට ලක් විය. 1579 දී ඔටෝමාන් අධිරාජ්‍යයේ හබේෂ් ආක්‍රමණය කිරීමේදී මස්සාවා හි වෙරළබඩ කඳවුරකින් ව්‍යාප්ත කිරීමට ගත් උත්සාහය පරාජයට පත් විය.[190] ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යයේ හමුදාවට 1876 දී ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යයා වූ IV වන යොහානස් විසින් නායකත්වය දුන් ගුරාහිදී ඊජිප්තුවරුන් පරාජය කිරීමට ද හැකි විය.[191]
1950 සිට කොරියානු යුද්ධයට සම්බන්ධ වූ කග්නිව් බලඇණිය යටතේ ඉතියෝපියානු හමුදාව එක්සත් ජාතීන්ගේ විධානයේ කොටසක් ලෙස සටන් කළේය. සමහර ප්‍රකාශනවල සඳහන් වූයේ ඉතියෝපියානු හමුදා වසර 15ක් රැඳී සිටි බවයි, නමුත් තවත් අය ප්‍රකාශ කළේ ඔවුන් 1975 වන තෙක් එක්සත් ජාතීන්ගේ අණදෙන නිලධාරියාගේ කොටසක් ලෙස ඉවත්ව ගිය බවයි.[192] යුධ සමයේදී බලඇණියේ ප්‍රමාණය 6,037ක් විය.[193]
ඉතියෝපියානු ජාතික ආරක්ෂක බලකාය යනු ඉතියෝපියාවේ හමුදා බලකායයි. ENDF වෙනම ශාඛා දෙකකින් සමන්විත වේ: ඉතියෝපියානු භූමි බලකාය සහ ඉතියෝපියානු ගුවන් හමුදාව. ඉතියෝපියාව ගොඩබිම් වලින් වටවී ඇති බැවින් නාවික හමුදාවක් නොමැත; කෙසේ වෙතත්, 2018 දී අගමැති අබි අහමඩ් විසින් ඉතියෝපියානු නාවික හමුදාව නැවත ස්ථාපිත කරන ලද අතර, එය විධිමත් ලෙස පිහිටුවීමේ නොදන්නා දිනයක් සමඟ දැනට පුහුණුව ලබමින් සිටී.[194][195]
ඉතියෝපියානු හමුදාව බොහෝ විට නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ ප්‍රබලතම හමුදාව ලෙසත් අප්‍රිකානු මහාද්වීපයේ ප්‍රබලතම මිලිටරි පස්දෙනා අතරටත් ප්‍රකාශ කර ඇත. සමහර ඇස්තමේන්තු වලට අනුව, එය ලෝකයේ 49 වැනි දක්ෂතම හමුදාව වේ.[196][197]
නීතිය බලාත්මක කිරීම
[සංස්කරණය]ව්‍යවස්ථාව මගින් ඉතියෝපියානු ෆෙඩරල් පොලිසියට (EFP) නීතිය ක්‍රියාත්මක කිරීමේ රාජකාරිය සහතික කරයි. ෆෙඩරල් මට්ටමින් ආරක්ෂා කිරීම සහ මහජන සුබසාධනය සඳහා EFP වගකීම දරයි. 1995 දී ආරම්භ කරන ලද, 2000 ඔක්තෝබර් සිට ෆෙඩරල් පොලිස් කොමසාරිස් විසින් සමීක්ෂණය කරන ලද ෆෙඩරල් පොලිසිය; ෆෙඩරල් පොලිස් කොමසාරිස්වරයා පසුව සාම අමාත්‍යාංශයට කාර්යය වාර්තා කරයි, කෙසේ වෙතත් 2018 දේශපාලන ප්‍රතිසංස්කරණවලින් පසුව එය ඉක්මවා ගොස් පාර්ලිමේන්තුවට යොමු කරන ලදී. පෙර වසරවලදී, ෆෙඩරල් පොලිසිය අමාත්‍යංශයේ කාර්යයන් සෘජුවම වාර්තා කරයි. ඊට අමතරව, ෆෙඩරල් පොලිසියට සහාය සඳහා කලාපීය පොලිස් කොමිෂන් සභා හෙළි කිරීමට හැකියාව ඇත. ස්වාධීනව, දේශීය සටන්කාමීන් ආරක්ෂාව තහවුරු කරයි.[198]
විශේෂයෙන්ම රථවාහන පොලිසිය විසින් නිරීක්ෂණය කරනු ලබන මූලික කාරණයක් වන්නේ අල්ලස් ගැනීමයි. මෑත වසරවලදී පොලිස් කෲරත්වය දරුණු ලෙස පෙනී ගියේය. 2019 අගෝස්තු 26 වන දින, අඩිස් අබාබා හි සිද්ධියට වයෝවෘද්ධ කාන්තාවක් මැදිහත් වීම නිසා පොලිස් නිලධාරීන් දෙදෙනෙකු විසින් මාංචු දැමූ පුද්ගලයෙකුට පහර දෙන වීඩියෝවක් හුවමාරු විය. මෑතකාලීන පොලිස් විෂමාචාරය ෆෙඩරල් පොලිස් කොමසාරිස්වරයා විසින් නීති විරෝධී ලෙස බලහත්කාරයෙන් භාවිතා කිරීම පිළිබඳ විමර්ශනය කිරීම සහ එම විෂමාචාරයට ලක් වූ නිලධාරියා සේවයෙන් පහ කිරීම ප්‍රකාශ කරන ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ 52 වගන්තිය පිළිපැදීමට අපොහොසත් වීම යැයි කියනු ලැබේ. අප්‍රිකානු සංගමයේ ලුආන්ඩා සහ රොබන් අයිලන්ඩ් මාර්ගෝපදේශ හෝ බලය අනිසි ලෙස භාවිතා කිරීමේ වින්දිතයන් සඳහා වන යුක්තිය පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ ප්‍රකාශය සහ බලය සහ ගිනි අවි භාවිතය පිළිබඳ ඔවුන්ගේ මූලික ප්‍රතිපත්ති පුද්ගල සහ පොලිස් ම්ලේච්ඡත්වයට එරෙහිව සටන් කිරීමට ඉතියෝපියානු රජයේ විනය කමිටුවට වරක් බැඳී සිටී.[199]
මානව හිමිකම්
[සංස්කරණය].png)
මානව හිමිකම් කඩකිරීම් බොහෝ විට රට තුළ වාර්ගික සහ වාර්ගික ප්‍රචණ්ඩත්වයට සම්බන්ධ වේ.[200] 2016 උද්ඝෝෂණයකදී, ඔරොමියා සහ අම්හාරා ප්‍රදේශවල රජයේ සෘජු වෙඩි තැබීම්වලින් සාමකාමී විරෝධතාකරුවන් 100 දෙනෙක් මිය ගියහ.[201] මෙම සිද්ධිය විමර්ශනය කිරීම සඳහා එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය ඉතියෝපියාවේ භූමියේ නිරීක්ෂකයින් කැඳවූ නමුත් ඉතියෝපියානු රජය මෙය ප්‍රතික්ෂේප කළේය.[202][203] මෙම විරෝධතා ඉඩම් අත්පත් කර ගැනීම සහ ඔවුන්ගේ නියෝජිතයන් තෝරා පත් කර ගැනීමේ නිදහස වැනි මූලික මානව හිමිකම් නොමැතිකම පිලිබඳව විය.[204] ඉතියෝපියාවේ COVID-19 වසංගතය ආවරණය කිරීම නිසා මාධ්‍යවේදීන් සහ ක්‍රියාකාරීන් තර්ජනයට හෝ අත්අඩංගුවට ගෙන ඇත.[205] ඉතියෝපියාව තුළ LGBT පුද්ගලයන් නීත්‍යානුකූලව පීඩාවට පත් වේ.[206]
ඔරොමෝ මහජන කොංග්‍රසයේ නායක මෙරේරා ගුඩිනා පැවසුවේ නැගෙනහිර අප්‍රිකානු රට "මංසන්ධියක" සිටින බවයි. රොයිටර් පුවත් සේවය සමඟ සම්මුඛ සාකච්ඡාවකදී ඔහු තවදුරටත් මෙසේ පැවසීය: "ජනතාව ඔවුන්ගේ අයිතිවාසිකම් ඉල්ලා සිටියි", ඔහු පැවසීය. "සියවසකට හතරක් තිස්සේ පාලන තන්ත්‍රය කරන දෙයින් මිනිස්සුන්ට එපා වෙලා. ඉඩම් මංකොල්ලකෑම්, වන්දි ගෙවීම්, හොරකම් කරපු මැතිවරණ, ජීවන වියදම ඉහළ යෑම් වැනි බොහෝ දේවලට එරෙහිව ඔවුන් උද්ඝෝෂණ කරනවා. "ආණ්ඩුව මර්දනය දිගටම කරගෙන ගියොත් මිනිසුන් මිලියන ගණනින් ඔවුන්ගේ අයිතීන් ඉල්ලා සිටින්නේ (සිවිල් යුද්ධය) විය හැකි අවස්ථා වලින් එකකි."[204]
භූගෝලය
[සංස්කරණය]
වර්ග කිලෝමීටර් 1,104,300 (වර්ග සැතපුම් 426,372.61),[207] ඉතියෝපියාව, බොලිවියාව හා සැසඳිය හැකි ලොව 28 වැනි විශාලතම රට වේ. එය පිහිටා ඇත්තේ 3 වන සමාන්තර උතුර සහ 15 වන සමාන්තර උතුර සහ දේශාංශ 33 වන මෙරිඩියන් නැගෙනහිර සහ 48 වන මෙරිඩියන් නැගෙනහිර අතර ය.
ඉතියෝපියාවේ ප්‍රධාන කොටස අප්‍රිකානු ගොඩබිමේ නැගෙනහිර දෙසින් පිහිටි අප්‍රිකාවේ අඟෙහි පිහිටා ඇත. ඉතියෝපියාව සමඟ මායිම් ඇති ප්‍රදේශ වන්නේ උතුරට එරිත්‍රියාව වන අතර පසුව දක්ෂිණාවර්තව ගමන් කරන ජිබුටි, සෝමාලියාව, කෙන්යාව, දකුණු සුඩානය සහ සුඩානයයි. ඉතියෝපියාව තුළ මහා රිෆ්ට් නිම්නය මගින් බෙදී ඇති විශාල කඳු සහ විච්ඡේදනය වූ සානු සංකීර්ණයක් වන අතර එය සාමාන්‍යයෙන් නිරිත දෙසින් ඊසාන දෙසින් දිවෙන අතර පහත් බිම්, පඩිපෙළ හෝ අර්ධ කාන්තාර වලින් වටවී ඇත. දේශගුණය, පස, ස්වභාවික වෘක්ෂලතා සහ ජනාවාස රටා වල පුළුල් වෙනස්කම් සහිත විශාල විවිධත්වයක් සහිත භූමිභාගයක් ඇත.
ඉතියෝපියාව යනු නැගෙනහිර මායිම දිගේ කාන්තාරවල සිට දකුණේ නිවර්තන වනාන්තර දක්වා උතුරු සහ නිරිතදිග ප්‍රදේශවල විස්තීර්ණ ඇෆ්‍රොමොන්ටේන් දක්වා විහිදෙන පාරිසරික වශයෙන් විවිධ වූ රටකි. උතුරේ ටානා විල නිල් නයිල් ගඟේ උල්පතයි. එයට ආවේණික විශේෂ බොහොමයක් ඇත, විශේෂයෙන් gelada, Walia ibex සහ ඉතියෝපියානු වෘකයා ("Simien fox"). පුළුල් පරාසයක උන්නතාංශය මඟින් රටට විවිධ පාරිසරික වශයෙන් වෙනස් ප්‍රදේශ ලබා දී ඇති අතර, පාරිසරික හුදකලාවේ ආවේණික විශේෂවල පරිණාමය දිරිමත් කිරීමට මෙය උපකාරී වී ඇත.
ජාතිය භූගෝලීය ප්‍රතිවිරෝධතා ඇති දේශයකි, එහි වනාන්තර සහ ගංගා රාශියක් ඇති විශාල සාරවත් බටහිර ප්‍රදේශයේ සිට උතුරේ පිහිටි ලොව උණුසුම්ම ජනාවාස වන ඩලෝල් දක්වා විහිදේ. ඉතියෝපියානු උස්බිම් යනු අප්‍රිකාවේ විශාලතම අඛණ්ඩ කඳු වැටි වන අතර මහාද්වීපයේ විශාලතම ගුහාව සෝෆ් ඕමාර් ගුහාවේ අඩංගු වේ. අප්‍රිකාවේ යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම අඩවි වලින් දෙවන විශාලතම සංඛ්‍යාව ඉතියෝපියාව සතුව ඇත.[208]
දේශගුණය
[සංස්කරණය]
.jpg)
ප්‍රමුඛ දේශගුණික වර්ගය නිවර්තන මෝසම් වන අතර, පුළුල් භූ විෂමතා-ප්‍රේරිත විචලනයකි. ඉතියෝපියානු උස්බිම් රටේ බොහෝ ප්‍රදේශ ආවරණය වන අතර සමකයට සමාන ආසන්නයේ අනෙකුත් ප්‍රදේශ වලට වඩා සාමාන්‍යයෙන් සැලකිය යුතු ලෙස සිසිල් දේශගුණයක් ඇත. රටේ ප්‍රධාන නගර බොහොමයක් මුහුදු මට්ටමේ සිට මීටර් 2,000-2,500 (අඩි 6,562-8,202) පමණ උන්නතාංශයක පිහිටා ඇති අතර, ගොන්ඩාර් සහ ඇක්සම් වැනි ඓතිහාසික අගනගර ද ඇත. නූතන අගනුවර වන අඩිස් අබාබා, මීටර 2,400 (අඩි 7,900) පමණ උන්නතාංශයක එන්ටෝටෝ කන්ද පාමුල පිහිටා ඇත. එය වසර පුරා මෘදු දේශගුණයක් අත්විඳියි. වසර පුරා තරමක් ඒකාකාර උෂ්ණත්වයන් සහිතව, අඩිස් අබාබා හි සෘතු බොහෝ දුරට වර්ෂාපතනය මගින් අර්ථ දක්වා ඇත: ඔක්තෝබර් සිට පෙබරවාරි දක්වා වියළි සමයක්, මාර්තු සිට මැයි දක්වා සැහැල්ලු වැසි සමයක් සහ ජූනි සිට සැප්තැම්බර් දක්වා අධික වැසි සමයක්. සාමාන්‍ය වාර්ෂික වර්ෂාපතනය මිලිමීටර 1,200 (අඟල් 47) පමණ වේ.
දිනකට සාමාන්‍යයෙන් පැය හතක් හිරු එළිය පවතී. වියළි කාලය යනු වසරේ හිරු රශ්මිය ඇති කාලයයි, නමුත් ජූලි සහ අගෝස්තු මාසවල වර්ෂාපතනයේ උච්චතම අවස්ථාව වන විටත් සාමාන්‍යයෙන් දිනකට පැය කිහිපයක් දීප්තිමත් හිරු එළිය පවතී. ඇඩිස් අබාබා හි සාමාන්‍ය වාර්ෂික උෂ්ණත්වය 16 °C (60.8 °F), දෛනික උපරිම උෂ්ණත්වය වසර පුරා සාමාන්‍ය 20-25 °C (68.0-77.0 °F) වන අතර, රාත්‍රියේ අවම සාමාන්‍ය 5-10 °C (41.0- 50.0 °F).
ඉතියෝපියාවේ බොහෝ ප්‍රධාන නගර සහ සංචාරක ස්ථාන අඩිස් අබාබා හා සමාන උන්නතාංශයක පිහිටා ඇති අතර සංසන්දනාත්මක දේශගුණයක් ඇත. අඩු උන්නතාංශ ප්‍රදේශවල, විශේෂයෙන් ඉතියෝපියාවේ නැගෙනහිරින් පහළ පිහිටි ඉතියෝපියානු සෙරික් තණබිම් සහ පඳුරු බිම්වල, දේශගුණය සැලකිය යුතු ලෙස උණුසුම් හා වියලි විය හැකිය. මෙම නැඟෙනහිර කලාපයේ දනකිල් අවපාතයේ ඩල්ලොල් හි ලෝකයේ ඉහළම සාමාන්‍ය වාර්ෂික උෂ්ණත්වය 34 °C (93.2 °F) වේ.
ඉතියෝපියාව දේශගුණික විපර්යාසවල බොහෝ බලපෑම් වලට ගොදුරු වේ. උෂ්ණත්වය වැඩිවීම සහ වර්ෂාපතනයේ වෙනස්වීම් මේවාට ඇතුළත් වේ. මෙම ආකෘතිවල දේශගුණික විපර්යාස ආහාර සුරක්ෂිතතාවයට සහ කෘෂිකර්මාන්තය පදනම් කරගත් ආර්ථිකයට තර්ජනයක් වේ.[211] බොහෝ ඉතියෝපියානුවන්ට තම නිවෙස් අතහැර ගල්ෆ්, දකුණු අප්‍රිකාව සහ යුරෝපය දක්වා ගමන් කිරීම කෙරී ඇත.[212]
2019 අප්‍රේල් මාසයේ සිට, ඉතියෝපියානු අගමැති අබි අහමඩ් අගනුවර අඩිස් අබාබා හි දේශගුණික විපර්යාසවල අහිතකර බලපෑම් අවම කිරීම අරමුණු කරගත් සංවර්ධන ව්‍යාපෘතියක් වන Beautifying Sheger ප්‍රවර්ධනය කර ඇත.[213] ඊළඟ මැයි මාසයේදී රජය විසින් "ඩයින් ෆෝ ෂෙගර්", මහජනයා හරහා අවශ්‍ය ඩොලර් බිලියන 1 න් සමහරක් ආවරණය කිරීම සඳහා අරමුදල් රැස් කිරීමේ උත්සවයක් පැවැත්වීය.[214] සහභාගී වීමේ පිරිවැය සහ පරිත්‍යාග යන දෙඅංශයෙන්ම මිල අධික උත්සවය හරහා ඩොලර් මිලියන 25ක් රැස් කර ගන්නා ලදී.[215] චීනය සහ ඉතියෝපියාව අතර තීරය සහ මාර්ග මුලපිරීම යටතේ චීන දුම්රිය සමාගම් දෙකක් මුළු කිලෝමීටර් 56 න් 12 ක් සංවර්ධනය කිරීම සඳහා අරමුදල් සපයා ඇත.[216]
ජෛව විවිධත්වය
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියාව කුරුළු විවිධත්වයේ ගෝලීය මධ්‍යස්ථානයකි. අද වන විට ඉතියෝපියාවේ පක්ෂි විශේෂ 856 කට වඩා වාර්තා වී ඇති අතර ඉන් විස්සක් රටට ආවේණික වේ.[217] විශේෂ 16ක් වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව හෝ දැඩි ලෙස වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇත. මෙම පක්ෂීන් බොහොමයක් බයිසිකල්ස් අන්නානා වැනි සමනලුන් ආහාරයට ගනී.[218][පූර්ණ උපුටා දැක්වීමක් අවශ්‍යයි]
ඓතිහාසික වශයෙන්, අප්‍රිකානු මහාද්වීපය පුරා, දැව කැපීම, සිවිල් යුද්ධ, පරිසර දූෂණය, දඩයම් කිරීම සහ අනෙකුත් මානව සාධක හේතුවෙන් වනජීවී ගහනය ශීඝ්‍රයෙන් අඩුවෙමින් පවතී.[219] වසර 17ක දීර්ඝ සිවිල් යුද්ධයක්, දැඩි නියඟයක් සමඟ, ඉතියෝපියාවේ පාරිසරික තත්ත්වයන්ට සෘණාත්මක ලෙස බලපෑ අතර, ඊටත් වඩා විශාල වාසස්ථාන හායනයකට තුඩු දුන්නේය.[220] වාසස්ථාන විනාශය අනතුරට තුඩු දෙන සාධකයකි. වාසස්ථානයක වෙනස්කම් වේගයෙන් සිදුවන විට, සතුන්ට හැඩගැසීමට කාලය නැත. හරිතාගාර වායු මගින් ඇතිවන දේශගුණික විපර්යාසවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස වැඩි තර්ජන අපේක්ෂා කරන මානව බලපෑම බොහෝ විශේෂවලට තර්ජනය කරයි.[221] 2010 දී කාබන්ඩයොක්සයිඩ් විමෝචනය ටොන් 6,494,000 කි. ඉතියෝපියාව වාර්ෂිකව මිනිසා විසින් ඇති කරන හරිතාගාර වායු මුදා හැරීමට දායක වන්නේ 0.02% ක් පමණි.[222]
ඉතියෝපියාවට ආවේණික ක්ෂීරපායී විශේෂ 31ක් ඇත.[223] ඉතියෝපියාව බරපතල වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති සහ ගෝලීය වඳවීමේ අවදානමට ලක්විය හැකි විශේෂ බොහොමයක් ඇත. ඉතියෝපියාවේ තර්ජනයට ලක් වූ විශේෂ වර්ග තුනකට බෙදිය හැකිය (IUCN ශ්‍රේණිගත කිරීම් මත පදනම්ව): බරපතල වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති, වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති සහ අවදානමට ලක්විය හැකි ය.[223]
ඉතියෝපියාව ලෝකයේ වගා කරන ලද ශාක සඳහා මූලාරම්භක සහ ස්වාධීන මධ්‍යස්ථාන අටෙන් එකකි.[224] කෙසේ වෙතත්, අධ්‍යයනවලින් පෙනී යන්නේ වන විනාශය ඉතියෝපියාවේ ප්‍රධාන සැලකිල්ලක් වන බැවින් වනාන්තර අහිමි වීම පාංශු ඛාදනය, පසෙහි පෝෂක නැතිවීම, සත්ව වාසස්ථාන අහිමි වීම සහ ජෛව විවිධත්වය අඩුවීම සඳහා දායක වේ. 20 වැනි සියවස ආරම්භයේදී ඉතියෝපියාවේ භූමි ප්‍රමාණයෙන් 420,000 km2 (හෝ 35%) පමණ ප්‍රමාණයක් ගස්වලින් වැසී තිබූ නමුත් මෑත කාලීන පර්යේෂණවලින් පෙනී යන්නේ වනාන්තර ආවරණය දැන් ප්‍රදේශයෙන් දළ වශයෙන් 11.9% ක් පමණ වන බවයි.[225] රටෙහි 2018 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ මධ්‍යන්‍ය ලකුණු 7.16/10ක් තිබූ අතර, එය රටවල් 172ක් අතරින් ගෝලීය වශයෙන් 50 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[226]
දර එකතු කිරීම, ගොවිබිම් බවට පරිවර්තනය කිරීම, අධික ලෙස තණබිම් කිරීම සහ ගොඩනැගිලි ද්‍රව්‍ය සඳහා වන දැව භාවිතය හේතුවෙන් ඉතියෝපියාවට සෑම වසරකම ස්වාභාවික වනාන්තර 1,410 km2 ක් අහිමි වේ. 1990 සහ 2005 අතර කාලය තුළ රටට දළ වශයෙන් 21,000 km2 වනාන්තර අහිමි විය.[227] වන විනාශය පාලනය කිරීම සඳහා වන වත්මන් රජයේ වැඩසටහන් අධ්‍යාපනය, නැවත වන වගා වැඩසටහන් ප්‍රවර්ධනය කිරීම සහ දැව සඳහා විකල්ප වන අමුද්‍රව්‍ය සැපයීම ඇතුළත් වේ. ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල රජය විසින් වනාන්තර වාසස්ථාන විනාශ නොකර කෘෂිකර්මාන්තය ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා දැව නොවන ඉන්ධන ප්‍රභවයන් සහ වනාන්තර නොවන ඉඩම් වෙත ප්‍රවේශය ද සපයයි.[228]
SOS සහ Farm Africa වැනි සංවිධාන වන කළමනාකරණ පද්ධතියක් නිර්මාණය කිරීම සඳහා ෆෙඩරල් රජය සහ ප්‍රාදේශීය ආන්ඩු සමග එක්ව කටයුතු කරයි.[229]
ආර්ථිකය
[සංස්කරණය]
මෙල්ස් සෙනාවි ගේ පාලනය යටතේ ඉතියෝපියාව වේගවත්ම ආර්ථික වර්ධනයක් වාර්තා කළේය.[230] ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලට අනුව, ඉතියෝපියාව 2004 සිට 2009 දක්වා 10%කට වඩා වැඩි ආර්ථික වර්ධනයක් වාර්තා කරමින් ලෝකයේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන ආර්ථිකයන්ගෙන් එකක් විය.[231] එය 2007 සහ 2008 වසරවල වේගයෙන්ම වර්ධනය වන තෙල් මත යැපෙන අප්‍රිකානු ආර්ථිකය විය.[232] 2015 දී, ලෝක බැංකුව ඉතියෝපියාව 2004 සහ 2014 අතර සැබෑ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ (GDP) වර්ධනය 10.9% ක ශීඝ්‍ර ආර්ථික වර්ධනයක් අත්කර ගෙන ඇති බව අවධාරණය කළේය.[233]
2008 සහ 2011 දී ඉතියෝපියාවේ වර්ධන කාර්ය සාධනය සහ සැලකිය යුතු සංවර්ධන ජයග්‍රහණ ඉහළ උද්ධමනය සහ දුෂ්කර ගෙවුම් ශේෂ තත්ත්වය හේතුවෙන් අභියෝගයට ලක් විය. ලිහිල් මූල්‍ය ප්‍රතිපත්තිය, 2011 මුල් භාගයේ විශාල සිවිල් සේවා වැටුප් වැඩිවීම සහ ඉහළ ආහාර මිල ගණන් හේතුවෙන් උද්ධමනය 2011 අගෝස්තු මාසයේදී 40% දක්වා ඉහළ ගියේය.[234] 2011-12 සඳහා, අවසාන වසරේ උද්ධමනය 22% ක් පමණ වනු ඇතැයි පුරෝකථනය කරන ලද අතර, දැඩි මූල්‍ය හා මූල්‍ය ප්‍රතිපත්ති ක්‍රියාත්මක කිරීමත් සමඟ 2012-13 දී තනි ඉලක්කම් උද්ධමනය පුරෝකථනය කෙරේ.[235]
මෑත වසරවල වේගවත් වර්ධනයක් තිබියදීත්, ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ලෝකයේ පහළම අගයක් වන අතර ආර්ථිකය බරපතල ව්‍යුහාත්මක ගැටලු ගණනාවකට මුහුණ දෙයි. කෙසේ වෙතත්, පොදු යටිතල පහසුකම් සහ කාර්මික උද්‍යාන සඳහා අවධානය යොමු කරන ලද ආයෝජනයක් සමඟින්, ඉතියෝපියාවේ ආර්ථිකය අප්‍රිකාවේ සැහැල්ලු නිෂ්පාදන සඳහා කේන්ද්‍රස්ථානයක් වීමට එහි ව්‍යුහාත්මක ගැටලුවලට විසඳුම් ලබා දෙයි.[236] 2019 දී විදේශගත ඉතියෝපියානුවන්ට ඉතියෝපියාවේ මූල්‍ය සේවා කර්මාන්තයේ ආයෝජනය කිරීමට අවසර දෙන නීතියක් සම්මත කරන ලදී.[237]
ඉතියෝපියානු ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ සඳහන් වන්නේ ඉඩමක් හිමිකර ගැනීමේ අයිතිය "රාජ්‍යයට සහ ජනතාවට" පමණක් වන නමුත් පුරවැසියන්ට ඉඩම් වසර 99 දක්වා බදු දිය හැකි නමුත් උකස් කිරීමට හෝ විකිණීමට නොහැකි බවයි. උපරිම වසර විස්සක් සඳහා ඉඩම කුලියට දීමට අවසර දී ඇති අතර මෙමගින් ඉඩම් වඩාත් ඵලදායී පරිශීලකයා වෙත යන බව සහතික කිරීමට අපේක්ෂා කෙරේ. ඉඩම් බෙදාහැරීම සහ පරිපාලනය දූෂණය ආයතනගත වූ ක්ෂේත්‍රයක් ලෙස සලකනු ලබන අතර, ඉඩම් සම්බන්ධ ගැටළු සම්බන්ධයෙන් කටයුතු කිරීමේදී පහසුකම් දීමනා මෙන්ම අල්ලස් ද බොහෝ විට ඉල්ලා සිටියි.[238] ඉඩම් හිමිකමක් නොමැති බැවින්, යටිතල පහසුකම් ව්‍යාපෘති බොහෝ විට ඉඩම් පරිහරණය කරන්නන්ගෙන් විමසීමකින් තොරව සරලව සිදු කරනු ලබන අතර, පසුව එය අවතැන් වී නිවසක් හෝ ඉඩමක් නොමැතිව සිදු වේ. බොහෝ කෝපය සහ අවිශ්වාසය සමහර විට මහජන විරෝධතා ඇති කරයි. මීට අමතරව, කෘෂිකාර්මික ඵලදායිතාව අඩු මට්ටමක පවතින අතර, නිරන්තර නියඟ තවමත් රට වටකරමින් අභ්‍යන්තර විස්ථාපනයට ද හේතු වේ.[239]
බලශක්තිය සහ ජල විදුලිය
[සංස්කරණය]ඉතියෝපියාවේ නයිල් ගඟ ඇතුළුව එහි උස්බිම් වලින් ගලා යන ප්‍රධාන ගංගා 14 ක් ඇත. එයට අප්‍රිකාවේ විශාලතම ජල සංචිතය ඇත. 2012 වන විට, ජල විදුලි බලාගාර මුළු ස්ථාපිත විදුලි ජනන ධාරිතාවෙන් 88.2% ක් පමණ නියෝජනය කරයි.
ඉතිරි විදුලි බලය ෆොසිල ඉන්ධන (8.3%) සහ පුනර්ජනනීය ප්‍රභවයන් (3.6%) මගින් ජනනය කරන ලදී.
2016 වර්ෂයේ මුළු ජනගහනය සඳහා වූ විද්‍යුත්කරණ අනුපාතය 42% ක් වූ අතර, නාගරික ප්‍රදේශවල ආවරණය 85% ක් සහ ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල ආවරණය 26% කි. 2016 වන විට, මුළු විදුලි නිෂ්පාදනය 11.15 TW⋅h වූ අතර පරිභෝජනය 9.062 TW⋅h විය. 0.166 TW⋅h විදුලිය අපනයනය කරන ලද අතර, 0 kW⋅h ආනයනය කරන ලද සහ 2.784 GW ස්ථාපිත ජනන ධාරිතාවය විය.[240]
.jpg)
ඉතියෝපියාව නිල් නයිල්, සෝබාත් ගංගා සහ අත්බරා යන ගංගා ද්‍රෝණි හරහා නයිල් ජලයට ජල පරිමාවෙන් 81% ක් ලබා දෙයි. 1959 දී, නයිල් වෝටර්ස් ගිවිසුම, ද්විපාර්ශ්වික ගිවිසුම අත්සන් කරන ලද අතර, එය දෙරටටම නයිල් ජලය පිළිබඳ තනි නාවික අයිතිය ලබා ඇත. ඉතියෝපියාවේ දේශීය නයිල් අතු ගංඟා භාවිතා කිරීමට උත්සාහ කළ ව්‍යාපෘති සෑම විටම අධ්‍යයනය කර ඇත. මෙය බටහිර ඉතියෝපියාවේ ජලවිදුලි හා වාරිමාර්ග ව්‍යාපෘති සඳහා බාහිර මූල්‍යකරණය අධ්‍යයනය කරමින් ජල සම්පත් මත පදනම් වූ ආර්ථික සංවර්ධන ව්‍යාපෘතිවලට බාධාවක් විය. කෙසේ වෙතත්, ඉතියෝපියාව බ්ලූ නයිල් ගඟේ මෙගාවොට් 6,450 ක විශාල ජල විදුලි වේල්ලක් විවෘත කිරීමට කටයුතු කරමින් සිටී. මෙම Grand Ethiopian Renaissance Dam (මහා ඉතියෝපියානු පුනරුද වේල්ල) සම්පූර්ණ වූ විට අප්‍රිකාවේ විශාලතම ජල විදුලි බලාගාරය බවට පත් වේ.[241] Gibe III ජලවිදුලි ව්‍යාපෘතිය මෙතෙක් මෙගාවොට් 1,870 ක ස්ථාපනයක් සහිත රටේ විශාලතම ජල විදුලි ව්‍යාපෘතිය වේ. 2017-18 (2010 E.C) වර්ෂය සඳහා මෙම ජල විදුලි වේල්ල GW⋅h 4,900 ජනනය කරයි[242]
කෘෂිකර්මය
[සංස්කරණය]කෘෂිකර්මාන්තය ශ්‍රම බලකායෙන් 85% ක් පමණ වේ. කෙසේ වෙතත්, සේවා අංශය GDP හි විශාලතම කොටස නියෝජනය කරයි.[240] කෘෂිකාර්මික නිෂ්පාදන අලෙවිකරණය, සැකසීම සහ අපනයනය ඇතුළු තවත් බොහෝ ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම් කෘෂිකර්මාන්තය මත රඳා පවතී. නිෂ්පාදනය විශාල වශයෙන් කුඩා පරිමාණ ගොවීන් සහ ව්‍යවසායන් විසින් සිදු කරනු ලබන අතර භාණ්ඩ අපනයනයෙන් විශාල කොටසක් සපයනු ලබන්නේ කුඩා කෘෂිකාර්මික මුදල් බෝග අංශය මගිනි. ප්‍රධාන භෝග අතර කෝපි, රනිල කුලයට අයත් බෝග, තෙල් බීජ, ධාන්‍ය වර්ග, අර්තාපල්, උක් සහ එළවළු ඇතුළත් වේ. ඉතියෝපියාව එන්සෙට්,[243] කෝපි සහ ටෙෆ් ඇතුළු ගෘහාශ්‍රිත බෝග සඳහා විවිධත්වයේ මධ්‍යස්ථානයකි.
අපනයන සම්පූර්ණයෙන්ම පාහේ කෘෂිකාර්මික භාණ්ඩ (රන් අපනයනය හැර) වන අතර කෝපි විශාලතම විදේශ විනිමය උපයන්නේ ය. ඉතියෝපියාව අප්‍රිකාවේ දෙවන විශාලතම බඩ ඉරිඟු නිෂ්පාදකයා වේ.[244] එක්සත් ජාතීන්ගේ ඇස්තමේන්තු වලට අනුව ඉතියෝපියාවේ ඒක පුද්ගල දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය ඩොලර් 357 කට 2011 වන විට ළඟා වී ඇත.[245]
අපනයනය
[සංස්කරණය]
.jpg)
9 වැනි සියවසේ වගා කිරීම ආරම්භ වූ දා සිට ඉතියෝපියාව බොහෝ විට කෝපි වල උපන් ස්ථානය ලෙස සැලකේ.[246] 2009-2010 මූල්‍ය වර්ෂයේ ඉතියෝපියාවෙන් සිදු කරන ලද අපනයන මුළු ඇමෙරිකානු ඩොලර් බිලියන 1.4ක් විය.[247] ඉතියෝපියාව මහාද්වීපයේ වෙනත් ඕනෑම ජාතියකට වඩා කෝපි නිෂ්පාදනය කරයි.[248] "ඉතියෝපියානුවන් මිලියන 15 කට ආසන්න ප්‍රමාණයකට, ජනගහනයෙන් 16% කට කෝපි ජීවනෝපාය සපයයි. දැනටමත් උණුසුම් දේශගුණයක් නිෂ්පාදනයට බලපාන රටේ නැගෙනහිර ප්‍රදේශයේ ගොවීන් මෑත වසරවල අරගල කර ඇති අතර දීර්ඝ නියඟයක ප්‍රතිඵලයක් ලෙස බොහෝ දෙනෙක් දැනට බොහෝ දුරට අසාර්ථක අස්වැන්නක් වාර්තා කරති."[249]
ඉතියෝපියාව සතුව 5 වැනි විශාලතම ගව ඉන්වෙන්ටරි ද සම්පත ඇත.[250] අනෙකුත් ප්‍රධාන අපනයන භාණ්ඩ වන්නේ ඛාට්, රත්‍රන්, සම් නිෂ්පාදන සහ තෙල් බීජ ය. මල් වගා අංශයේ මෑතකාලීන දියුණුව යන්නෙන් අදහස් වන්නේ ඉතියෝපියාව ලෝකයේ ඉහළම මල් සහ ශාක අපනයනකරුවන්ගෙන් එකක් වීමට සූදානමින් සිටින බවයි.[251]
එඬේරන්ගේ දේශසීමා වෙළඳාම බොහෝ විට අවිධිමත් වන අතර රාජ්‍ය පාලනයට සහ නියාමනයට ඔබ්බෙන් වේ. නැගෙනහිර අප්‍රිකාවේ, දේශසීමා වෙළඳාමෙන් 95% කට වැඩි ප්‍රමාණයක් නිල නොවන මාර්ග හරහා සිදු වේ. ඉතියෝපියාවේ සිට සෝමාලියාව, ජිබුටි සහ කෙන්යාව වෙත අලෙවි කරන ලද සජීවී ගවයන්, ඔටුවන්, බැටළුවන් සහ එළුවන්ගේ නිල නොවන වෙළඳාම වාර්ෂිකව ඇස්තමේන්තුගත මුළු වටිනාකම නිල අගයට වඩා 100 ගුණයකින් වැඩි උපයා ගනී.[252]
මෙම වෙළඳාම ආහාර මිල අඩු කිරීමට, ආහාර සුරක්ෂිතතාව වැඩි කිරීමට, දේශසීමා ආතතීන් සමනය කිරීමට සහ කලාපීය ඒකාබද්ධතාවය ප්‍රවර්ධනය කිරීමට උපකාරී වේ.[252] කෙසේ වෙතත්, මෙම වෙළඳාමේ නියාමනය නොකළ සහ ලේඛනගත නොවූ ස්වභාවය ජාතික දේශසීමා හරහා රෝග වඩාත් පහසුවෙන් පැතිරීමට ඉඩ දීම වැනි අවදානම් සහිත වේ. තවද, ඉතියෝපියාවේ රජය අහිමි වූ බදු ආදායම සහ විදේශ විනිමය ආදායම පිළිබඳව අසතුටුදායක බව පැවසේ.[252] මෑත මුලපිරීම් මෙම වෙළඳාම ලේඛනගත කිරීමට සහ නියාමනය කිරීමට උත්සාහ කර ඇත.[252]
පුද්ගලික අංශය සෙමෙන් වර්ධනය වීමත් සමඟ, බෑග් වැනි නිර්මාණ සම්භාණ්ඩ නිෂ්පාදන විශාල අපනයන ව්‍යාපාරයක් බවට පත්වෙමින් පවතින අතර, Taytu මෙරට ප්‍රථම සුඛෝපභෝගී නිර්මාණ ලේබලය බවට පත්වෙමින් තිබේ.[253] අමතර කුඩා පරිමාණ අපනයන නිෂ්පාදන අතර ධාන්‍ය වර්ග, ධාන්‍ය වර්ග, කපු, උක්, අර්තාපල් සහ හම් ඇතුළත් වේ. විවිධ නව වේලි ඉදිකිරීම සහ රට පුරා වර්ධනය වන ජල විදුලි බල ව්‍යාපෘති සමඟින්, ඉතියෝපියාව සිය අසල්වැසි රටවලට විදුලි බලය අපනයනය කිරීමට ද සැලසුම් කරයි.[254][255]
බොහෝ දෙනෙක් ඉතියෝපියාවේ විශාල ජල සම්පත සහ විභවය එහි "සුදු තෙල්" ලෙසත් එහි කෝපි සම්පත "කළු රන්" ලෙසත් සලකති.[256][257]
ප්‍රවාහනය
[සංස්කරණය]ඉතියෝපියාවට කිලෝමීටර් 926 ක විදුලිය සහිත මිලිමීටර් 1435 සම්මත දුම්රිය මාර්ග ඇත, අඩිස් අබාබා සහ ජිබුටි වරාය (අවාෂ් හරහා)[258] අතර අඩිස් අබාබා-ජිබුටි දුම්රිය සඳහා කිලෝමීටර 656 ක් සහ අවාෂ්-හාර ගෙබෙයා සහ අඩිස් අබාබා අතර කිලෝමීටර් 270 ක් ඇත.[259]
ඉතියෝපියාව 2012 වන විට, ගුවන් තොටුපළ 58ක්[240] සහ 2016 වන විට ගුවන් තොටුපළ 58ක් තිබී ඇත.[260] මේ අතර, අඩිස් අබාබා හි බෝලේ ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ සහ ඩයර් ඩාවා හි අබා ටෙනා ඩෙජාස්මාච් යිල්මා ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළ ජාත්‍යන්තර ගුවන් ගමන් සඳහා පහසුකම් සපයයි.
Star Alliance හි සාමාජිකයෙකු වන Ethiopian Airlines රටේ නිල ගුවන් සේවය වන අතර එය සම්පුර්ණයෙන්ම ඉතියෝපියා රජයට අයත් වේ.[261] බෝලේ ජාත්‍යන්තර ගුවන් තොටුපළේ එහි කේන්ද්‍රස්ථානයේ සිට, ගුවන් සමාගම ජාත්‍යන්තර ගමනාන්ත 102 ක්, දේශීය ගමනාන්ත 20 ක් සහ භාණ්ඩ ගමනාන්ත 44 කට සේවය කරයි.[262][263] එය කර්මාන්තයේ සහ මහාද්වීපයේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන ගුවන් සේවයන්ගෙන් එකකි.[264]
සංචාරක කර්මාන්තය
[සංස්කරණය]ඉතියෝපියාවේ සංචාරක ව්‍යාපාරය 2006 දී දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයේ වර්ධනයෙන් 5.5% ක් විය. 2015 දී යුරෝපීය කවුන්සිලය ඉතියෝපියාව "ලෝකයේ හොඳම සංචාරක ගමනාන්තය" ලෙස නම් කරන ලදී.[265] 2020 දී රට සංචාරකයින් 518,000 ක් ලියාපදිංචි කර ඇති අතර එය ලෝකයේ 126 වන ස්ථානයට පත්විය.[266] ඉතියෝපියාවේ යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම ස්ථාන නවයක් ඇත:[267] සංචාරක ගමනාන්ත අතරට ඉතියෝපියාවේ ජාතික වනෝද්‍යාන එකතුව (සෙමියන් කඳු ජාතික උද්‍යානය ඇතුළුව), සහ ඓතිහාසික ස්ථාන, එනම් ඇක්සම්, ලලිබෙලා සහ ගොන්ඩාර්, හරාර් ජුගෝල් පවුර සහිත නගරය, නෙගාෂ්. නෙගාෂ්හි මුස්ලිම් පල්ලිය සහ සෝෆ් ඕමාර් ගුහා.
ජනවිකාසය
[සංස්කරණය]ඉතියෝපියාව යනු ලෝකයේ වඩාත්ම ජනාකීර්ණ ගොඩබිම් සහිත රටයි.[268] එහි මුළු ජනගහනය 1983 දී මිලියන 38.1 සිට 2018 දී මිලියන 109.5 දක්වා වර්ධනය වී ඇත.[269] 2013 එක්සත් ජාතීන්ගේ ඇස්තමේන්තු වලට අනුව, ආයු අපේක්ෂාව කාලයත් සමඟ සැලකිය යුතු ලෙස වැඩිදියුණු වී ඇති අතර, පිරිමින්ගේ ආයු අපේක්ෂාව අවුරුදු 56 ක් සහ කාන්තාවන්ගේ ආයු අපේක්ෂාව අවුරුදු 60 ක් ලෙස වාර්තා විය.[270]
ඉතියෝපියාවේ ජනගහනය ඉතා විවිධාකාර වන අතර විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් 80 කට වඩා අඩංගු වන අතර ඉන් විශාලතම හතර වන්නේ ඔරොමෝ, අම්හාරා, සෝමාලි සහ ටිග්‍රේයන් ය. 2007 ඉතියෝපියානු ජාතික සංගණනයට අනුව, ඔරොමෝ යනු ඉතියෝපියාවේ විශාලතම ජනවාර්ගික කණ්ඩායම වන අතර, ජාතියේ ජනගහනයෙන් 34.4% කි. අම්හාරා රටේ වැසියන්ගෙන් 27.0%ක් නියෝජනය කරන අතර, සෝමාලි සහ ටිග්‍රේයන් පිළිවෙළින් ජනගහනයෙන් 6.2% සහ 6.1% නියෝජනය කරයි.
ඇෆ්රෝසියාටික් කතා කරන ප්‍රජාවන් ජනගහනයෙන් බහුතරයක් වේ. මේ අතර සෙමිටික් කථිකයන් බොහෝ විට සාමූහිකව හබේෂා ජනතාව ලෙස හඳුන්වයි. මෙම යෙදුමේ අරාබි ස්වරූපය (අල්-හබාෂා) ඉංග්‍රීසි සහ අනෙකුත් යුරෝපීය භාෂාවලින් ඉතියෝපියාවේ පෙර නම වූ "අබිසීනියාව" යන්නෙහි නිරුක්තිමය පදනම වේ.[271]
2009 දී, ඉතියෝපියාව සරණාගතයින් සහ සරණාගතයින් 135,200 ක ජනගහනයකට සත්කාරකත්වය ලබා දුන්නේය. මෙම ජනගහනයෙන් බහුතරය සෝමාලියාවෙන් (ආසන්න වශයෙන් පුද්ගලයන් 64,300), එරිත්‍රියාවෙන් (41,700) සහ සුඩානයෙන් (25,900) පැමිණ ඇත. ඉතියෝපියානු රජය සියලුම සරණාගතයින්ට සරණාගත කඳවුරුවල ජීවත් වීමට සලසා ඇත.[272]
භාෂා
[සංස්කරණය]ඉතියෝපියාවේ භාෂා 2007 වන විට[update] සංගණනය[6]
Glottolog ට අනුව, ඉතියෝපියාවේ භාෂා 109ක් කතා කරන අතර, ජනවාර්ගික විද්‍යාව රට තුළ කතා කරන තනි භාෂා 90ක් ලැයිස්තුගත කරයි.[273][274] රටේ බොහෝ මිනිසුන් කතා කරන්නේ කුෂිටික් හෝ සෙමිටික් ශාඛාවල ඇෆ්‍රොඒෂියටික් භාෂා ය. පළමුවැන්නට ඔරොමෝවරුන් කතා කරන ඔරොමෝ භාෂාව සහ සෝමාලිවරුන් විසින් කතා කරන සෝමාලි භාෂාව ඇතුළත් වේ; දෙවැන්නට අම්හාරා විසින් කතා කරන අම්හාරික් සහ ටිග්‍රේයන් විසින් කතා කරන ටිග්‍රිනියා ඇතුළත් වේ. මෙම කණ්ඩායම් හතර එක්ව ඉතියෝපියාවේ ජනගහනයෙන් හතරෙන් තුනක් පමණ වේ. සැලකිය යුතු කථිකයන් සංඛ්‍යාවක් සිටින අනෙකුත් ඇෆ්‍රොඒෂියාටික් භාෂාවලට කුෂිටික් සිදාමෝ, අෆාර්, හැඩියා සහ අගව් භාෂා මෙන්ම සෙමිටික් ගුරාජ් භාෂා, හරාරි, සිල්ටේ සහ ආර්ගොබ්බා භාෂා ඇතුළත් වේ. ඇෆ්රෝසියාටික් පවුලට අයත් වන අරාබි, සමහර ප්‍රදේශවල එලෙසම කතා කරයි.[275]
ඉංග්‍රීසි යනු වඩාත් පුළුල් ලෙස කථා කරන විදේශීය භාෂාවයි, ද්විතියික පාසල්වල සහ සියලුම තෘතීයික අධ්‍යාපනයේ ඉගැන්වීමේ මාධ්‍යය; ෆෙඩරල් නීති 1995 ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව ඇතුළුව ෆෙඩරල් නෙගරිට් ගැසෙටා හි බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි භාෂාවෙන් ද ප්‍රකාශයට පත් කෙරේ.[276]
ප්‍රාථමික පාසල් ඉගැන්වීමේ භාෂාව වූයේ අම්හාරික් ය, නමුත් බොහෝ ප්‍රදේශවල ඔරොමෝ, සෝමාලි හෝ ටිග්‍රිනියා වැනි ප්‍රාදේශීය භාෂා මගින් ප්‍රතිස්ථාපනය කර ඇත.[277] 1995 ඉතියෝපියාවේ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවේ සියලුම භාෂා සමාන රාජ්‍ය පිළිගැනීමක් භුක්ති විඳිති.[278]
අක්ෂර
[සංස්කරණය]ඉතියෝපියාවේ ප්‍රධාන අක්ෂර වින්‍යාසය වන්නේ ගීස් අක්ෂරයි. රටේ භාෂා කිහිපයක් සඳහා අබුගිඩාවක් ලෙස භාවිතා කරන ලද එය ප්‍රථම වරට ක්‍රි.පූ. 6 වන සහ 5 වන සියවස් වලදී සෙමිටික් ගීස් භාෂාව පිටපත් කිරීම සඳහා අබ්ජාඩ් ලෙස භාවිතයට පැමිණියේය.[279] ගීස් දැන් ඉතියෝපියානු ඕතඩොක්ස් ටෙවාහෙඩෝ සහ එරිත්‍රියානු ඕතඩොක්ස් ටෙවාහෙඩෝ පල්ලි දෙකෙහිම පූජනීය භාෂාව ලෙස සේවය කරයි. 1980 ගණන්වලදී ඉතියෝපික් අක්ෂර කට්ටලය පරිගණක ගත කරන ලදී. එය අද යුනිකෝඩ් ප්‍රමිතියේ කොටසක් ලෙස ඉතියෝපික්, ඉතියෝපික් විස්තීර්ණ, ඉතියෝපික් අතිරේක සහ ඉතියෝපික් විස්තාරණය-A ලෙස පවතී.
විවිධ ඉතියෝපියානු ප්‍රජාවන් විසින් වසර ගණනාවක් පුරා වෙනත් ලේඛන පද්ධති ද භාවිතා කර ඇත. දෙවැන්නට ඔරොමෝ සඳහා බක්රි සපාලෝගේ අක්ෂර ඇතුළත් වේ.[280]
ආගම්
[සංස්කරණය]
2007 ජාතික සංගණනයට අනුව, කිතුනුවන් රටේ ජනගහනයෙන් 62.8% (ඉතියෝපියානු ඕතඩොක්ස් 43.5%, අනෙකුත් නිකායන් 19.3%), මුස්ලිම්වරුන් 33.9%, සම්ප්‍රදායික ඇදහිලිවන්තයින් 2.6% සහ අනෙකුත් ආගම් 0.6% වේ. මීට දශක ගණනාවකට පෙර සිදු කරන ලද සංගණන හා සසඳන විට ක්‍රිස්තියානි සහ මුස්ලිම් ජනගහන අනුපාතය බොහෝ දුරට ස්ථාවරව පවතී.[282] සුන්නිවරු මුස්ලිම්වරුන්ගෙන් බහුතරයක් වන අතර නිකාය නොවන මුස්ලිම්වරු දෙවන විශාලතම මුස්ලිම් කණ්ඩායම වන අතර ෂියා සහ අහමදියාවරු සුළුතරයකි. සුන්නිවරුන් බොහෝ දුරට ෂාෆි හෝ සලාෆිවරුන් වන අතර එහි බොහෝ සූෆි මුස්ලිම්වරු ද සිටිති.[283]
ඉතියෝපියාව ලෝකයේ ප්‍රධාන ආබ්‍රහමික ආගම් තුනම සමඟ සමීප ඓතිහාසික සබඳතා පවත්වයි. 4 වන ශතවර්ෂයේදී, ඉතියෝපියානු අධිරාජ්‍යය ක්‍රිස්තියානි ධර්මය රාජ්‍ය ආගම ලෙස නිල වශයෙන් පිළිගත් ලෝකයේ පළමු එකකි. චැල්සිඩෝන් කවුන්සිලයේ යෝජනාවල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, 451 දී ඊජිප්තුවේ සහ ඉතියෝපියාවේ කිතුනුවන්ගෙන් අතිමහත් බහුතරයක් ඇතුළත් වූ මියාෆයිසයිට්වරුන්ට ඒකභෞතිකවාදය පිළිබඳ චෝදනා එල්ල වූ අතර කොප්ටික් ක්‍රිස්තියානි ධර්මයේ පොදු නාමය යටතේ මිථ්‍යාදෘෂ්ටිකයන් ලෙස නම් කරන ලදී (පෙරදිග ඕතඩොක්ස් බලන්න).[284]
ඉතියෝපියානු ඕතඩොක්ස් ටෙවාහෙඩෝ පල්ලිය පෙරදිග ඕතඩොක්ස් පල්ලියේ කොටසකි. P'ent'ay (ප්‍රොතෙස්තන්ත) පල්ලි ගණනාවක් මෑතකදී ප්‍රචලිත වී ඇතත්, එය විශාලතම ක්‍රිස්තියානි නිකාය වේ. 1930 සිට, සාපේක්ෂ වශයෙන් කුඩා ඉතියෝපියානු කතෝලික පල්ලියක් රෝමය සමඟ පූර්ණ සහයෝගීතාවයකින් යුක්තව පවතී, අනුගාමිකයින් මුළු ජනගහනයෙන් 1%කට වඩා අඩුය.[282][285]
ඉතියෝපියාවේ ඉස්ලාම් ආගම 622 දී මක්කම හිංසනයෙන් බේරීමට මුහම්මද් විසින් මුස්ලිම්වරුන් පිරිසකට උපදෙස් දුන් විට ආගම ආරම්භ කිරීම දක්වා දිව යයි. ශ්‍රාවකයින් පසුව නූතන එරිත්‍රියාව හරහා ඇබිසීනියාවට සංක්‍රමණය වූ අතර එය එවකට භක්තිමත් ක්‍රිස්තියානි අධිරාජ්‍යයෙකු වූ අෂාමා ඉබ්න්-අබ්ජාර් විසින් පාලනය කරන ලදී.[286]
නාගරීකරණය
[සංස්කරණය]
ජනගහන වර්ධනය, සංක්‍රමණය සහ නාගරීකරණය යන සියල්ල මිනිසුන්ට මූලික සේවාවන් සැපයීමට රජයන්ගේ සහ පරිසර පද්ධතිවල හැකියාව අඩාල කරයි.[287]ඉතියෝපියාවේ නාගරීකරණය ක්‍රමයෙන් වැඩි වෙමින් පවතින අතර කාල පරිච්ඡේද දෙකක් සැලකිය යුතු ලෙස වේගවත් වර්ධනයක් පෙන්නුම් කරයි. පළමුව, 1936-1941 දී මුසෝලිනිගේ ෆැසිස්ට් රජය යටතේ ඉතාලි ආක්‍රමණය අතරතුර, පසුව 1967 සිට 1975 දක්වා නාගරික ප්‍රදේශවල ජනගහනය තුන් ගුණයකින් වැඩි විය.[288]
1936 දී ඉතාලිය, ඉතියෝපියාව ඈඳාගත් අතර, ප්‍රධාන නගර සම්බන්ධ කිරීම සඳහා යටිතල පහසුකම් ගොඩනඟා, විදුලිය සහ ජලය සපයන වේල්ලක් ඉදි කළේය.[289] ඉතාලියානුවන් සහ කම්කරුවන් පැමිණීමත් සමඟ මෙය මෙම කාල සීමාව තුළ වේගවත් වර්ධනයට ප්‍රධාන හේතුව විය. දෙවන වර්ධනයේ කාලපරිච්ඡේදය 1967 සිට 1975 දක්වා වූ අතර, ග්‍රාමීය ජනතාව රැකියා සහ යහපත් ජීවන තත්ත්වයන් අපේක්ෂාවෙන් නගරවලට සංක්‍රමණය වීම විය.[288] මෙම රටාව මන්දගාමී වූයේ 1975 රජය විසින් ආරම්භ කරන ලද ඉඩම් ප්‍රතිසංස්කරණ වැඩසටහන නිසා මිනිසුන්ට රැඳී සිටීමට දිරිගැන්වීම් ලබා දීමයි. මිනිසුන් ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවලින් නගරවලට සංක්‍රමණය වීමත් සමඟ ජනගහනයට අවශ්‍ය ආහාර වගා කිරීමට මිනිසුන් අඩු විය. 1970-1983 කාලය තුළ ආහාර නිෂ්පාදනය ජනගහන වර්ධනයට සමපාත නොවූ බැවින් ඉඩම් ප්‍රතිසංස්කරණ පනත කෘෂිකර්මාන්තය වැඩි කිරීමට අදහස් කරන ලදී. මෙම වැඩසටහන ගොවි සංගම්, කෘෂිකර්මාන්තය මත පදනම් වූ විශාල ගම්මාන පිහිටුවීම දිරිමත් කළේය. හේතුව පිළිබඳව විවාදයක් පැවතියද, නීති සම්පාදනය ආහාර නිෂ්පාදනය ඉහළ යාමට හේතු විය. එය ප්‍රතිසංස්කරණයට වඩා කාලගුණික තත්ත්වයන්ට සම්බන්ධ විය හැකිය.[290] 1975 සිට 2000 දක්වා 8.1% ක වැඩිවීමක් සමඟ නාගරික ජනගහනය අඛණ්ඩව වර්ධනය වී ඇත.[291]
ග්‍රාමීය හා නාගරික ජීවිතය
[සංස්කරණය]නාගරික ප්‍රදේශවලට සංක්‍රමණය වීම සාමාන්‍යයෙන් අභිප්‍රේරණය වන්නේ යහපත් ජීවිතයක් පිළිබඳ බලාපොරොත්තුවෙනි. ගොවිබිම්වල එදිනෙදා ජීවිතය පැවැත්ම සඳහා අරගලයකි. ඉතියෝපියාවේ ජනගහනයෙන් 16%ක් පමණ දිනකට ඩොලර් එකකට වඩා අඩුවෙන් ජීවත් වෙති (2008). ඉතියෝපියාවේ ග්‍රාමීය කුටුම්භවලින් 65%ක් පමණක් ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානයේ (WHO හි) අවම ප්‍රමිතිය දිනකට පරිභෝජනය කරයි (කිලෝ කැලරි 2,200), වයස අවුරුදු 5ට අඩු ළමුන්ගෙන් 42%ක් අඩු බරින් යුක්ත වේ.[292]
බොහෝ දිළිඳු පවුල් (75%) පශු සම්පත් සමඟ තම නිදි වාසස්ථාන බෙදා ගන්නා අතර, දරුවන්ගෙන් 40%ක් බිම නිදා ගන්නා අතර, සීතල සමයේදී රාත්‍රී කාලයේ උෂ්ණත්වය සෙල්සියස් අංශක 5ක් සාමාන්‍ය වේ.[292] සාමාන්‍ය පවුලේ ප්‍රමාණය හය හෝ හතක් වන අතර, වර්ග මීටර් 30ක මඩ සහ පිදුරු පැල්පතක ජීවත් වන අතර, වගා කිරීමට හෙක්ටයාර දෙකකට වඩා අඩු බිම් ප්‍රමාණයක් ඇත.[292]
ගොවි සංගම් දරිද්‍රතාවයේ චක්‍රයකට මුහුන දෙයි. ඉඩම් ප්‍රමාණය ඉතා කුඩා බැවින් ගොවීන්ට ඉඩම පුරන් වීමට ඉඩ දිය නොහැකි අතර එය පාංශු සාරවත් බව අඩු කරයි.[292] මෙම භූමි හායනය පශු සම්පත් සඳහා ආහාර නිෂ්පාදනය අඩු කරයි, එය අඩු කිරි අස්වැන්නක් ඇති කරයි.[292] ප්‍රජාව විසින් පෝෂක ද්‍රව්‍ය නැවත ගොඩ බිමට නෙලීමට වඩා ඉන්ධන ලෙස පශු පොහොර දහනය කරන බැවින් බෝග නිෂ්පාදනය අඩු වේ.[292] කෘෂිකර්මාන්තයේ අඩු ඵලදායිතාවය ගොවීන්ට ප්‍රමාණවත් ආදායමක් නොලැබීම, කුසගින්න, මන්දපෝෂණය සහ රෝග ඇති කරයි. මෙම සෞඛ්‍ය සම්පන්න නොවන ගොවීන්ට ඉඩමෙහි වැඩ කිරීමට අපහසු වන අතර ඵලදායිතාව තවත් පහත වැටේ.[292]
නගරවල තත්ත්වය බෙහෙවින් යහපත් වුවද, ඉතියෝපියාවේ මුළුමනින් ම දරිද්‍රතාවයෙන් හා දුර්වල සනීපාරක්ෂාවෙන් පීඩා විඳිති. කෙසේ වෙතත්, ලෝක බැංකුවට අනුව, 2000-2011 කාලය තුළ ඉතියෝපියාවේ දරිද්‍රතාවය 44% සිට 29.6% දක්වා පහත වැටුණි.[293] අඩිස් අබාබා අගනුවර ජනගහනයෙන් 55%ක් ජීවත් වූයේ මුඩුක්කු වලය.[289] කෙසේ වෙතත්, දැන්, පෞද්ගලික සහ රාජ්‍ය අංශය යන දෙඅංශයේම ඉදිකිරීම් උත්පාතයක් ප්‍රධාන නගරවල, විශේෂයෙන් අඩිස් අබාබාහි ජීවන තත්ත්වයන් නාටකාකාර ලෙස වැඩිදියුණු කිරීමට හේතු වී තිබේ. සැලකිය යුතු කරුණක් නම්, රජය විසින් ඉදිකරන ලද සහාධිපත්‍ය නිවාස සංකීර්ණ නගරය පුරා ඇති වී ඇති අතර, පුද්ගලයන් 600,000 කට ආසන්න ප්‍රමාණයක් ප්‍රතිලාභ ලබයි.[294] ජනගහනයෙන් වැඩි පිරිසකට අපද්‍රව්‍ය පිරිපහදු කිරීමේ පහසුකම් නොමැති වීමත් සමඟ සනීපාරක්ෂාව නගරයේ වඩාත්ම හදිසි අවශ්‍යතාවයයි. මෙය සෞඛ්‍ය සම්පන්න නොවන ජලය හරහා රෝග පැතිරීමට දායක වේ.[289]
නගරවල ජීවන තත්වයන් තිබියදීත්, අඩිස් අබාබාහි ජනතාව ඔවුන්ගේ අධ්‍යාපන අවස්ථා හේතුවෙන් ගොවි සංගම්වල ජීවත් වන මිනිසුන්ට වඩා බෙහෙවින් යහපත් ය. ග්‍රාමීය දරුවන් මෙන් නොව, නාගරික දරුවන්ගෙන් 69%ක් ප්‍රාථමික පාසලට ඇතුළත් වන අතර, ඔවුන්ගෙන් 35%ක් ද්විතීයික පාසලට පැමිණීමට සුදුසුකම් ලබා ඇත.[පැහැදීම ඇවැසිය][289] අඩිස් අබාබා සතුව තමන්ගේම විශ්ව විද්‍යාලයක් මෙන්ම තවත් බොහෝ ද්විතීයික පාසල්ද ඇත. සාක්ෂරතා අනුපාතය 82%කි.[289]
බොහෝ රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන මෙම ගැටලුව විසඳීමට ක්‍රියා කරයි; කෙසේ වෙතත්, බොහෝ අය දුරස්ථ, සම්බන්ධීකරණය නොකළ සහ හුදකලාව වැඩ කරති. උප සහරානු අප්‍රිකා රාජ්‍ය නොවන සංවිධාන එකමුතුව උත්සාහයන් සම්බන්ධීකරණය කිරීමට උත්සාහ කරයි.
සෞඛ්‍ය
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියානුවන්ගෙන් සුළුතරයක් පමණක් රෝහල්වල උපත ලබන අතර බොහෝ අය ග්‍රාමීය ගෘහවල උපත ලබයි. නිවසේ දී දරු ප්‍රසූතියක් සිදු කිරීමට බලාපොරොත්තු වන අයට, දරු ප්‍රසූතියට සහාය වන වයෝවෘද්ධ කාන්තාවන් වින්නඹු මාතාවන් ලෙස සේවය කරයි.[295] "WHO ඇස්තමේන්තු කරන්නේ ප්‍රමාණවත් පුහුණුව ලත් කාර්ය මණ්ඩලයක් සහිත, හොඳින් සන්නද්ධ සෞඛ්‍ය මධ්‍යස්ථානවල දරු ප්‍රසූතිය සිදු කරන්නේ නම්, මාතෘ මරණ සහ ආබාධවලින් බහුතරයක් වළක්වා ගත හැකි බවයි".[296] අධ්‍යාපනය, ඖෂධ සහ රෝහල්වලට වඩා හොඳ ප්‍රවේශයක් හේතුවෙන් උපත් අනුපාත, ළදරු මරණ අනුපාතික සහ මරණ අනුපාත ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවලට වඩා නගරවල අඩුය.[289] ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවලට සාපේක්ෂව නගරවල ආයු අපේක්ෂාව වඩා යහපත් නමුත් 2016 වන විට රට පුරා සැලකිය යුතු දියුණුවක් දක්නට ලැබේ, සාමාන්‍ය ඉතියෝපියානුවන්ගේ වයස අවුරුදු 62.2 ක් බව UNDP වාර්තාවකට අනුව.[297] සනීපාරක්ෂාව ගැටලුවක් වුවද, වැඩිදියුණු කළ ජල මූලාශ්‍ර භාවිතය ද ඉහළ යමින් පවතී; ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල 11% ට සාපේක්ෂව නගරවල 81% කි.
ඉතියෝපියාවේ ප්‍රධාන සෞඛ්‍ය ගැටලු වන්නේ දුර්වල සනීපාරක්ෂාව සහ මන්දපෝෂණය නිසා නරක අතට හැරෙන බෝවන රෝග බවයි. 2023 වන විට මිලියන 58කට අධික ජනතාවකට (ජනගහනයෙන් අඩකට ආසන්න) පිරිසුදු ජලය සඳහා ප්‍රවේශය නොමැත.[298] පුහුණු වෛද්‍යවරුන්ගේ සහ හෙදියන්ගේ සහ සෞඛ්‍ය පහසුකම්වල හිඟය නිසා මෙම ගැටලු උග්‍ර වේ.[299] ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානයේ 2006 ලෝක සෞඛ්‍ය වාර්තාවට අනුව වෛද්‍යවරුන් 1,936ක් (2003 සඳහා), එය 100,000කට 2.6ක් පමණ වේ.[300]
2012 දී ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද ජාතික මානසික සෞඛ්‍ය උපායමාර්ගය, ඉතියෝපියාවේ මානසික සෞඛ්‍ය සේවාව වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා නිර්මාණය කර ඇති ප්‍රතිපත්ති සංවර්ධනය හඳුන්වා දෙන ලදී. මෙම උපායමාර්ගය මගින් මානසික සෞඛ්‍යය ප්‍රාථමික සෞඛ්‍ය සේවා පද්ධතියට අනුකලනය විය යුතුය.[301] කෙසේ වෙතත්, ජාතික මානසික සෞඛ්‍ය උපාය මාර්ගයේ සාර්ථකත්වය සීමා වී ඇත. නිදසුනක් වශයෙන්, 2007 සිට 2017 දක්වා මානසික අවපීඩනයේ බර 34.2% කින් වැඩි වී ඇතැයි ගණන් බලා ඇත.[302] තවද, අපකීර්තිමත් ආකල්ප පැතිරීම, ප්‍රමාණවත් නායකත්වයක් නොමැතිකම සහ උත්සාහයන් සම්බන්ධීකරණය මෙන්ම සාමාන්‍ය ජනතාව තුළ මානසික සෞඛ්‍ය පිළිබඳ අවබෝධයක් නොමැතිකම, මේ සියල්ල සාර්ථක මානසික සෞඛ්‍ය සේවාවක් සඳහා බාධාවක් ලෙස පවතී.[303]
අධ්‍යාපනය
[සංස්කරණය]
වත්මන් ක්‍රමය 1980 ගණන්වල ග්‍රාමීය ප්‍රදේශවල ක්‍රමයට බෙහෙවින් සමාන පාසල් පුළුල් කිරීමේ යෝජනා ක්‍රම අනුගමනය කරයි, ගැඹුරු ප්‍රාදේශීයකරණය එකතු කිරීම, ප්‍රාථමික මට්ටමේ සිට සිසුන්ගේම භාෂාවෙන් ග්‍රාමීය අධ්‍යාපනය ලබා දීම සහ වැඩි අයවැය මූල්‍ය ප්‍රතිපාදන වෙන් කර ඇත. රාජ්‍ය අධ්‍යාපනය ප්‍රාථමික මට්ටමින් නොමිලේ වන අතර සාමාන්‍යයෙන් වයස අවුරුදු 7 සහ 12 අතර ලබා දෙයි. ඉතියෝපියාවේ සාමාන්‍ය අධ්‍යාපනයේ අනුපිළිවෙල ප්‍රාථමික පාසලේ වසර හයක්, පසුව පහළ ද්විතීයික පාසලේ වසර හතරක් සහ පසුව උසස් ද්විතීයික පාසලේ වසර දෙකකි.[304]
ඉතියෝපියානු අධ්‍යාපනය අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය මගින් පාලනය වන අතර එහි චක්‍රය 4+4+2+2 පද්ධතියකින් සමන්විත වේ. ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය වසර හතරක චක්‍ර දෙකකට බෙදා වසර අටකින් සමන්විත වන අතර ද්විතීයික අධ්‍යාපනයේ වසර හතරක් වසර දෙකක අදියර දෙකකට බෙදා ඇත.[305] ජාතික විභාග ජාතික අධ්‍යාපන ඇගයීම් සහ විභාග නියෝජිතායතනය (NEAEA) විසින් පවත්වනු ලැබේ. 2018 සිට, ජාතික විභාග දෙකක් තිබේ: ඉතියෝපියානු සාමාන්‍ය ද්විතීයික අධ්‍යාපන සහතික විභාගය (EGSECE), 10 ශ්‍රේණියේ ජාතික විභාගය සහ 12 ශ්‍රේණියේ ජාතික විභාගය ලෙසද හැඳින්වේ.[306]
අද රාජ්‍ය විශ්වවිද්‍යාල 30ක් ඇත. 1991 ට පෙර, ඉතියෝපියාවට තෘතීයික ආයතනයක් නොතිබූ නමුත් දැන් ප්‍රතීතනය ලත් පුද්ගලික HEIs 61ක් ඇත. UIS දත්ත අනුව 1991 දී 34,000 සිට 2014 දී 757,000 දක්වා, රාජ්‍ය සහ පෞද්ගලික ආයතන දෙකෙහිම සමස්ත තෘතීයික සිසුන් සංඛ්‍යාව සියයට 2,000කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයකින් පිරී ගියේය.[307] ඉතියෝපියාවේ අධ්‍යාපනය සඳහා ප්‍රවේශය සැලකිය යුතු ලෙස වැඩිදියුණු වී ඇත. 1994-95 දී ආසන්න වශයෙන් මිලියන තුනක ජනතාවක් ප්‍රාථමික පාසල්වල සිටි නමුත් 2008-09 වන විට ප්‍රාථමික බඳවා ගැනීම් මිලියන 15.5 දක්වා ඉහළ ගොස් ඇත - එය 500% කට වඩා වැඩි වීමකි.[308] 2013-14 දී, ඉතියෝපියාව සියලුම ප්‍රදේශ හරහා දළ බඳවා ගැනීම්වල සැලකිය යුතු වර්ධනයක් අත්කර ගෙන ඇත.[309] ජාතික GER පිරිමි ළමුන් සඳහා 104.8%, ගැහැණු ළමුන් සඳහා 97.8% සහ ස්ත්‍රී පුරුෂ දෙපාර්ශවයේම 101.3% විය.[310]
මෑත වසරවලදී සාක්ෂරතා අනුපාතය වැඩි වී ඇත: 1994 සංගණනයට අනුව, ඉතියෝපියාවේ සාක්ෂරතා අනුපාතය 23.4% කි.[274] 2007 දී එය 39% (පිරිමි 49.1% සහ ගැහැණු 28.9%) ලෙස ගණන් බලා ඇත.[311] 2011 දී UNDP වාර්තාවක් පෙන්නුම් කළේ ඉතියෝපියාවේ සාක්ෂරතා අනුපාතය 46.7% ක් බවයි. එම වාර්තාවම පෙන්වා දෙන්නේ 2004 සිට 2011 දක්වා කාන්තා සාක්ෂරතා අනුපාතය සියයට 27 සිට 39 දක්වා ඉහළ ගොස් ඇති අතර, එම කාලය තුළ අවුරුදු 10 සහ ඊට වැඩි පුද්ගලයින් සඳහා පිරිමි සාක්ෂරතා අනුපාතය සියයට 49 සිට 59 දක්වා වැඩි වී ඇති බවයි.[312] 2015 වන විට, සාක්ෂරතා අනුපාතය 49.1% (පිරිමි 57.2% සහ ගැහැණු 41.1%) දක්වා තවදුරටත් වැඩි විය.[313]
සංස්කෘතිය
[සංස්කරණය].jpg)
ඉතියෝපියාවේ පොහොසත් සහ විවිධ වූ සංස්කෘතිය දේශීය ජනගහනයෙන් දැඩි ලෙස බලපෑවේ, සෙමිටික්, කුෂිටික් සහ අඩු ජනගහනයක් සහිත නිලෝ-සහරන් කතා කරන ජනයාගේ අන්තර්ක්‍රියාවක් වන අතර එය ක්‍රිපූ පළමු සහස්‍රයේ සිට පරිණාමය විය. අතීතයේ දේශපාලනය ආධිපත්‍යය දැරූ සෙමිටික් ටිග්‍රේයන් සහ අම්හාරා, ධූරාවලි ව්‍යුහය සහ කෘෂිකාර්මික ජීවිතයෙන් වෙනත් ජනගහණයෙන් වෙන්ව, ආපසු සංක්‍රමණය වීමේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස අර්ධ වශයෙන් දකුණු අරාබියෙන් ව්‍යුත්පන්න වූ අතර, දකුණු කුෂිටික් (ඔරොමෝ සහ සෝමාලි) සමානාත්මතාවයට දැඩි අනුගාමිකයෝ වෙති. එඬේර ජීවිතය. කෆා, සිදාමෝ සහ අෆාර් සම්ප්‍රදාය ඇතුළු අනෙකුත් ඒවා පසුකාලීන ජනයාගෙන් ව්‍යුත්පන්න විය.[314]
කෝපි උත්සවයේදී නිරීක්ෂණය කරන ලද වඩාත් පොදු පිළිගත් සංස්කෘතිය. බොහෝ රටවල් මෙන් නොව, කෝපි පිරිනමනු ලබන්නේ සමාජ රැස්වීම්, පවුලේ, මිතුරා හෝ අසල්වැසි මට්ටමින් ය. කෝපි බීම වට තුනක් ඇත: පළමු එක "awol" (සැකිල්ල:Lang-ti), දෙවන "tona" (ቶና) සහ තෙවන "බරකා" (ባርካ). කෝපි ජනප්‍රවාදයේ සම්ප්‍රදාය කැල්ඩි දක්වා දිව යයි, ඔහුගේ එළුවා පාලනයකින් තොරව නටන්නට උත්තේජනය කරන පඳුරු අනුභව කිරීමෙන් පසු හිස්ටීරියා රෝගයට ගොදුරු වූ බව දුටු කෙෆා කලාපයේ එළු ගොපල්ලෙක් බෙරි ඇල්ලීමෙන් පසු, අසල පිහිටි ආරාමයේ පූජකයන්ට ප්‍රදර්ශනය කිරීමට ඔහුට උපදෙස් දෙන ලදී. එක් භික්ෂුවක් කල්දිගේ ත්‍යාගශීලීත්වය "යක්ෂයාගේ වැඩ" ලෙස හැඳින්වූ අතර ඇරෝමැටික සුවඳක් ඇති කරමින් ගින්නට විසි කළේය. පුරාවෘත්තයට අනුව කල්ඩි ජීවත් වූයේ ක්‍රිස්තු වර්ෂ 850 දී බවත්, සාමාන්‍යයෙන් 9 වැනි සියවසේදී ඉතියෝපියාවේ කෝපි වගාව ආරම්භ කළ බවට විශ්වාසයක් ඇති බවත්ය.[315]
කලාවන්
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියාවේ කලාව බොහෝ දුරට ක්‍රිස්තියානි ප්‍රතිමූර්තිය විසින් එහි ඉතිහාසය පුරාවටම බලපෑවේය. මෙය ආලෝකමත් අත්පිටපත්, පින්තාරු කිරීම, කුරුස, අයිකන සහ ඔටුනු වැනි වෙනත් ලෝහ වැඩ වලින් සමන්විත විය. බොහෝ ඓතිහාසික කලාවන් සහස්‍රයකට රාජ්‍ය ආගම වූ ඉතියෝපියානු ඕතඩොක්ස් ටෙවාහෙඩෝ පල්ලිය විසින් පත් කරන ලදී. මෙම යුගයේ සිට ඉතිරිව ඇති ක්‍රිස්තියානි කලාවක් නොමැති වුවද, පෙර අක්සුමයිට් යුගයේ කලාවන් ගල් කැටයම් වූ අතර ඒවායේ ශිලා ලේඛනවල දක්නට ලැබේ. ක්‍රිස්තියානි ධර්මය හඳුන්වා දුන් විට, එහි ප්‍රතිමූර්තිය අර්ධ වශයෙන් බයිසැන්තියානු කලාවේ බලපෑමට ලක් විය. මුල් නූතන යුගයෙන් ඔබ්බට ඉතිරිව ඇති බොහෝ කලා ඉතියෝපියානු කඳුකරයේ ආඩාල් සුල්තාන්වරුන්ගේ ආක්‍රමණයේ ප්‍රතිඵලයක් ලෙස විනාශයට පත් වූ නමුත් කතෝලික දූතයින් විසින් පුනර්ජීවනය කරන ලදී. ඉතියෝපියානු කලාව කෙරෙහි බටහිර මැදිහත්වීම 20 වැනි සියවසේ ආරම්භ වූ අතර, සම්ප්‍රදායික ඉතියෝපියානු ස්වභාවය ද පවත්වා ගෙන ගියේය.[තහවුරු කර නොමැත]
නිර්මාණ ශිල්පය
[සංස්කරණය]
"බීටේ මේධනේ ඇලම්" හෝ "අපගේ ගැලවුම්කරුවාගේ නිවස" යනු ලලිබෙලා අධිරාජ්‍යයා යටතේ ඉදිකරන ලද ලලිබෙලා හි පල්ලි 12 න් එකකි, සමහර විට පුරාණයේ වඩාත්ම ආකර්ෂණීය ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය ඩිම්ට් යුගයේදී ආරම්භ විය. අශ්ලර් පෙදරේරු බොහෝ වාස්තු විද්‍යාත්මක ව්‍යුහය සමානකම් ඇති දකුණු අරාබි ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයේ පුරාවිද්‍යාවකි.[316]
අක්සුමයිට් ක්‍රිස්තු වර්ෂ 4 වැනි සියවසේදී පමණ එහි ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය දියුණු විය. අක්සුමයිට් ශිලා බහුලව භාවිතා වන්නේ තනි කුට්ටි සහ පාෂාණ ය. අක්සුමයිට් අධිරාජ්‍යයන් සඳහා ගොඩනඟන ලද ව්‍යාජ දොර සොහොන් ගෙය මොනොලිතික් ශෛලියක් භාවිතා කර ඇත.[317] ලලිබෙලා ශිෂ්ටාචාරය බොහෝ දුරට අක්සුමයිට් බලපෑමෙන් යුක්ත වූ නමුත් සමහර වාසස්ථාන සඳහා ගල් හෝ ලී තට්ටුව බෙහෙවින් වෙනස් ය.[318]
ගොන්ඩරින් යුගයේදී, ඉතියෝපියාවේ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය 16 වන සහ 17 වන සියවස්වල පෘතුගීසි තානාපතිවරුන් විසින් ස්වාධීනව ඉගැන්වූ බැරොක්, අරාබි, තුර්කි සහ ගුජරාටි ඉන්දියානු ශෛලීන් මගින් සම්භාෂණය විය. උදාහරණයකට අධිරාජ්‍ය බලකොටුව වන ෆාසිල් ගෙබ්බි ඇතුළත් වන අතර එය මෙම විලාසිතාවන්ගෙන් එකක් හෝ බලපෑමට ලක් වේ. මධ්‍යතන යුගයේ ගෘහනිර්මාණ ශිල්පය 19 වැනි සහ 20 වැනි ශතවර්ෂවල තනතුරුවල පසුකාලීන යුගය ද තහනම් කර ඇත.[319]
දර්ශනය
[සංස්කරණය]ඉතියෝපියානු දර්ශනය ග්‍රීක සහ පැට්‍රිස්ටික් දර්ශනයෙන් සමපාත වුවද අප්‍රිකාවේ පුරාණ කාලයේ සිටම අතිවිශිෂ්ට ලෙස බහුල වී ඇත. වඩාත් හොඳින් දන්නා දාර්ශනික පුනර්ජීවනය වූයේ දෙවියන්ගේ පැවැත්ම සඳහා තර්කයක් ලෙස 1667 දී හැටට (විමසුම) රචනා කළ සෙරා යාකොබ් (1599-1692) සහ ඔහුගේ ශිෂ්‍ය වෝල්ඩා හේවාට් වැනි මුල් නූතන යුගයේ චරිත වලිනි.
සාහිත්‍ය
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියානු සාහිත්‍යය 4 වන සියවසේ අක්සුමයිට් යුගය දක්වා දිවෙන අතර, ඒවායින් බොහොමයක් හුදෙක් ආගමික ආකෘතීන් පමණි. රාජකීය සෙල්ලිපියේ, ඔවුන් ගීස් සහ ග්‍රීක භාෂාව යන දෙකම භාවිතා කළ නමුත්, 350 දී දෙවැන්න ඉවත් කරන ලදී. බොහෝ උප සහරා අප්‍රිකානු රටවල් මෙන් නොව, ඉතියෝපියාවට දේශපාලන හා අධ්‍යාපනික අංශවල ආධිපත්‍යය දැරූ පැරණි වෙනස් භාෂාවක් ඇත, ගීස්, රටේ වත්මන් දේශපාලන අස්ථාවරත්වය තිබියදීත්, මෙම කෘතිවල සංස්කෘතික උරුමයන් අනතුරේ හෙළීමට පොළඹවයි, මෑත වසරවල සංරක්ෂණය සඳහා යම් වැඩිදියුණු කිරීම් සිදු කරන ලදී.[320]
ඉතියෝපියානු සාහිත්‍ය කෘති බොහෝ දුරට අත් අකුරු කෝඩෙක්ස් වලින් සමන්විත විය (බ්‍රැනා, හෝ අම්හාරික් භාෂාවෙන් ብራና). එය සකස් කරන්නේ පාච්මන්ට් කොළ එකතු කර එකට ඇලවීම සඳහා මැසීමෙනි. කෝඩෙක්ස් ප්‍රමාණය පරිමාව සහ සකස් කිරීම අනුව සැලකිය යුතු ලෙස වෙනස් වේ. උදාහරණයක් ලෙස, පොකට් ප්‍රමාණයේ කෝඩෙක්ස් සෙන්ටිමීටර 45 ක් දිගු කරයි, එය බරින් වැඩි වේ. ඉතිහාසඥයන් අනුමාන කළේ ඉතියෝපියාවේ පුරාවිද්‍යා කෝඩෙක්ස් පවතින බවයි. අද වන විට ප්‍රාථමික කෝඩෙක්ස් වලට සමාන අත්පිටපත් තවමත් ලිවීමට පහසු පාච්මන්ට් කොළ පැවතීම සඳහා පැහැදිලි වේ.[320]
තවත් කැපී පෙනෙන ලේඛන පොතක් වන්නේ ලිඛිත ආමුලේට් ලෙස සේවය කරන ආරක්ෂිත (හෝ මැජික්) අනුචලනයයි. මේවායින් සමහරක් ඉන්ද්‍රජාලික අරමුණු සඳහා අදහස් කරන ලදී, උදාහරණයක් ලෙස කෙටාබ් ඉන්ද්‍රජාලික ආරක්ෂාව සඳහා භාවිතා කරයි. භූතයන් දුරු කිරීම සහ සුව කිරීම් පිළිබඳ නිත්‍යානුකූල නොවන පැවිදි ප්‍රවීණයන්, ණයවර විසින් නිෂ්පාදනය කරනු ලබන ලියවිලි. සෙන්ටිමීටර 30 ක් පමණ අනුචලනය අතේ ගෙන යා හැකි අතර සෙන්ටිමීටර 2 ක් බොහෝ විට දිග හැර නිවසේ බිත්තියේ එල්ලා ඇත. ඉතියෝපියාවේ සාහිත්‍යයේ මුල් මාධ්‍ය අනුකරණය කරන ලියවිලි ඉතා මතභේදයට තුඩු දී ඇති අතර, ගීස් භාෂා පොත් කෝඩෙක්ස් වලින් ලියා ඇති බවට අතිමහත් සාක්ෂි තිබේ. අඩුවෙන්, ඉතියෝපියාව 15 වැනි හෝ 16 වැනි සියවසේ අගභාගයට අයත් ඇකෝනියන් පොත් (සෙන්සුල් ලෙස හැඳින්වේ) භාවිතා කරන ලදී, එය ආවරණයක් සහිත හෝ රහිතව නැමුණු පාච්මන්ට් කඩදාසි වලින් සාදා ඇත. එම ග්‍රන්ථවල සාමාන්‍යයෙන් ආගමික චරිතවල ජීවිතය සහ මරණය පිළිබඳ රූපමය නිරූපණයක් අඩංගු වේ, නැතහොත් සැලකිය යුතු ග්‍රන්ථ ද සමපාත කර ඇත.[320]
කවිය
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියාව කාව්‍යකරණයේ ඉතා ජනප්‍රියයි. බොහෝ කවියන් අතීත සිදුවීම්, සමාජ අසහනය, දරිද්‍රතාවය සහ සාගතය විස්තර කරයි. Qene යනු ඉතියෝපියානු කාව්‍යයේ වැඩිපුරම භාවිතා වන මූලද්‍රව්‍යය - අම්හාරික් කාව්‍යයේ ආකාරයක් ලෙස සැලකේ, මෙම යෙදුම සාමාන්‍යයෙන් ඕනෑම කවියකට යොමු කරයි. සැබෑ qene සඳහා දියුණු දක්ෂ මානසිකත්වයක් අවශ්‍ය වේ. රූපක වචන දෙකක් ලබා දීමෙන්, එනම් එකක් පැහැදිලි ඉඟි සහිත සහ අනෙක ඉතා ව්‍යාකූල ප්‍රහේලිකාවකි, යමෙකු සමාන්තර අර්ථයන්ට පිළිතුරු දිය යුතුය. මේ අනුව, මෙය සෙම් එන වැඩ (රන් සහ ඉටි) ලෙස හැඳින්වේ.[321] වඩාත් කැපී පෙනෙන කවියන් වන්නේ ට්සෙගායේ ගෙබ්රේ-මෙඩින්, කෙබෙඩේ මයිකල් සහ මෙන්ගිස්ටු ලෙම්මා ය.
දින දර්ශනය
[සංස්කරණය]ඉතියෝපියාවට දේශීය දින දර්ශන කිහිපයක් තිබේ. වඩාත්ම ප්‍රචලිත වන්නේ ඉතියෝපියානු දින දර්ශනය වන අතර එය Ge'ez දින දර්ශනය ලෙසද හැඳින්වේ, එය පැරණි Ge'ez අක්ෂර සමඟ ලියා ඇත, එය තවමත් ලෝකයේ භාවිතා වන පැරණිතම අක්ෂර මාලාවකි.[322] එය පැරණි ඇලෙක්සැන්ඩ්‍රියානු හෝ කොප්ටික් දින දර්ශනය මත පදනම් වන අතර එය ඊජිප්තු දින දර්ශනයෙන් ව්‍යුත්පන්න වේ. කොප්ටික් දින දර්ශනය මෙන්, ඉතියෝපියානු දින දර්ශනයේ හරියටම දින 30 බැගින් මාස දොළහක් සහ දහතුන්වන මාසය සෑදෙන එපගෝමනල් දින පහක් හෝ හයක් ඇත. ඉතියෝපියානු මාස ආරම්භ වන්නේ කොප්ටික් දින දර්ශනයට අනුව එම දිනවලමය, නමුත් ඒවායේ නම් කර ඇත්තේ Ge'ez වලිනි.[තහවුරු කර නොමැත]
ජූලියන් දින දර්ශනයේ මෙන්, හයවන agepomenal දිනය - සාරය වශයෙන් අධික දිනයක් - ව්‍යතිරේකයකින් තොරව සෑම වසර හතරකට වරක් ජූලියන් දින දර්ශනයේ අගෝස්තු 29 වන දින, ජූලියන් අධික දිනයට මාස හයකට පෙර එකතු කරනු ලැබේ. මේ අනුව, ඉතියෝපියානු වසරේ පළමු දිනය, 1 Mäskäräm, 1901 සහ 2099 අතර වසර සඳහා (ඇතුළත්), සාමාන්‍යයෙන් සැප්තැම්බර් 11 (ග්‍රෙගෝරියානු) වන නමුත් ග්‍රෙගෝරියානු අධික වසරට පෙර වසරවල සැප්තැම්බර් 12 දිනට වැටේ. එය ආසන්න වශයෙන් ග්‍රෙගෝරියානු දින දර්ශනයට වසර හතකුත් මාස තුනක් පිටුපසින් ඇත්තේ ජේසුස් වහන්සේ ප්‍රකාශ කරන දිනය තීරණය කිරීමේදී විකල්ප ගණනය කිරීමක් නිසා ය.[තහවුරු කර නොමැත]
ක්‍රිස්තු පූර්ව 300 දී පමණ ඔරොමෝ ජනතාව විසින් තවත් දින දර්ශන පද්ධතියක් වර්ධනය කරන ලදී. චන්ද්‍ර-තාරකා දින දර්ශනයක්, මෙම ඔරොමෝ දින දර්ශනය විශේෂිත තාරකා හෝ තාරකා මණ්ඩල හතක් සමඟ සම්බන්ධව චන්ද්‍රයාගේ තාරකා විද්‍යාත්මක නිරීක්ෂණ මත රඳා පවතී. ඔරොමෝ මාස (තරු/චන්ද්‍ර අවධීන්) යනු බිට්ටොට්ටෙස්සා (ඉංගුලම්), කැම්සා (ප්ලෙයිඩීස්), බුෆා (ඇල්ඩෙබරාන්), වොක්සාබජ්ජි (බෙල්ලෙට්‍රික්ස්), ඔබෝරා ගුඩ්ඩා (මධ්‍යම ඔරියන්-සයිප්), ඔබෝරා දික්කා (සිරියස්), බිරා (පුර සඳ), සිකාවා (ගිබස් සඳ), සදසා (කාර්තු චන්ද්‍රයා), ආබ්රසය (විශාල අඩ සඳ), අම්මාජී (මධ්‍යම අඩ සඳ) සහ ගුරන්දල (කුඩා අඩ සඳ) වේ.[323]
ආහාර පිසීම
[සංස්කරණය]
.වඩාත් ප්‍රසිද්ධ ඉතියෝපියානු ආහාර පිසීම ඉතියෝපියානු සංස්කෘතියේ වොට් ලෙස හැඳින්වෙන විවිධ වර්ගයේ ඝන මස් ඉස්ටුවක් සහ ටෙෆ් පිටිවලින් සාදන ලද විශාල ඇඹුල් පැතලි පාන් වර්ගයක් වන ඉන්ජෙරා මත තබන එළවළු අතුරු කෑම වලින් සමන්විත වේ. මෙය භාජන සමඟ අනුභව නොකෙරේ, නමුත් ඒ වෙනුවට ඉන්ජෙරා භාවිතා කරනුයේ ඇතුල්වීම් සහ අතුරු කෑම උරා ගැනීම සඳහා ය. ඉතියෝපියාවේ විශ්වීය වශයෙන්, මිනිසුන් කණ්ඩායමක් සමඟ මේසය මැද එකම කෑමක් අනුභව කිරීම සාමාන්‍ය දෙයකි. "ගුර්ෂා" ලෙසින් හඳුන්වනු ලබන සම්ප්‍රදායක් හෝ කණ්ඩායමක් තුළ අන්‍යයන්ට පෝෂණය කිරීම ද පොදු සිරිතකි.[324] ඉතියෝපියානු ඕතඩොක්ස් ක්‍රිස්තියානි, ඉස්ලාම් සහ යුදෙව් ඇදහිලි තුළ දෙකම තහනම් බැවින්, සාම්ප්‍රදායික ඉතියෝපියානු ආහාර පිසීමේ කිසිදු ආකාරයක ඌරු මස් හෝ සිප්පි යොදා නොගනී.
චෙචෙබ්සා, මාර්කා, චුකෝ, මිචිරා සහ ධංග ඔරොමෝ වලින් වඩාත් ජනප්‍රිය ආහාර වේ. කිට්ෆෝ රටේ ජනප්‍රියම ප්‍රණීත ආහාරයකි.
මාධ්‍ය
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියානු විකාශන සංස්ථාව (EBC), කලින් ETV ලෙස හඳුන්වනු ලැබුවේ රාජ්‍ය මාධ්‍ය වේ. 1962 දී බ්‍රිතාන්‍ය සමාගමක් වන තොම්සන් සහ අධිරාජ්‍යයා වන හේලි සෙලාසිගේ සහාය ඇතිව රූපවාහිනී සේවය ආරම්භ කිරීමට පෙර 1935 දී ගුවන් විදුලි විකාශනය ආරම්භ කරන ලදී. 2015 සිට, EBC නවීකරණය කරන ලද සම්ප්‍රේෂණය සමඟ එහි චිත්‍රාගාර වැඩි දියුණු කර ඇත.
Kana TV යනු ඉතියෝපියාවේ වඩාත්ම ජනප්‍රිය රූපවාහිනී නාලිකාවයි.[325] එය ප්‍රධාන වශයෙන් විදේශීය අන්තර්ගතයන් අම්හාරික් භාෂාවට පරිවර්තනය කිරීම සඳහා ප්‍රසිද්ධය. දශක කිහිපයක් පුරා, රාජ්‍ය රූපවාහිනිය ප්‍රධාන ජන මාධ්‍ය ලෙස සේවය කර ඇත්තේ 2000 දශකයේ අගභාගයේදී, EBS TV පළමු පුද්ගලික රූපවාහිනී නාලිකාව ලෙස දියත් කරන තෙක් ය. එපමනක් නොව, 2016 දී පුද්ගලික නාලිකා රාශියක් ආරම්භ කරන ලද අතර, එය රටේ පුද්ගලික මාධ්‍ය සමාගම්වල වර්ධනයේ උච්චතම අවස්ථාව විය. උදාහරණයක් ලෙස, Fana TV 2017 දී දියත් කළ දින සිට විශාලතම රූපවාහිනී ජාලය වේ.
ඉතියෝපියාවේ වැඩිපුරම බෙදා හරින ලද පුවත්පත් වන්නේ අඩිස් ෆෝචූන්, කැපිටල් ඉතියෝපියාව, ඉතියෝපියානු වාර්තාකරු, ඇඩිස් සීමන්[තහවුරු කර නොමැත] (අම්හාරික්) සහ ඉතියෝපියානු හෙරල්ඩ් ය.[තහවුරු කර නොමැත]
එකම අන්තර්ජාල සේවා සපයන්නා වන්නේ ජාතික විදුලි සංදේශ සමාගම වන Ethio ටෙලිකොම් ය. රටේ පරිශීලකයින්ගෙන් විශාල කොටසක් ජංගම උපාංග හරහා අන්තර්ජාලයට පිවිසේ.[326] 2016 වන විට, දශකයකට පෙර මිලියන 4.29ක පමණ පරිශීලකයින් මිලියනයකට වඩා තම නිවසේ අන්තර්ජාල ප්‍රවේශය ඇති පුද්ගලයින් සංඛ්‍යාවකි.[327] ඉතියෝපියානු රජය ඇතැම් විට හිතාමතාම රට තුළ අන්තර්ජාල සේවාව වසා දමා හෝ දේශපාලන නොසන්සුන්තා පවතින කාලවලදී ඇතැම් සමාජ මාධ්‍ය වෙබ් අඩවි වෙත ප්‍රවේශය සීමා කර ඇත. 2016 අගෝස්තු මාසයේදී, ඔරොමියා කලාපයේ විරෝධතා සහ උද්ඝෝෂණවලින් පසුව, දින දෙකක කාලයකට අන්තර්ජාලයට සියලු ප්‍රවේශය වසා දමන ලදී.[328] 2017 ජූනි මාසයේදී, විශ්වවිද්‍යාල ප්‍රවේශ විභාග පරිපාලනයට සමගාමීව පැවති කාලපරිච්ඡේදය තුළ ජංගම දුරකථන භාවිත කරන්නන් සඳහා අන්තර්ජාල ප්‍රවේශය රජය විසින් වසා දමන ලදී. සීමා කිරීමට හේතුව රජය විසින් තහවුරු කර නොතිබුණද,[326] මෙම පියවර 2016 වසරේ එම කාලය තුළම පරීක්ෂණ ප්‍රශ්න කාන්දු වීමකින් පසු ගත් පියවරකට සමාන විය.[329][330]
විද්‍යාව සහ තාක්ෂණය
[සංස්කරණය]
.JPG)
සංවිධානාත්මක ආයතන නොමැතිකම හේතුවෙන් ඉතියෝපියාවේ විද්‍යාව හා තාක්ෂණය ප්‍රගතිශීලී ලෙස මතුවෙමින් තිබේ. නිෂ්පාදන සහ සේවා සපයන්නන් බොහෝ විට ගෘහස්ථ විද්‍යාගාර හරහා නව්‍ය සහ තාක්‍ෂණික විසඳුම් ඉදිරියට ගෙන යාම සඳහා තරඟකාරී ක්‍රමලේඛනයක නිරත වෙති. ඉතියෝපියානු අභ්‍යවකාශ විද්‍යාව හා තාක්ෂණය අභ්‍යවකාශය සහ තාක්ෂණය සම්බන්ධයෙන් බහුවිධ කාර්යයන් සිදු කිරීමේ වගකීම දරයි. මීට අමතරව, ඉතියෝපියාව 2019 දෙසැම්බරයේ කිලෝ ග්‍රෑම් 70 ක ET-RSS1 බහු වර්ණාවලි දුරස්ථ සංවේදක චන්ද්‍රිකාවක් දියත් කරන ලදී. ජනාධිපති සහලේ-වර්ක් සෙව්ඩේ 2019 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී ප්‍රකාශ කළේ "චන්ද්‍රිකාව දේශගුණය සහ කාලගුණය ආශ්‍රිත වෙනස්වීම් පිළිබඳ අවශ්‍ය සියලුම දත්ත ලබා දෙන බවයි. කෘෂිකර්මාන්තය, වන වගාව මෙන්ම ස්වභාවික සම්පත් සුරැකීමේ මුලපිරීම් සඳහා රටේ ප්‍රධාන ඉලක්ක සඳහා යොදා ගනු ලබන සංසිද්ධි." 2020 ජනවාරි වන විට චන්ද්‍රිකා නිෂ්පාදනය, එකලස් කිරීම, ඒකාබද්ධ කිරීම සහ පරීක්ෂා කිරීම ආරම්භ විය. මෙය යුරෝපීය ආයෝජන බැංකුව (EIB) විසින් අරමුදල් සපයන ප්‍රංශ සමාගමක් විසින් ඉදිකරන ලද පහසුකම් ද වැඩි කරනු ඇත. ප්‍රධාන නිරීක්ෂණාගාරය එන්ටෝටෝ නිරීක්ෂණාගාරය සහ අභ්‍යවකාශ විද්‍යා පර්යේෂණ මධ්‍යස්ථානය (EORC) අභ්‍යවකාශ වැඩසටහන් වෙන් කරන ලදී. Ethiopian Biotechnology Institute යනු පාරිසරික සහ දේශගුණ සංරක්ෂණය සඳහා වගකිව යුතු විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ සහ සංවර්ධන සේවා කර්මාන්තයේ කොටසකි.[333] බොහෝ ගැඹුරු විද්‍යාඥයන් ගෞරව සහ කීර්ති නාමයන් සඳහා දායක වී ඇත. කිටව් එජිගු, මුලුගෙට බෙකැලේ, අක්ලිලු ලෙම්මා, ගෙබිසා එජෙටා සහ මෙලකු වොරෙඩේ ඒවායින් සමහරකි.
ඉතියෝපියාව වසර දහස් ගණනක සිට සාම්ප්‍රදායික වෛද්‍ය විද්‍යාව සඳහා ප්‍රසිද්ධය. ඉතියෝපියාවේ පළමු වසංගතය 849 දී ඇති වූ අතර, අක්සුමයිට් අධිරාජ්‍යයා වූ අබ්බා යොහානස් "අවිචාර සඳහා දෙවියන්ගේ දඬුවම" හේතුවෙන් එම ස්ථානයෙන් නෙරපා හරින ලදී. පළමු සාම්ප්‍රදායික වෛද්‍ය විද්‍යාව මෙම ව්‍යසනයෙන් ව්‍යුත්පන්න වූ බව ප්‍රකාශ කළ නමුත් නිශ්චිත මූලාශ්‍රය විවාදයට ලක්ව ඇත. ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් වලින් වෙනස් වුවද, සාම්ප්‍රදායික වෛද්‍ය විද්‍යාව බොහෝ විට ඖෂධ පැළෑටි, අධ්‍යාත්මික සුවය, අස්ථි සැකසීම සහ රෝග සඳහා ප්‍රතිකාර කිරීමේදී සුළු ශල්‍යකර්ම ක්‍රම ක්‍රියාත්මක කරයි.[334] අනෙකුත් ක්ෂේත්‍ර අතර ජ්‍යොතිෂය, දින දර්ශනය සහ මිනුම් ඒකකය මැනීමට භාවිතා කරන සාම්ප්‍රදායික ගණිතය ඇතුළත් වේ.
ඉතියෝපියාව 2023 දී ගෝලීය නවෝත්පාදන දර්ශකයේ 125 වැනි ස්ථානයට පත් විය.[335]
සංගීතය
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියාවේ සංගීතය අතිශයින් විවිධාකාර වන අතර රටේ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් 80 න් එක් එක් අනන්‍ය ශබ්ද සමඟ සම්බන්ධ වේ. ඉතියෝපියානු සංගීතය සමහර ස්වර අතර ලාක්ෂණික වශයෙන් දිගු කාල අන්තරයන් සහිත පංචේන්ද්‍රිය වූ වෙනස් මාදිලි පද්ධතියක් භාවිතා කරයි. ඉතියෝපියානු සංස්කෘතියේ සහ සම්ප්‍රදායේ වෙනත් බොහෝ අංගයන් මෙන්ම, සංගීතයේ සහ පද රචනයේ රසයන් අසල්වැසි එරිත්‍රියාව, සෝමාලියාව, ජිබුටි සහ සුඩානය සමඟ දැඩි ලෙස සම්බන්ධ වේ.[336][337] ඉතියෝපියාවේ සාම්ප්‍රදායික ගායනය බහුශ්‍රැතයේ විවිධ ශෛලීන් ඉදිරිපත් කරයි, (විෂම ශබ්දය, ඩ්‍රෝන්, අනුකරණය සහ ප්‍රතිවිරුද්ධ ලක්ෂ්‍යය). සාම්ප්‍රදායිකව, ඉතියෝපියානු ගීත රචනයේ පද රචනය දේශප්‍රේමය හෝ ජාතික අභිමානය, ප්‍රේම සම්බන්ධය, මිත්‍රත්වය සහ ටිසිටා නමින් හැඳින්වෙන අද්විතීය මතක සටහන් සමඟ දැඩි ලෙස සම්බන්ධ වේ.
6 වන සියවසේ අක්සුමයිට් නිර්මාපකයෙකු වන ශාන්ත යාරෙඩ්, ඉතියෝපියානු සහ එරිත්‍රියානු ඕතඩොක්ස් ටෙවාහෙඩෝ පල්ලියේ පූජනීය සංගීතය නිර්මාණය කරමින් එරිත්‍රියාවේ සහ ඉතියෝපියාවේ සාම්ප්‍රදායික සංගීතයේ පූර්වගාමියා ලෙස පුළුල් ලෙස සැලකේ. ඔහු ගීස්, එසෙල් සහ අරාරේ යන ගීත තුනකට බෙදූ සෙමා ද රචනා කළේය. යාරෙඩ් ජීවිතය "අසාර්ථකත්වය සහ සාර්ථකත්වය" යැයි සිතන අතර එහිදී ඔහුගේ අධ්‍යාපනයේ දුර්වල කාර්ය සාධනය විය. ඔහු තම සැබෑ ජීවිතයට ප්‍රතිමූර්තියක් ලබා දුන් අතර හොඳ මනෝභාවයකින් නැවත පාසලට පැමිණි අතර පසුව දේශපාලන ක්ෂේත්‍රයේ කැපී පෙනෙන චරිතයක් විය. ඔහුගේ ඉතිරි ජීවිත කාලය තුළ, ඔහු අක්සුමයිට් අධිරාජ්‍යයා වූ ගෙබ්රේ මෙස්කල්ගේ සහ පිටුවහල් කරන ලද සාන්තුවරයින් නව දෙනාගේ මිතුරෙකු විය.[338]
නවීන සංගීතය හේයිල් සෙලාසි අධිරාජ්‍යයාගේ පාලන සමය දක්වා දිව යන අතර එහිදී ආර්බා ලිජොච් නම් ආර්මේනියානු අනාථයින් 40 දෙනෙකු ජෙරුසලමේ සිට අඩිස් අබාබා වෙත පැමිණියහ. 1924 වන විට, සංගීත කණ්ඩායම වාද්‍ය වෘන්දයක් ලෙස බොහෝ දුරට ස්ථාපිත විය. නමුත් දෙවන ලෝක සංග්‍රාමයෙන් පසුව, ඉම්පීරියල් බොඩිගාඩ් බෑන්ඩ්, යුධ හමුදා තූර්ය වාදක කණ්ඩායම සහ පොලිස් තූර්ය වාදක කණ්ඩායම වැනි සමාන සංගීත කණ්ඩායම් කිහිපයක් බිහි විය.[339]
1960 සහ 1970 ගණන් වලදී, සම්ප්‍රදායික සංගීතය මුසු කරන ලද නවීන ඉතියෝපියානු සංගීතය "ස්වර්ණමය යුගය" ලෙසින් හඳුන්වනු ලබන කාලය තුළ පුනර්ජීවනය විය. ඉන් පසුව කැපී පෙනෙන සංගීත ශිල්පීන් කිහිප දෙනෙකු බිහි විය, උදාහරණයක් ලෙස, තිලාහුන් ගෙසෙස්සේ, ඇලමේහු එෂේටේ, බිසුනේෂ් බෙකලේ, මුලුකන් මෙලෙසේ සහ මහමුද් අහමඩ්. එය ටිසිටා නම් සම්ප්‍රදායික ශෛලිය ද භාවිතා කළේය. ඩර්ග් පාලන සමයේදී, මෙම කලාකරුවන්ට රට තුළ ප්‍රසංග පැවැත්වීම තහනම් වූ අතර බොහෝ විට ජෑස් සහ ෆන්ක් බලපෑම් සමඟ මිශ්‍ර කරමින් උතුරු ඇමරිකාවේ සහ යුරෝපයේ පිටුවහල් කිරීමට බල කෙරුනි. උදාහරණයක් ලෙස, රොහා සංගීත කණ්ඩායම, වලියස් සංගීත කණ්ඩායම, සහ ඉතියෝ තරු. මේ කාලය වන විට නිව්වේ ඩෙබෙබේ ඩර්ග් රජය විවේචනය කළේය.[321]
නවීන සංගීතය 1990 සහ 2000 ගණන්වල කෙටි කලකින් වර්ධනය විය. මෙම කාල පරිච්ෙඡ්දය තුළ වඩාත් ජනප්‍රිය කලාකරුවන් වූයේ ඇස්ටර් අවේක්, ගිගි සහ ටෙඩි ඇෆ්රෝ ය. ඉතියෝපියානු සංගීතය ඊලඟ දශකය තුළ තවදුරටත් නවීකරණය කරන ලද අතර, ඉලෙක්ට්‍රොනික වර්ගය භාවිතා කරමින් සහ වඩාත් ජනප්‍රිය විය. DJ රොෆ්නන් 2018 දී ඔහුගේ පළමු ඇල්බමය Reflection නිකුත් කිරීමෙන් පසු EDM හි පුරෝගාමියා ලෙස ප්‍රසිද්ධියට පත් විය.[321]
සිනමාව
[සංස්කරණය]
ප්‍රථම ලෝක චිත්‍රපටය ප්‍රක්ෂේපණය කර වසර තුනකට පසු 1898 දී පළමු සිනමා ශාලාව හඳුන්වා දෙන ලදී. ඉතාලි ඇමති ෆෙඩරිකෝ සික්කොඩිකෝලා විසින් ආරෝපණය කරන ලද සිනමා කෞතුක වස්තු, පසුව දෙවන මෙනෙලික් අධිරාජ්‍යයාට පිරිනමන ලදී. 20 වැනි ශතවර්ෂයේ මුල් දර්ශන සහිත දර්ශනය 1909 දී පමණ වූ අතර වාර්තාමය හෝ චරිතාපදාන චිත්‍රපට විසින් වැළඳ ගන්නා ලදී. අවු ද මෙනිලෙක් යනු චාල්ස් මාර්ටෙල් විසින් අධ්‍යක්ෂණය කරන ලද පළමු චිත්‍රපටයයි. සෙව්ඩිටු අධිරාජ්‍යයාගේ රාජාභිෂේකය වෙනුවෙන් කැප වූ පළමු මිලිමීටර් 16 කලු-සුදු චිත්‍රපටය, පසුව හේයිල් සෙලාසි අධිරාජ්‍යයාගේ රාජාභිෂේකය රූගත කරන ලදී. 1990 ගණන්වල ඉතියෝපියානු චිත්‍රපටවල ජාත්‍යන්තර ප්‍රගතිය දක්නට ලැබුණි. මෙම යුගයේ වඩාත්ම බලගතු පුද්ගලයන් වූයේ හයිල් ගෙරිමා, සාලෙම් මෙකුරියා, යේමන ඩෙමිසි සහ ටෙෂෝම් ගේබ්රියෙල් ය. චිත්‍රපට 2000 ගණන්වල නවීකරණය කිරීමට පටන් ගත් අතර අම්හාරික් භාෂාව ක්‍රියාත්මක විය. ජාත්‍යන්තරව වැඩිම ආදායමක් උපයාගත් චිත්‍රපට වන්නේ සෙලංචි, ඩිෆ්රෙට්, ලෑම්බ්, ප්‍රින්ස් ඔෆ් ලව් සහ ලම්බඩිනා. නූතන යුගයේදී සෙලාම් ටෙස්ෆායි, ෆ්‍රියාට් යේමානේ, හනන් තාරික්, මහදර් අසේෆා, අම්ලෙසෙට් මුචි සහ රූත් නෙග්ගා ඇතුළු නළු නිළියන් කිහිප දෙනෙකු නැවත නැවතත් දර්ශනය විය.
වඩාත්ම කීර්තිමත් චිත්‍රපට සම්මානයක් වන්නේ අඩිස් අබාබා හි පැවති ගුම්මා චිත්‍රපට සම්මාන ය. 2014 දී ආරම්භ කරන ලද මෙම සම්මානය සමහර නාලිකාවල සජීවී රූපවාහිනියෙන් විකාශය විය.[340] ඇඩිස් ජාත්‍යන්තර චිත්‍රපට උළෙල සහ ඉතියෝපියානු ජාත්‍යන්තර චිත්‍රපට උළෙල ඇතුළු උත්සව ආධුනික සහ වෘත්තීය චිත්‍රපට නිෂ්පාදකයින්ගේ කෘති ප්‍රදර්ශනය කරයි; දෙවැන්න විනිශ්චයකරුවන් විසින් ඡන්දය දෙනු ලැබේ. ඒවා පිළිවෙලින් 2007[341] සහ 2005 දී පිහිටුවන ලදී.[342]
ක්‍රීඩා
[සංස්කරණය]
ඉතියෝපියාවේ ප්‍රධාන ක්‍රීඩා වන්නේ ජවන සහ පිටිය (විශේෂයෙන් දිගු දුර ධාවන) සහ පාපන්දු ය. ඉතියෝපියානු ක්‍රීඩක ක්‍රීඩිකාවන් ජවන හා පිටිය තුල ඔලිම්පික් රන් පදක්කම් රාශියක් දිනාගෙන ඇති අතර, ඔවුන්ගෙන් වැඩි ප්‍රමාණයක් දුර ධාවන තරඟ වලිනි.[343] 1960 රෝම ඔලිම්පික් ක්‍රීඩා උළෙලේ දී 2:15:16 ලෝක වාර්තාගත කාලයකදී මැරතන් තරගය ජයග්‍රහණය කරන විට, උප සහරානු රටකින් ඔලිම්පික් රන් පදක්කමක් දිනූ පළමු මලල ක්‍රීඩකයා බවට අබේබේ බිකිලා පත්විය.[344][345] හේල් ගෙබ්‍සෙලාසි, කෙනෙනිසා බෙකෙල් සහ තිරුනේෂ් දිබබායන දෙදෙනාම ඔලිම්පික් සහ ලෝක ශූරතා රන් පදක්කම් කිහිපයකින් සමන්විත ලෝක ප්‍රකට දිගු දුර ධාවකයන් වේ. ලෙටසෙන්බෙට් ගිඩේ කාන්තා මීටර් 5000 සහ 10,000 ධාවන තරග දෙකේදීම ලෝක වාර්තාවට හිමිකම් කියයි. අනෙකුත් කැපී පෙනෙන ඉතියෝපියානු ධාවකයන් වන්නේ මාමෝ වෝල්ඩ්, මිරුට්ස් යිෆ්ටර්, ඩෙරාර්ටු තුලු, මෙසෙරෙට් ඩෙෆාර්, බිර්හානේ අඩේරේ, ටිකි ගෙලනා, ගෙන්සෙබේ ඩිබාබා, තරිකු බෙකලේ, ජෙලේට් බුර්කා සහ යොමිෆ් කෙජෙල්චා ය.
2012 වන විට සහ 2013 වසරට යන විට, වත්මන් ජාතික ඉතියෝපියානු ජාතික පාපන්දු කණ්ඩායම (වලයියා ඇන්ටිලොප්ස් යන අන්වර්ථ නාමයෙන් හඳුන්වනු ලැබේ) 2012 අප්‍රිකානු ජාතීන්ගේ කුසලානයට සුදුසුකම් ලබා ඉතිහාසගත වූ අතර 2014 FIFA සඳහා සුදුසුකම් ලැබීමේ අවසන් අදියරේදී අවසන් අප්‍රිකානු පාපන්දු කණ්ඩායම් 10 ට ළඟා විය. ලෝක කුසලානය. නායක අඩනේ ගිර්මා සහ වැඩිම ලකුණු ලාභියා සලාදීන් සෙයිඩ් කැපී පෙනෙන ක්‍රීඩකයින් වේ.
1949 දී ජාතික පැසිපන්දු කණ්ඩායමක් පිහිටුවන ලද ඉතියෝපියාවට උප සහරා අප්‍රිකාවේ දීර්ඝතම පැසිපන්දු සම්ප්‍රදාය ඇත.
මේවාද බලන්න
[සංස්කරණය]සටහන්
[සංස්කරණය]- ^ ඇම්හාරික්: ኢትዮጵያ, romanized: Ītyōṗṗyā pronounced [i.tjo.p’ja], සැකිල්ල:Lang-om, සෝමාලි: Itoobiya, සැකිල්ල:Lang-ti, සැකිල්ල:Lang-aa
- ^ It is also bordered to the northeast by the unrecognised state of Somaliland, which is recognised internationally as a de jure autonomous region of Somalia.
- ^ The inscriptions in Ancient Greek read "ΑΧΩΜΙΤΩ ΒΑΣΙΛΕΥΣ" ("King of Axum") and "ΕΝΔΥΒΙΣ ΒΑΣΙΛΕΥΣ" ("King Endubis"); Greek was the lingua franca by that time, so its use in coins simplified foreign trade.
- ^
- Pro-federal government troops
- Ethiopian federal government and regional allies
- Anti-federal government rebels
- Fano (Amhara militia)
- Pro-federal government troops
යොමු කිරීම්
[සංස්කරණය]- ^ උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;Venturesනමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - ^ උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;Nazretනමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - ^ උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;africanews.comනමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - ^ "Ethiopian Constitution". www.africa.upenn.edu.
- ^ "Table 2.2 Percentage distribution of major ethnic groups: 2007" (PDF). Summary and Statistical Report of the 2007 Population and Housing Census Results. Population Census Commission. p. 16. 25 March 2009 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 December 2020.
- ^ a b c උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;2007Censusනමැති ආශ්‍රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - ^ "Ethiopia- The World Factbook". www.cia.gov/the-world-factbook/. Central Intelligence Agency (CIA). සම්ප්‍රවේශය 19 July 2021.
- ^ "Zenawism as ethnic-federalism" (PDF).
- ^ "Overview About Ethiopia - Embassy of Ethiopia". 25 January 2019.
- ^ https://www.worldometers.info/world-population/ethiopia-population/#google_vignette
- ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Ethiopia)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. සම්ප්‍රවේශය 12 October 2023.
- ^ "Gini Index coefficient". CIA World Factbook. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2021.
- ^ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. September 8, 2022. සම්ප්‍රවේශය September 8, 2022.
- ^ Cummey, Donald (30 July 2023). "Ethiopia". Britianica. Jul 21, 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Ethiopia, Embassy Of (30 July 2023). "Overview Of Ethiopia". Embassy Of Ethiopia Washington.
- ^ Ethiopia, Embassy Of Ethiopia (30 July 2023). "About Ethiopia". Embassy Of Ethiopia Washington.
- ^ "Population Projections for Ethiopia 2007–2037". www.csa.gov.et. 3 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 September 2020.
- ^ "Ethiopia". The World Factbook (2024 ed.). Central Intelligence Agency. සම්ප්‍රවේශය 24 September 2022. (Archived 2022 edition)
- ^ "Ethiopia". The World Factbook. CIA. සම්ප්‍රවේශය 5 April 2021.
- ^ Kessler, David F. (2012). The Falashas : a Short History of the Ethiopian Jews. Routledge. ISBN 978-1-283-70872-2. OCLC 819506475.
- ^ Hopkin, Michael (16 February 2005). "Ethiopia is top choice for cradle of Homo sapiens". Nature. doi:10.1038/news050214-10.
- ^ Li, J.Z.; Absher, D.M.; Tang, H.; Southwick, A.M.; Casto, A.M.; Ramachandran, S.; Cann, H.M.; Barsh, G.S.; Feldman, M.; Cavalli-Sforza, L.L.; Myers, R.M. (2008). "Worldwide Human Relationships Inferred from Genome-Wide Patterns of Variation". Science. 319 (5866): 1100–04. Bibcode:2008Sci...319.1100L. doi:10.1126/science.1153717. PMID 18292342. S2CID 53541133.
- ^ "Humans Moved From Africa Across Globe, DNA Study Says". Bloomberg News. 21 February 2008. 29 June 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2009.
- ^ Kaplan, Karen (21 February 2008). "Around the world from Addis Ababa". Los Angeles Times. 3 June 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2009.
- ^ Blench, Roger (2006). Archaeology, Language, and the African Past (English බසින්). AltaMira Press. pp. 150–163. ISBN 978-0759104662.
{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link) - ^ "Ethiopia". November 2023.
- ^ "Ethiopia | People, Flag, Religion, Capital, Map, Population, War, & Facts | Britannica". 31 October 2023.
- ^ Moore, Dale H. (1936). "Christianity in Ethiopia". Church History. 5 (3): 271–284. doi:10.2307/3160789. ISSN 0009-6407. JSTOR 3160789. S2CID 162029676.
- ^ Abbink, Jon (1998). "An Historical-Anthropological Approach to Islam in Ethiopia: Issues of Identity and Politics". Journal of African Cultural Studies. 11 (2): 109–124. doi:10.1080/13696819808717830. hdl:1887/9486. ISSN 1369-6815. JSTOR 1771876.
- ^ "Ethnicity and Power in Ethiopia" (PDF). 12 April 2022.
- ^ BBC Staff (3 November 2020). "Ethiopia attack: Dozens 'rounded up and killed' in Oromia state". BBC (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 25 May 2021.
- ^ Borger, Julian (24 August 2023). "Brics to more than double with admission of six new countries". The Guardian.
- ^ "5 reasons why Ethiopia could be the next global economy to watch". World Economic Forum (ඉංග්‍රීසි බසින්). 6 September 2019. සම්ප්‍රවේශය 10 March 2022.
- ^ Africa, Somtribune (29 August 2020). "Ethiopia Can Be Africa's Next Superpower". SomTribune (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 10 March 2022.
- ^ "Overview". World Bank (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-06-13.
- ^ "Agriculture in Ethiopia: data shows for a large part Agriculture still retained its majority share of the economy". The Low Ethiopian Reports. 16 June 2022.
- ^ "Overview". World Bank (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 23 December 2021.
- ^ "Ethiopia Poverty Assessment". World Bank (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 17 December 2018.
- ^ Liddell, Henry George; Scott, Robert. "A Greek-English Lexicon". A Greek-English Lexicon. Perseus. https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3D%232329&redirect=true. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 16 March 2009.
- ^ For all references to Ethiopia in Herodotus, see: this list at the Perseus Project.
- ^ Homer, Odyssey 1.22–4.
- ^ a b Hatke, George (2013). Aksum and Nubia: Warfare, Commerce, and Political Fictions in Ancient Northeast Africa. NYU Press. pp. 52–53. ISBN 978-0-8147-6066-6.
- ^ Etymologicum Genuinum s.v. Αἰθιοπία; see also Aethiopia
- ^ Cp. Ezekiel 29:10
- ^ Acts 8:27
- ^ Africa Geoscience Review, Volume 10. Rock View International. 2003. p. 366. සම්ප්‍රවේශය 9 August 2014.
- ^ Schoff, Wilfred Harvey (1912). The Periplus of the Erythraean Sea: travel and trade in the Indian Ocean. Longmans, Green, and Co. p. 62. සම්ප්‍රවේශය 28 September 2016.
- ^ Ansari, Azadeh (7 October 2009). "Oldest human skeleton offers new clues to evolution". CNN.com/technology. සම්ප්‍රවේශය 2 March 2011.
- ^ "Mother of man – 3.2 million years ago". Bbc.co.uk. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2009.
- ^ Johanson, Donald C.; Wong, Kate (2010). Lucy's Legacy: The Quest for Human Origins. Crown Publishing Group. pp. 8–9. ISBN 978-0-307-39640-2.
- ^ "Institute of Human Origins: Lucy's Story". 15 June 2016. සම්ප්‍රවේශය 23 March 2017.
- ^ Mcdougall, I.; Brown, H.; Fleagle, G. (Feb 2005). "Stratigraphic placement and age of modern humans from Kibish, Ethiopia" (PDF). Nature. 433 (7027): 733–36. Bibcode:2005Natur.433..733M. doi:10.1038/nature03258. PMID 15716951. S2CID 1454595.
- ^ White, T.D.; Asfaw, B.; Degusta, D.; Gilbert, H.; Richards, G.D.; Suwa, G.; Clark Howell, F. (2003). "Pleistocene Homo sapiens from Middle Awash, Ethiopia". Nature. 423 (6941): 742–47. Bibcode:2003Natur.423..742W. doi:10.1038/nature01669. PMID 12802332. S2CID 4432091.
- ^ Callaway, Ewan (7 June 2017). "Oldest Homo sapiens fossil claim rewrites our species' history". Nature. doi:10.1038/nature.2017.22114. සම්ප්‍රවේශය 5 July 2017.
- ^ Hammond, Ashley S.; Royer, Danielle F.; Fleagle, John G. (Jul 2017). "The Omo-Kibish I pelvis". Journal of Human Evolution. 108: 199–219. doi:10.1016/j.jhevol.2017.04.004. ISSN 1095-8606. PMID 28552208.
- ^ Zarins, Juris (1990). "Early Pastoral Nomadism and the Settlement of Lower Mesopotamia". Bulletin of the American Schools of Oriental Research. 280 (280): 31–65. doi:10.2307/1357309. JSTOR 1357309. S2CID 163491760.
- ^ Blench, R. (2006). Archaeology, Language, and the African Past. Rowman Altamira. pp. 143–44. ISBN 978-0-7591-0466-2.
- ^ Güldemann, Tom (2018). The Languages and Linguistics of Africa (ඉංග්‍රීසි බසින්). De Gruyter Mouton. p. 311. ISBN 9783110426069.
- ^ Campbell, Lyle (2021). Historical Linguistics, Fourth Edition (English බසින්). The MIT Press. pp. 399–400. ISBN 978-0262542180.
{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link) - ^ Zimmer, Carl (8 August 2019). "In the Ethiopian Mountains, Ancient Humans Were Living the High Life". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. සම්ප්‍රවේශය 16 August 2019.
- ^ Katz, Brigit. "Archaeologists Uncover Evidence of an Ancient High-Altitude Human Dwelling". Smithsonian (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 16 August 2019.
- ^ Smith, Kiona N. (9 August 2019). "The first people to live at high elevations snacked on giant mole rats". Ars Technica (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 16 August 2019.
- ^ History, Charles Q. Choi 2019-08-09T12:59:10Z (9 August 2019). "Earliest Evidence of Human Mountaineers Found in Ethiopia". livescience.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 16 August 2019.
{{cite web}}: CS1 maint: numeric names: authors list (link) - ^ Dvorsky, George (9 August 2019). "This Rock Shelter in Ethiopia May Be the Earliest Evidence of Humans Living in the Mountains". Gizmodo (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 16 August 2019.
- ^ "Earliest evidence of high-altitude living found in Ethiopia". UPI (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 16 August 2019.
- ^ Miehe, Georg; Opgenoorth, Lars; Zech, Wolfgang; Woldu, Zerihun; Vogelsang, Ralf; Veit, Heinz; Nemomissa, Sileshi; Negash, Agazi; Nauss, Thomas (9 August 2019). "Middle Stone Age foragers resided in high elevations of the glaciated Bale Mountains, Ethiopia". Science (ඉංග්‍රීසි බසින්). 365 (6453): 583–587. Bibcode:2019Sci...365..583O. doi:10.1126/science.aaw8942. ISSN 0036-8075. PMID 31395781. S2CID 199505803.
- ^ Sahle, Y.; Hutchings, W. K.; Braun, D. R.; Sealy, J. C.; Morgan, L. E.; Negash, A.; Atnafu, B. (2013). Petraglia, Michael D (ed.). "Earliest Stone-Tipped Projectiles from the Ethiopian Rift Date to >279,000 Years Ago". PLOS ONE. 8 (11): e78092. Bibcode:2013PLoSO...878092S. doi:10.1371/journal.pone.0078092. PMC 3827237. PMID 24236011.
- ^ Sahle Y, Brooks AS (2018). "Assessment of complex projectiles in the early Late Pleistocene at Aduma, Ethiopia". PLOS ONE. 14 (5): e0216716. doi:10.1371/journal.pone.0216716. PMC 6508696. PMID 31071181.
- ^ a b c d Munro-Hay, p. 57
- ^ Tamrat, Taddesse (1972) Church and State in Ethiopia: 1270–1527. London: Oxford University Press, pp. 5–13.
- ^ Uhlig, Siegbert (ed.) (2005) Encyclopaedia Aethiopica, "Ge'ez". Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, p. 732.
- ^ Africa Geoscience Review, Volume 10. Rock View International. 2003. p. 366. සම්ප්‍රවේශය 9 August 2014.
- ^ Phillipson, David W. (1998). Ancient Ethiopia. Aksum: Its Antecedents and Successors. The British Museum Press. pp. 7, 48–50. ISBN 978-0-7141-2763-7.
- ^ Munro-Hay, p. 13
- ^ a b "Solomonic Descent in Ethiopian History". World History Encyclopedia (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 20 December 2021.
- ^ Adejumobi, Saheed A. (2007). The history of Ethiopia. Westport, CN: Greenwood Press. p. 171. ISBN 978-0-313-32273-0.
- ^ The British Museum; The CarAf Centre. "The wealth of Africa – The kingdom of Aksum – Teachers' notes" (PDF). BritishMuseum.org. 4 November 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ Karl W. Butzer, "Rise and Fall of Axum, Ethiopia: A Geo-Archaeological Interpretation", American Antiquity 46, (July 1981), p. 495
- ^ a b "Kingdom of Abyssinia". World History Encyclopedia (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 9 January 2022.
- ^ "A New History Changes the Balance of Power Between Ethiopia and Medieval Europe". 9 January 2022.
- ^ "Ethiopia The Zagwe Dynasty – Flags, Maps, Economy, History, Climate, Natural Resources, Current Issues, International Agreements, Population, Social Statistics, Political System". photius.com. සම්ප්‍රවේශය 16 December 2021.
- ^ UNESCO General History of Africa. University of California Press. 3 November 1992. p. 283. ISBN 9780520066984.
- ^ Abir, Mordechai (2013-10-28). Ethiopia and the Red Sea: The Rise and Decline of the Solomonic Dynasty and Muslim European Rivalry in the Region (ඉංග්‍රීසි බසින්). Routledge. pp. 22–70. ISBN 978-1-136-28090-0.
- ^ Connel & Killion 2011, පිටු අංකය: 160.
- ^ Mohammed, Abdul Kader (2013). The Saho of Eritrea: Ethnic Identity and National Consciousness. LIT Verlag Münster. p. 170. ISBN 9783643903327.
- ^ Fortunes of Africa: A 5,000 Year History of Wealth, Greed and Endeavour By Martin Meredith, In the Land of Prestor John, chapter 11
- ^ Hassen, Mohammed (2017). The Oromo and the Christian Kingdom of Ethiopia, 1300–1700 (English බසින්). James Currey. ISBN 978-1-84701-161-9. OCLC 962017017.
{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link) - ^ Pankhurst 1997, පිටු අංකය: 301.
- ^ "Ethiopia: The Trials of the Christian Kingdom and the Decline of Imperial Power ~a HREF="/et_00_00.html#et_01_02"". memory.loc.gov. සම්ප්‍රවේශය 31 December 2021.
- ^ "Oromo: Migration and Expansion: Sixteenth and Seventeenth Centuries".
- ^ Cohen, Leonardo (2009). The Missionary Strategies of the Jesuits in Ethiopia (1555–1632) (ඉංග්‍රීසි බසින්). Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-05892-6.
- ^ "Latin Letters of Jesuits -Wendy Laura Belcher". wendybelcher.com. සම්ප්‍රවේශය 4 February 2022.
- ^ a b Parfitt, Rose (17 January 2019). The Process of International Legal Reproduction: Inequality, Historiography, Resistance. Cambridge University Press. pp. 225–. ISBN 978-1-316-51519-8.
- ^ Berndl, Klaus (2005). National Geographic Visual History of the World (ඉංග්‍රීසි බසින්). National Geographic Society. p. 333. ISBN 978-0-7922-3695-5.
- ^ See the discussion in Solomon Getamun, History of the City of Gondar (Africa World Press, 2005), pp.1–4
- ^ Getamun, City of Gondar, p. 5
- ^ There are many lists of these seven bridges; an example can be found in Richard Pankhurst, Economic History of Ethiopia (Addis Ababa: Haile Selassie University Press, 1968), pp. 297f
- ^ "Gondar Period". ethiopianhistory.com. සම්ප්‍රවේශය 2022-06-05.
- ^ Pankhurst, Richard (1967). The Ethiopian Royal Chronicles. London: Oxford University Press. pp. 139–143.
- ^ "Political Program of the Oromo People's Congress (OPC)". Gargaaraoromopc.org. 23 April 1996. 7 March 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2009.
- ^ Middleton, John (1 June 2015). World Monarchies and Dynasties. Routledge. pp. 39–. ISBN 978-1-317-45158-7.
- ^ Tibebu, Teshale (June 2018). "Ethiopia in the Nineteenth Century". Oxford Research Encyclopedia of African History. doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.279. ISBN 9780190277734.
- ^ Keller, Edmond J. (2005). "Making and Remaking State and Nation in Ethiopia". In Laremont, Ricardo René (ed.). Borders, Nationalism, and the African State (PDF). Lynne Rienner Publishers. pp. 89–92. ISBN 9781588263407.[භින්න වූ සබැඳිය]
- ^ The Egyptians in Abyssinia සංරක්ෂණය කළ පිටපත 26 දෙසැම්බර් 2011 at the Wayback Machine. Vislardica.com. Retrieved on 3 March 2012.
- ^ CAULK, RICHARD (1971). "The Occupation of Harar: January 1887". Journal of Ethiopian Studies. 9 (2): 1–20. JSTOR 41967469.
- ^ Lipschutz, Mark (1986). Dictionary of African historical biography. Rasmussen, R. Kent (2nd ed., expanded and updated ed.). Berkeley: University of California Press. p. 1. ISBN 978-0-520-06611-3. OCLC 14069361.
- ^ Young, J. (1998). "Regionalism and democracy in Ethiopia". Third World Quarterly. 19 (2): 191–204. doi:10.1080/01436599814415. JSTOR 3993156.
- ^ a b International Crisis Group, "Ethnic Federalism and its Discontents". Issue 153 of ICG Africa report (4 September 2009) p. 2; Italy lost over 4,600 nationals in this battle.
- ^ Keefer, Edward C. (1973). "Great Britain and Ethiopia 1897–1910: Competition for Empire". International Journal of African Studies. 6 (3): 468–74. doi:10.2307/216612. JSTOR 216612.
- ^ Negash, Tekeste. Eritrea and Ethiopia : The Federal Experience. Uppsala, Sweden: Nordiska Afrikainstitutet (2005) ISBN 1-56000-992-6 pp. 13–14
- ^ "Famine Hunger stalks Ethiopia once again – and aid groups fear the worst". Time. 21 December 1987.
- ^ Pankhurst, R. (1966). "The Great Ethiopian Famine of 1888–1892: A New Assessment". Journal of the History of Medicine and Allied Sciences. 21 (2): 95–124. doi:10.1093/jhmas/XXI.2.95. PMID 5326887.
- ^ Broich, Tobias (2017). "U.S. and Soviet Foreign Aid during the Cold War – A Case Study of Ethiopia". The United Nations University – Maastricht Economic and Social Research Institute on Innovation and Technology (UNU-MERIT).
- ^ Asnake Kefale, Tomasz Kamusella and Christopher Van der Beken. 2021. Eurasian Empires as Blueprints for Ethiopia: From Ethnolinguistic Nation-State to Multiethnic Federation. London: Routledge, pp 23–34.
- ^ Clapham, Christopher (2005) "Ḫaylä Śəllase" in Siegbert von Uhlig, ed., Encyclopaedia Aethiopica: D-Ha. Wiesbaden:Harrassowitz Verlag. pp. 1062–63.
- ^ Clapham, "Ḫaylä Śəllase", Encyclopaedia Aethiopica, p. 1063.
- ^ "(1963) Haile Selassie, "Towards African Unity"". BlackPast.org. 7 August 2009.
- ^ Valdes Vivo, p. 115.
- ^ Valdes Vivo, p. 21.
- ^ "REMOVAL IS QUIET". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). Reuters. 13 September 1974. ISSN 0362-4331. සම්ප්‍රවේශය 17 June 2021.
- ^ "Ethiopia Executes 60 Former Officials, Including 2 Premiers and Military Chief". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). Reuters. 24 November 1974. ISSN 0362-4331. සම්ප්‍රවේශය 17 June 2021.
- ^ "Ethiopia's Military Government Abolishes Monarchy and Titles". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 22 March 1975. ISSN 0362-4331. සම්ප්‍රවේශය 17 June 2021.
- ^ ʼAndārgāčaw Ṭerunah (1993). The Ethiopian revolution, 1974–1987 : a transformation from an aristocratic to a totalitarian autocracy. Thomas Leiper Kane Collection. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-43082-8. OCLC 25316141.
- ^ Kaufman, Michael T. (15 November 1977). "Ethiopian Official Is Believed to Have Been Executed". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. සම්ප්‍රවේශය 17 June 2021.
- ^ Dagne, Haile Gabriel (2006). The commitment of the German Democratic Republic in Ethiopia: a study based on Ethiopian sources. London: Global Lit. ISBN 978-3-8258-9535-8.
- ^ "The Mengistu Regime and Its Impact". Library of Congress.
- ^ Oberdorfer, Don (March 1978). "The Superpowers and the Ogaden War". The Washington Post.
- ^ "US admits helping Mengistu escape". BBC. 22 December 1999. සම්ප්‍රවේශය 13 December 2017.
- ^ The Black Book of Communism, pp. 687–95
- ^ Ottaway, David B. (21 March 1979). "Addis Ababa Emerges From a Long, Bloody War". The Washington Post. සම්ප්‍රවේශය 13 December 2017.
- ^ Katz, Donald R. (21 September 1978). "Ethiopia After the Revolution: Vultures in the Land of Sheba". Rolling Stone. 26 February 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 December 2017.
- ^ Asnake Kefale, Tomasz Kamusella and Christopher Van der Beken. 2021. Eurasian Empires as Blueprints for Ethiopia: From Ethnolinguistic Nation-State to Multiethnic Federation. London: Routledge, pp 35–43
- ^ Stapleton, Timothy J. (2017). A History of Genocide in Africa. ABC-CLIO. p. 163. ISBN 978-1-4408-3052-5.
- ^ "Foreign Policy". Library of Congress – American Memory: Remaining Collections.
- ^ Crowell Anderson-Jaquest, Tommie (May 2002). "Restructuring the Soviet–Ethiopian Relationship: A Csse Study in Asymmetric Exchange" (PDF). London School of Economics and Political Science.
- ^ Archived at Ghostarchive and the Wayback Machine: (in en) Mengistu Haile Mariam Interview (1990), https://www.youtube.com/watch?v=hltKrT_5q08, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 17 June 2021
- ^ Tessema, Seleshi (November 2017). "ADDIS ABABA". Anadolu Agency.
- ^ "Why a photo of Mengistu has proved so controversial". BBC News. August 2018.
- ^ Lyons 1996, පිටු අංක: 121–23.
- ^ "Article 5" (PDF). Ethiopian Constitution. WIPO. සම්ප්‍රවේශය 2 July 2015.
- ^ "Eritrea Marks Independence After Years Under Ethiopia". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). Associated Press. 25 May 1993. ISSN 0362-4331. සම්ප්‍රවේශය 2 July 2021.
- ^ "Will arms ban slow war?". BBC News. 18 May 2000. 12 January 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2017.
- ^ "War 'devastated' Ethiopian economy". BBC News. 7 August 2001. 4 July 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 12 January 2017.
- ^ "At least 23 die in weekend of Ethiopia ethnic violence". The Daily Star. 17 September 2018. 2 October 2018 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 September 2018.
- ^ Ahmed, Hadra; Goldstein, Joseph (24 September 2018). "Thousands Are Arrested in Ethiopia After Ethnic Violence". The New York Times. සම්ප්‍රවේශය 27 April 2019.
- ^ "Ethnic violence displaces hundreds of thousands of Ethiopians". irinnews.com. 8 November 2017.
- ^ "12 killed in latest attack in western Ethiopia". News24 (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 26 December 2020.
- ^ Fano Will Not Lay Down Arms If Demands Are Not Met: Chairman, https://www.ezega.com/News/NewsDetails/7856/Fano-Will-Not-Lay-Down-Arms-If-Demands-Are-Not-Met-Chairman, ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 28 March 2020
- ^ "Ethiopian parliament allows PM Abiy to stay in office beyond term". www.aljazeera.com. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2020.
- ^ "Ethiopia's Tigray region defies PM Abiy with 'illegal' election". France 24 (ඉංග්‍රීසි බසින්). 9 September 2020. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2020.
- ^ "Ethiopia's Tigray region holds vote, defying Abiy's federal gov't". www.aljazeera.com. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2020.
- ^ "Ethiopia Tigray crisis: Rockets hit outskirts of Eritrea capital". BBC News. 15 November 2020.
- ^ "Ethiopia Tigray crisis: Rights commission to investigate 'mass killings'". BBC News. 14 November 2020.
- ^ "Ethiopia: Tigray leader confirms bombing Eritrean capital". Al-Jazeera. 15 November 2020.
- ^ "Tigray war has seen up to half a million dead from violence and starvation, say researchers". The Globe and Mail. 15 March 2022.
- ^ "The World's Deadliest War Isn't in Ukraine, But in Ethiopia". The Washington Post. 23 March 2022.
- ^ Chothia, Farouk; Bekit, Teklemariam (19 October 2022). "Ethiopia civil war: Hyenas scavenge on corpses as Tigray forces retreat". BBC News. 22 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ Winning, Alexander; Cocks, Tim (2022-11-02). "Parties in Ethiopia conflict agree to cease hostilities". Reuters (ඉංග්‍රීසි බසින්).
- ^ See Federal High Court Establishment Proclamation No.322/2003. Federal High Courts have been placed in the following states: Afar, Benshngul/Gumuz, Gambela, Somali, and SNNPR.
- ^ Federal Courts Proclamation 25/1996, as amended by Federal Courts (Amendment) Proclamation 138/1998, Federal Courts (Amendment) Proclamation 254/2001, Federal Courts (Amendment) Proclamation 321/2003, and Federal Courts Proclamation (Reamendment) Proclamation 454/2005 (Federal Courts Proclamation), Article 24(3).
- ^ Federal Courts Proclamation 25/1996, Article 3.
- ^ "Constitution of Ethiopia – 8 December 1994". 9 May 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ a b Ethiopia – Country Governance Profile EN.pdf. OSGE and OREB. March 2009. p. 14.
- ^ "Ethiopia | Country report | Freedom in the World | 2015". freedomhouse.org. 21 January 2015. 18 January 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2017.
- ^ a b Lyons 1996, පිටු අංකය: 142.
- ^ "Map of Freedom 2007". Freedom House. 2007. 9 September 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 25 December 2007.
- ^ "Ethiopian Prime Minister Meles has died: state television". Reuters. 21 August 2012.
- ^ Lough, Richard (22 August 2012). "Ethiopia acting PM to remain at helm until 2015". Reuters.
- ^ Malone, Barry (27 May 2015). "Profile: Ethiopia's 'placeholder' PM quietly holds on". aljazeera.com. Al Jazeera English. සම්ප්‍රවේශය 28 July 2015.
- ^ Maasho, Aaron (8 August 2016). "At least 33 protesters killed in Ethiopia's Oromiya region: opposition". Reuters. 12 September 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 8 August 2016.
- ^ "Ethiopia declares state of emergency". BBC News. 16 February 2018.
- ^ AfricaNews. "Ethiopia declares 6 months state of emergency over Oromia protests | Africanews". Africanews. සම්ප්‍රවේශය 7 November 2017.
- ^ "Ethiopia and Eritrea declare end of war". BBC News. 9 July 2018.
- ^ "Ethiopian Prime Minister wins the 2019 Nobel Peace Prize". CNN News. 16 October 2019.
- ^ The Economist Intelligence Unit's Index of Democracy 2010. (PDF). Retrieved on 3 March 2012.
- ^ The Economist Intelligence Unit's Index of Democracy 2010. (PDF). p.17. Retrieved on 3 March 2012.
- ^ "Land of Punt". ethiopianhistory.com. සම්ප්‍රවේශය 29 January 2022.
- ^ The political history of the Ethiopian community, and their struggle for ownership of this small monastery, is retold in Chris Proutky, Empress Taytu and Menelik II (Trenton: The Red Sea Press, 1986), pp. 247–256
- ^ Although Bahru Zewde, A History of Modern Ethiopia, second edition (Oxford: James Currey, 2001), believes that the Suez Canal brought strategic value to the Red Sea region (p. 73), Sven Rubenson, The Survival of Ethiopian Independence (Hollywood: Tsehai,1991) argues that only with the Mahdi War did the United Kingdom interest themselves once again in Ethiopia (pp. 283ff).
- ^ "Ethiopia – Agoa.info – African Growth and Opportunity Act". agoa.info. සම්ප්‍රවේශය 1 January 2022.
- ^ Gregory, Warner. "Obama Becomes First Sitting U.S. President To Visit Ethiopia" (ඉංග්‍රීසි බසින්). National Public Radio. සම්ප්‍රවේශය 14 April 2021.
- ^ Onyulo, Tonny (26 July 2015). "Obama visit highlights Ethiopia's role in fighting Islamist terrorists". USA Today.
- ^ Walsh, Decian (9 February 2020). "For Thousands of Years, Egypt Controlled the Nile. A New Dam Threatens That". The New York Times. 10 February 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- ^ "An Egyptian cyber attack on Ethiopia by hackers is the latest strike over the Grand Dam". Quartz. 27 June 2020.
- ^ "Row over Africa's largest dam in danger of escalating, warn scientists". Nature. 15 July 2020.
- ^ "Who Owns the Nile? Egypt, Sudan, and Ethiopia's History-Changing Dam". Origins (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 29 January 2022.
- ^ "Are Egypt and Ethiopia heading for a water war?". The Week. 8 July 2020.
- ^ "The United Nations in Ethiopia | United Nations in Ethiopia". ethiopia.un.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 3 January 2022.
- ^ Vértesy, László; Lemango, Teketel (2022). "Comparison of local governments in Hungary and Ethiopia". De Iurisprudentia et Iure Publico. XIII (1–2): 62–75. ISSN 1789-0446 – via ResearchGate.
- ^ Rothchild, Donald (1994). The Rising Tide of Cultural Pluralism: The Nation-State at Bay?. University of Wisconsin Press. p. 139.
- ^ "Ethiopian Treasures - Emperor Yohannes IV, Battle of Metema - Ethiopia". www.ethiopiantreasures.co.uk.
- ^ Abebe, Dagmawi (19 October 2019). The Emperor's Own : The History of the Ethiopian Imperial Bodyguard Battalion in the Korean War. Warwick, England: Helion. ISBN 9781912866311. OCLC 1112377558.
- ^ "Ethiopia: Association to Commemorate 61st of Korean War". AllAfrica. Ethiopian News Agency. 25 April 2012. සම්ප්‍රවේශය 5 December 2022.
- ^ Olewe, Dickens (14 June 2018). "Why landlocked Ethiopia wants to launch a navy". BBC News. සම්ප්‍රවේශය 7 July 2019.
- ^ "Ethiopian Navy Graduates Personnel Trained In Various Fields". Fana TV. June 27, 2023.
- ^ "Military power ranking in Africa 2023, by leading countries". Statista.
- ^ "2023 Ethiopia Military Strength". Global Firepower.
- ^ "Regional Special Forces Pose Threat to Peace and Security in Ethiopia". www.theglobalobservatory.org/.
- ^ Woubshet, Ayele (14 August 2020). "Our 'protectors' in blue: Police brutality and misconduct in Ethiopia". Ethiopia Insight (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 6 January 2022.
- ^ "Ethiopia 'at a crossroads' amid spiraling ethnic conflict". AP NEWS (ඉංග්‍රීසි බසින්). 4 May 2021. සම්ප්‍රවේශය 21 October 2021.
- ^ "Ethiopia Grapples with the Aftermath of a Deadly Weekend". NPR.org. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2017.
- ^ "UN calls for probe into Ethiopia protesters killings". www.aljazeera.com. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2017.
- ^ "Ethiopia says UN observers not needed as protests rage". www.aljazeera.com. සම්ප්‍රවේශය 2 May 2017.
- ^ a b "Ethiopia's battle for land reforms could lead to civil war: opposition leader". Reuters. 11 August 2016. සම්ප්‍රවේශය 8 May 2017.
- ^ "Ethiopia: Free Speech at Risk Amid Covid-19". Human Rights Watch. 6 May 2020.
- ^ Billson, Chantelle (12 August 2023). "Ethiopian authorities raid hotels over 'gay sex tip-offs' in anti-LGBTQ+ crackdown". PinkNews. සම්ප්‍රවේශය 12 August 2023.
- ^ "CIA World Factbook – Rank Order – Area". 9 February 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 February 2008.
- ^ "UNESCO World Heritage Centre – World Heritage List". UNESCO World Heritage Centre.
- ^ "Does It Snow In Ethiopia [Winter Travel]". 15 January 2023.
- ^ "While Egypt Struggles, Ethiopia Builds over the Blue Nile: Controversies and the Way Forward". Brookings.edu.
- ^ Gezie, Melese (1 January 2019). Moral, Manuel Tejada (ed.). "Farmer's response to climate change and variability in Ethiopia: A review". Cogent Food & Agriculture. 5 (1): 1613770. doi:10.1080/23311932.2019.1613770. S2CID 155380174.
- ^ "Ethiopia, Climate Change and Migration: A little more knowledge and a more nuanced perspective could greatly benefit thinking on policy – Ethiopia". ReliefWeb (ඉංග්‍රීසි බසින්). 6 December 2019. සම්ප්‍රවේශය 28 November 2020.
- ^ Dahir, Abdi Latif (5 March 2019). "Ethiopia is launching a global crowdfunding campaign to give its capital a green facelift". Quartz Africa (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 23 May 2019.
- ^ "Ethiopia PM hosts 'most expensive dinner'" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). 20 May 2019. සම්ප්‍රවේශය 23 May 2019.
- ^ AfricaNews (14 May 2019). "Ethiopia PM raises over $25m for project to beautify Addis Ababa". Africanews (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 23 May 2019.
- ^ Addisstandard (25 April 2019). "News: China's reprieve on interest-free loan only". Addis Standard (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 23 May 2019.
- ^ Lepage, Denis. "Bird Checklists of the World". Avibase. සම්ප්‍රවේශය 6 October 2013.
- ^ Bicyclus, Site of Markku Savela
- ^ Bakerova, Katarina et al. (1991) Wildlife Parks Animals Africa. Retrieved 24 May 2008, from the African Cultural Center සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 පෙබරවාරි 2011 at the Wayback Machine.
- ^ Encyclopedia of Nations. Ethiopia Environment.
- ^ Kurpis, Lauren (2002). How to Help Endangered Species සංරක්ෂණය කළ පිටපත 4 මාර්තු 2011 at the Wayback Machine. Endangeredspecie.com
- ^ United Nations Statistics Division, Millennium Development Goals indicators: Carbon dioxide emissions (CO2), thousand tonnes of CO2 (collected by CDIAC) Human-produced, direct emissions of carbon dioxide only. Excludes other greenhouse gases; land use, land-use change, and forestry (LULUCF); and natural background flows of CO2 (See also: Carbon cycle)
- ^ a b Massicot, Paul (2005). Animal Info-Ethiopia.
- ^ Khoury, Colin K.; Achicanoy, Harold A.; Bjorkman, Anne D.; Navarro-Racines, Carlos; Guarino, Luigi; Flores-Palacios, Ximena; Engels, Johannes M.M.; Wiersema, John H.; Dempewolf, Hannes (15 June 2016). "Origins of food crops connect countries worldwide". Proc. R. Soc. B. 283 (1832): 20160792. doi:10.1098/rspb.2016.0792. PMC 4920324.
- ^ Mongabay.com Ethiopia statistics. (n.d). Retrieved 18 November 2006, from Rainforests.mongabay.com
- ^ Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
- ^ "Ethiopia: Environmental Profile". Mongabay. 4 February 2006. සම්ප්‍රවේශය 29 November 2020.
- ^ Iyyer, Chaitanya (2009). Land Management: Challenges & Strategies. Global India Publications. p. 16. ISBN 978-93-80228-48-8.
- ^ Parry, J (2003). Tree choppers become tree planters. Appropriate Technology, 30(4), 38–39. Retrieved 22 November 2006, from ABI/INFORM Global database. (Document ID: 538367341).
- ^ ""One Hundred Ways of Putting Pressure"". Human Rights Watch (ඉංග්‍රීසි බසින්). 24 March 2010. සම්ප්‍රවේශය 27 July 2021.
- ^ "World Economic Outlook" (PDF). IMF. සම්ප්‍රවේශය 13 January 2013.
- ^ "Ethiopia: IMF Positive on Country's Growth Outlook". allAfrica. සම්ප්‍රවේශය 13 January 2013.
- ^ "With Continued Rapid Growth, Ethiopia is Poised to Become a Middle Income Country by 2025". සම්ප්‍රවේශය 24 June 2016.
- ^ "Economic Overview". World Bank. 23 September 2015. සම්ප්‍රවේශය 1 February 2016.
- ^ "Statement by an IMF Staff Mission on the 2012 Article IV Consultation with Ethiopia". IMF. 14 June 2012. සම්ප්‍රවේශය 13 January 2013.
- ^ "Ethiopia to launch four more industry parks within two years". Reuters. 9 November 2015. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2016.
- ^ Sze, Mari (12 August 2019). "Ethiopia to Open Banks for Ethiopian Investors in the Diaspora". W7 News (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 14 August 2019.
- ^ "Business Corruption in Ethiopia". Business Anti-Corruption Portal. 6 April 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 8 April 2014.
- ^ "Six million children threatened by Ethiopia drought: UN". Terradaily.com. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2009.
- ^ a b c "Ethiopia". The World Factbook. CIA. සම්ප්‍රවේශය 5 April 2021.
- ^ Eastwood, Victoria; Elbagir, Nima (31 May 2012). "Ethiopia powers on with controversial dam project". CNN. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2016.
- ^ "Power generation begins at 1,870-MW Gibe III hydroelectric project in Ethiopia". www.hydroworld.com. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2016.
- ^ Wilkin, Paul; Demissew, Sebsebe; Willis, Kathy; Woldeyes, Feleke; Davis, Aaron P.; Molla, Ermias L.; Janssens, Steven; Kallow, Simon; Berhanu, Admas (2019). "Enset in Ethiopia: a poorly characterized but resilient starch staple". Annals of Botany (ඉංග්‍රීසි බසින්). 123 (5): 747–766. doi:10.1093/aob/mcy214. PMC 6526316. PMID 30715125.
- ^ "Get the gangsters out of the food chain". The Economist. 7 June 2007. සම්ප්‍රවේශය 2 February 2008.
- ^ "National Accounts Estimates of Main Aggregates". The United Nations Statistics Division. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2013.
- ^ "Ethiopian Coffee Culture – Legend, History and Customs". The Spruce Eats (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 25 December 2021.
- ^ The Economist 22 May 2010, page 49
- ^ "Starbucks in Ethiopia coffee vow". BBC. 21 June 2007. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2007.
- ^ Stylianou, Nassos. "Coffee under threat". BBC News.
- ^ Cook, Rob (2 September 2015). "World Cattle Inventory: Ranking of countries (FAO) | Cattle Network". www.cattlenetwork.com. Farm Journal. 31 January 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 January 2017.
- ^ "Ethiopia's flower trade in full bloom". Mail & Guardian. 19 February 2006. 18 April 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2007.
Floriculture has become a flourishing business in Ethiopia in the past five years, with the industry's exports earnings set to grow to $100-million by 2007, a five-fold increase on the $20-million earned in 2005. Ethiopian flower exports could generate an estimated $300-million within two to three years, according to the head of the government export-promotion department, Melaku Legesse.
- ^ a b c d Pavanello, Sara 2010. Working across borders – Harnessing the potential of cross-border activities to improve livelihood security in the Horn of Africa drylands සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 නොවැම්බර් 2010 at the Wayback Machine. London: Overseas Development Institute
- ^ Averill, Victoria (31 May 2007). "Ethiopia's designs on leather trade". BBC. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2007.
The label inside the luxuriously soft black leather handbag reads Taytu: Made In Ethiopia. But the embroidered print on the outside, the chunky bronze rings attached to the fashionably short straps and the oversized "it" bag status all scream designer chic.
- ^ "Largest hydro electric power plant goes smoothly". English.people.com.cn. 12 April 2006. සම්ප්‍රවේශය 2 June 2010.
- ^ "Hydroelectric Power Plant built". Addistribune.com. 3 January 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2009.
- ^ "The "white oil" of Ethiopia". 28 September 2007 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 February 2007.. ethiopianreporter.com
- ^ Independent Online (18 April 2006). "Ethiopia hopes to power neighbors with dams". Int.iol.co.za. 12 June 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2009.
- ^ "Ethiopia–Djibouti electric railway line opens". railwaygazette.com. 5 October 2016. සම්ප්‍රවේශය 5 October 2016.
- ^ "Project Summary". AKH Project owners. January 2017. 2 August 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 August 2017.
- ^ "List of all airports in Ethiopia". airport-authority.com. සම්ප්‍රවේශය 25 March 2016.
- ^ "Ethiopian Airlines: Company Profile". Ethiopian Airlines. 5 October 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 October 2012.
- ^ "Ethiopian-short-Factsheet". December 2017.[permanent dead link]
- ^ "Profile: Ethiopian Airlines". BBC News. 25 January 2010. 6 April 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 April 2012.
- ^ "Ethiopian Airlines – Bringing the Dreamliner to Africa". CNN. 3 September 2012. 4 September 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 21 September 2012.
- ^ "Development and importance of tourism for Ethiopia". Worlddata.info (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-06-13.
- ^ "What Are The Major Industries In Ethiopia?". WorldAtlas (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-09-11. සම්ප්‍රවේශය 2022-06-13.
- ^ "Properties inscribed on the World Heritage List: Ethiopia". UNESCO World Heritage Centre. සම්ප්‍රවේශය 11 August 2021.
- ^ "Explore All Countries – Ethiopia". The World Factbook. CIA. සම්ප්‍රවේශය 30 August 2021.
landlocked – entire coastline along the Red Sea was lost with the de jure independence of Eritrea on 24 May 1993; Ethiopia is, therefore, the most populous landlocked country in the world
- ^ "Population, total | Data". data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය 23 September 2019.
- ^ "National Accounts Estimates of Main Aggregates". The United Nations Statistics Division. සම්ප්‍රවේශය 12 November 2013.
- ^ "Abyssinia: Ethiopian Protest". Time Europe. 9 August 1926. 6 February 2004 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 5 June 2005.
- ^ "World Refugee Survey 2008". U.S. Committee for Refugees and Immigrants. 19 June 2008. 2 May 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "Glottolog 4.8 - Languages of Ethiopia". glottolog.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-08-30.
- ^ a b "Languages of Ethiopia". Ethnologue. SIL International. 18 March 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 9 February 2013.
- ^ Yigezu, Moges (2012). Language Ideologies and Challenges of Multilingual Education in Ethiopia. African Books Collective. p. 143. ISBN 978-99944-55-47-8.
- ^ FDRE. "Federal Negarit Gazeta Establishment Proclamation" (PDF). Federal Democratic Republic of Ethiopia. 4 November 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 May 2021.
- ^ Mpoche, Kizitus; Mbuh, Tennu, eds. (2006). Language, literature, and identity. Cuvillier. pp. 163–64. ISBN 978-3-86537-839-2.
- ^ "Article 5" (PDF). Ethiopian Constitution. WIPO. සම්ප්‍රවේශය 2 July 2015.
- ^ Fattovich, Rodolfo (2003) "Akkälä Guzay" in von Uhlig, Siegbert, ed. Encyclopaedia Aethiopica: A-C. Weissbaden: Otto Harrassowitz KG, p.169.
- ^ Hayward, R.J.; Hassan, M. (2009). "The Oromo orthography of Shaykh Bakri Saṗalō". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 44 (3): 550. doi:10.1017/S0041977X00144209. JSTOR 616613. S2CID 162289324.
- ^ "Rock-Hewn Churches, Lalibela". United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. සම්ප්‍රවේශය 10 November 2006.
- ^ a b Abegaz, Berhanu (1 June 2005). "Ethiopia: A Model Nation of Minorities" (PDF). සම්ප්‍රවේශය 27 July 2017.
- ^ Pew Forum on Religious & Public life. 9 August 2012. Retrieved 29 October 2013
- ^ Davis, SJ, Leo Donald (1990). The First Seven Ecumenical Councils (325–787): Their History and Theology (Theology and Life Series 21). Collegeville, MN: Michael Glazier/Liturgical Press. p. 342. ISBN 978-0-8146-5616-7.
- ^ "The History of Ethiopian Jews". Jewishvirtuallibrary.org. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2009.
- ^ Thomas P. Ofcansky, LaVerle Berry (2004). Ethiopia: A Country Study. Kessinger Publishing. pp. 130–41. ISBN 978-1-4191-1857-9.
- ^ Racin, L. (4 March 2008) "Future Shock: How Environmental Change and Human Impact Are Changing the Global Map". Woodrow Wilson International Center for Scholars.
- ^ a b Ofcansky, T and Berry, L. "Ethiopia: A Country Study". Edited by Washington: GPO for the Library of Congress, 1991. Countrystudies.us
- ^ a b c d e f Shivley, K. "Addis Ababa, Ethiopia" Macalester.edu සංරක්ෂණය කළ පිටපත 11 පෙබරවාරි 2017 at the Wayback Machine. Retrieved 15 May 2008.
- ^ Belete, A. (1991). "Development of agriculture in Ethiopia since the 1975 land reform" (PDF). Agricultural Economics. 6 (2): 159–75. doi:10.1016/0169-5150(91)90022-D.
- ^ Worldbank.org. Retrieved 5 October 2008 [not specific enough to verify]
- ^ a b c d e f g Crawley, Mike. "Breaking the Cycle of Poverty in Ethiopia" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 ජූනි 2012 at the Wayback Machine. April 2003. International Development Research Centre. Retrieved on 24 May 2008
- ^ "Poverty in Ethiopia Down 33 Percent Since 2000". සම්ප්‍රවේශය 24 June 2016.
- ^ "Condominium housing in Ethiopia". 4 January 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ (Kater, 2000).
- ^ (Dorman et al., 2009, p. 622).
- ^ "Ethiopia MDG Report (2014)". UNDP in Ethiopia. සම්ප්‍රවේශය 1 July 2016.
- ^ "WaterAid UK – Where we work – Ethiopia". www.wateraid.org. සම්ප්‍රවේශය 16 May 2015.
- ^ "Ethiopia – Health and Welfare". Countrystudies.us. සම්ප්‍රවේශය 16 March 2009.
- ^ "Global distribution of health workers in WHO Member States" (PDF). The World Health Report 2006. World Health Organization. සම්ප්‍රවේශය 2 February 2008.
- ^ "National Mental Health Strategy of Ethiopia". Mental Health Innovation Network. 14 August 2014.
- ^ "Ethiopia". Institute for Health Metrics and Evaluation. 9 September 2015.
- ^ Hanlon, Charlotte; Eshetu, Tigist; Alemayehu, Daniel; Fekadu, Abebaw; Semrau, Maya; Thornicroft, Graham; Kigozi, Fred; Marais, Debra Leigh; Petersen, Inge; Alem, Atalay (8 June 2017). "Health system governance to support scale up of mental health care in Ethiopia: a qualitative study". International Journal of Mental Health Systems. 11: 38. doi:10.1186/s13033-017-0144-4. PMC 5465569. PMID 28603550.
- ^ Teferra, Damtew; Altbach, Philip G. (2003). African Higher Education: An International Reference Handbook. Indiana University Press. pp. 316–25. ISBN 978-0-253-34186-0.
- ^ "Education in Ethiopia". WENR (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2018-11-15. සම්ප්‍රවේශය 2022-08-04.
- ^ "Ethiopian National Exam Result 2022–2023". NEAEA 2022 (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2022-08-04.
- ^ "What Are The Major Industries In Ethiopia?". WorldAtlas (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-09-11. සම්ප්‍රවේශය 2022-06-13.
- ^ Engel, Jakob. "Ethiopia's progress in education: A rapid and equitablension of access – Summary" (PDF). Development Progress. Overseas Development Institute. 18 May 2015 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 13 May 2015.
- ^ IIEP-UNESCO (2017). "Search Result: Ethiopia's plans and policies". Planipolis.
- ^ UNESCO (2015). National EFA review, 2015 (PDF). UNESCO. p. 8.
- ^ "Literacy" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 24 නොවැම්බර් 2016 at the Wayback Machine in The World Factbook. cia.gov.
- ^ Nations, United (January 2015). "National Human Development Report 2015 Ethiopia | Human Development Reports". hdr.undp.org. සම්ප්‍රවේශය 24 December 2015.
- ^ UIS. "Education". data.uis.unesco.org.
- ^ Lewis, I. M. (27 August 1976). "The peoples and cultures of Ethiopia". Proceedings of the Royal Society of London. Series B. Biological Sciences (ඉංග්‍රීසි බසින්). 194 (1114): 7–16. Bibcode:1976RSPSB.194....7L. doi:10.1098/rspb.1976.0061. ISSN 0080-4649. PMID 11482. S2CID 46723065.
- ^ "Ethiopian Coffee Culture – Legend, History and Customs". The Spruce Eats (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 25 December 2021.
- ^ "The Use of DMT in Early Masonic Ritual". Reality Sandwich (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 27 April 2015. සම්ප්‍රවේශය 2 January 2022.
- ^ "Aksumite architecture: Architecture of Ethiopia". RTF | Rethinking The Future (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 19 February 2021. සම්ප්‍රවේශය 2 January 2022.
- ^ "Architecture of Aksun and Lalibela". kolibri.teacherinabox.org.au. 2 January 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 2 January 2022.
- ^ Alòs-Moner, Andreu Martínez. "Gondarine Art and Architecture (HaAh 523) – Course Syllabus".
- ^ a b c Nosnitsin, Denis (2012). "Ethiopian Manuscripts and Ethiopian Manuscript Studies. A brief Overview and Evaluation". Gazette du livre médiéval. 58 (1): 1–16. doi:10.3406/galim.2012.1993.
- ^ a b c Aga, Mark T. "20 Of The Best Poets And Poems of Ethiopia (Qene included) — allaboutETHIO". allaboutethio.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 18 December 2021.
- ^ Page, Willie F. (2001). Encyclopedia of African history and culture: African kingdoms (500 to 1500), Volume 2. Facts on File. p. 230. ISBN 978-0-8160-4472-6.
- ^ Doyle, Lawrence R. "The Borana Calendar Reinterpreted". tusker.com. 29 October 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- ^ "The Simpsons Episode Well-Received by Ethiopians On Social Media". Tadias Magazine. 1 December 2011.
- ^ Jeffrey, James (21 December 2017). "Ethiopia's New Addiction – And What It Says About Media Freedom". Inter Press Service News Agency. සම්ප්‍රවේශය 28 June 2021.
- ^ a b Gaffey, Conor (1 June 2017). "Why has Ethiopia pulled its mobile internet access again?". Newsweek. සම්ප්‍රවේශය 14 August 2017.
- ^ "Ethiopia Internet Users". Internet Live Stats. 1 July 2016.
- ^ "What is behind Ethiopia's wave of protests?". BBC News. 22 August 2016. සම්ප්‍රවේශය 14 August 2017.
- ^ "Ethiopia blocks social media sites over exam leak". Al Jazeera. 11 July 2016. සම්ප්‍රවේශය 14 August 2017.
- ^ Sharkov, Damien (12 July 2016). "Ethiopia has shut down social media and here's why". Newsweek. සම්ප්‍රවේශය 14 August 2017.
- ^ "Aklilu Lemma". Right Livelihood (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 9 January 2022.
- ^ "Zeresenay Alemseged – National Geographic Society". www.nationalgeographic.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 9 January 2022.
- ^ "Science And Technology". MICE Ethiopia (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 23 December 2021.
- ^ "Ethiopian Traditional Medications and their Interactions with Conventional Drugs". EthnoMed (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 31 January 2022.
- ^ WIPO. "Global Innovation Index 2023, 15th Edition". www.wipo.int (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-10-30.
- ^ Abdullahi, Mohamed Diriye (2001). Culture and Customs of Somalia. Greenwood Publishing Group. p. 170. ISBN 978-0-313-31333-2.
Somali music, a unique kind of music that might be mistaken at first for music from nearby countries such as Ethiopia, the Sudan, or even Arabia, can be recognized by its own tunes and styles.
- ^ Tekle, Amare (1994). Eritrea and Ethiopia: from conflict to cooperation. The Red Sea Press. p. 197. ISBN 978-0-932415-97-4.
Djibouti, Eritrea, Ethiopia, Somalia and Sudan have significant similarities emanating not only from culture, religion, traditions, history and aspirations ... They appreciate similar foods and spices, beverages and sweets, fabrics and tapestry, lyrics and music, and jewellery and fragrances.
- ^ "About St. Yared – St. Yared Ethiopian Cuisine & Coffeehaus – Indianapolis IN". www.styaredcuisine.com. සම්ප්‍රවේශය 25 December 2021.
- ^ Aga, Mark T. "Music in Ethiopia — allaboutETHIO". allaboutethio.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 9 January 2022.
- ^ "Gumma Film Awards". Addis Standard. 5 July 2022.
- ^ "Addis International Film Festival | Human Rights Film Network". www.humanrightsfilmnetwork.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-07-05.
- ^ "Ethiopian International Film Festival". ethiopianfilminitiative.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-07-05.
- ^ "Ethiopian Olympic Committee". International Olympic Committee. සම්ප්‍රවේශය 3 January 2013.
- ^ Bloor, Steven (25 April 2012). "50 stunning Olympic moments: Abebe Bikila's 1960 marathon victory – in pictures". The Guardian (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0261-3077. සම්ප්‍රවේශය 14 October 2019.
- ^ "Athletics – Abebe Bikila (ETH)". International Olympic Committee (ඉංග්‍රීසි බසින්). 13 October 2019. සම්ප්‍රවේශය 14 October 2019.