Sueska kriza
| Suecka kriza | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
| |||||
| Sukobljene strane | |||||
 Izrael  Velika Britanija  Francuska
|
 Egipat
| ||||
| Komandanti i vođe | |||||
| Gamal Abdel Nasser
| |||||
Suecka kriza, poznata i kao Suecki rat ili Rat 1956. (u arapskom svetu poznat kao Tripartitna agresija; ostala imena su Suesko-sinajski rat, Sueska kriza ili Operacija Musketar), je bio rat koji se vodio na teritoriji Egipta 1956. Vodio se između Egipta i udruženih snaga Izraela, Velike Britanije i Francuske, koje su se udružile u tajni savez protiv odluke egipatskog lidera Nasera da nacionalizira Suecki kanal. Evropske su se snage u tom ratu borile iz ekonomskih razloga, dok je Izrael hteo otvoreni kanal za svoje brodove i okončanje upada arapskih gerilaca iz Egipta.
Suecki kanal je otvoren 1869, a bio je finansiran od Francuske i tadašnje egipatske vlade. 1875, britanska vlada dobiva parcijalnu kontrolu nad kanalom, a potpunu 1882. Kanal je bio strateški važan za britanske pomorske veze sa Istokom.
Strateška važnost kanal potvrđena je u oba svetska rata. Tokom Drugog svetskog rata, grčevito je branjen tokom severnoafričke kampanje.
Nakon Prvog arapsko-izraelskog rata mogućnost sklapanja mira između Izraela i najumerenijeg arapskog lidera, jordanskog kralja Abdullaha, neslavno je propala nakon što su kralja Abdullaha u Jerusalimu 1950. ubili palestinski ekstremisti. Rušenje monarhije u Egiptu 1952. označilo je novu prekretnicu u odnosu snaga na Bliskom istoku. Tako je razdoblje političkih previranja u Egiptu, izazvanih porazom 1948, kulminisalo vojnim udarom kojim je srušen kralj Faruk I. Zbivanja u Egiptu s pozornošću su bila praćena u Tel Avivu. Egipatska vojska se u ratu 1948. pokazala najtežim izraelskim protivnikom i najvećom opasnošću, dok je Egipat bio najčešća polazna tačka za ubacivanje arapskih komandosa na izraelsku teritoriju. Izrael je zabrinjavao porast arapskog nacionalizma, a činjenica je da je Egipat imao niz nabavki oružja iz istočnog bloka, zbog čega je bio na najboljem putu da se uspostavi kao regionalna velesila. Radi diskreditacije Egipta u očima Zapada, izraelska obaveštajna skupina je početkom pedesetih u Egiptu izvela niz antiameričkih terorističkih akcija u obliku podmetanja bombi. Nakon što je to otkriveno u javnosti nekoliko godina kasnije, ciela operacija je prozvana prema tadašnjem ministru obrane koji je naredio celu akciju "Afera Lavon". No, veze između Egipta i Zapada nisu presekli izraelski obavještajni agenti već sam egipatski predsjednik Gamal Abdel Naser.
Sjedinjene Američke Države pokušale su posredovati u sukobu Egipta i Izraela obećavajući izdašnu privrednu pomoć objema zemljama. U Egiptu su tu pomoć namenili gradnji Asuanske brane na reci Nil. No, dolaskom Gamala Abdela Nasera na čelo vojnog režima u Kairu u aprilu 1954. godine Egipat se počeo približavati Sovjetskom Savezu. Zabrinut zbog egipatskog koketiranja sa Sovjetskim Savezom, američki predsjednik Ajzenhauer otkazao je Kairu zajam za finansiranje Asuanske brane. Do kulminacije zaoštravanja odnosa Egipta sa zapadnim zemljama došlo je u julu 1956. godine egipatskom nacionalizacijom Sueckog kanala, koja je opravdana potrebom pronalaženja izvora finansiranja gradnje Asuanske brane.
Oktobra 1956. godine na tajnom su se sastanku našli premijeri triju država, čiji su strateški interesi u najvećoj meri bili povređeni Naserovom politikom - premijer Francuske Mole i Velike Britanije Entoni Idn i Izraela David Ben-Gurion. Velika Britanija je odlučila zaštititi ugrožene interese svog kapitala u kompaniji koja je upravljala Sueckim kanalom te povratiti svoj izgubljeni uticaj na Bliskom istoku. Francuska je, uz motive slične britanskim, računala na to da bi rušenjem Nasera direktno uticala i na slabljenje egipatske podrške tadašnjim protivfrancuskim ustancima u Alžiru, Maroku i Tunisu. Sasvim prirodno, za zbivanja u Egiptu bio je zainteresiran i Izrael koji je želio eliminisati najsnažniju protivničku vojsku i neutralisarati baze palestinskih fedajina u pojasu Gaze. Na sastanku je postignut dogovor o zajedničkoj vojnoj akciji na Egipat i o rušenju Nasera, po sličnom obrascu kojim je američka CIA godinu dana prije srušila nacionalističkog iranskog predsjednika Mosadega, koji je u Iranu pokušao nacionalizovati zapadne naftne kompanije. Plan nazvan Operacija Teleskop predviđao je napad Izraela na područje Sinajskog poluostrva nakon čega će se pod izgovorom zaštite stranih brodova u kanalu u sukob umešati Velika Britanija i Francuska. Početni izraelski udar privući će egipatske snage na Sinajsko poluostrvo, koje su onda vazdušnim desantima britanskih i francuskih jedinica u području Sueskog kanala trebale biti odsečene i uništene. Izrael je u tajnosti mobilizirao sve motorizirane jedinice kojima je raspolagao i pripremio se za iznenadni napad.
Izraelski napad, kojim je zapovedao proslavljeni general Moše Dajan, počeo je u popodnevnim satima 29. oktobra 1956. zračnim desantom na području strateški važnog klanca Mitle na Sinajskom poluostrvu, koji je imao važnu ulogu i u svim sledećim izraelsko-arapskim ratovima. Uporedo s padobranskim desantom na područje Sinaja, ulaze i izraelske oklopne postrojbe. U skladu s prije dogovorenim, Velika Britanija i Francuska 30. oktobra diplomatskim putem traže povlačenje egipatskih i izraelskih jedinica iz područja Kanala preteći vojnom intervencijom. Egipat je očekivano odbio ultimatum te sljedeći dan počinju britanski i francuski zračni napadi na ciljeve diljem Egipta. Zračni desanti britanskih trupa izvedeni su 5. novembra zapadno od Port Saida na zapadnoj obali Sueckog kanala te francuskih padobranaca na području Port Fuada na istočnoj obali Kanala, koje u potpunosti ovladavaju područjem Sueckog kanala.
Anglo-francuski napad na Egipat izazvao je oštru diplomatsku reakciju Sovjetskog Saveza, a akcija je naišla na neodobravanje u Vašingtonu, gdje je Ajzenhauerova administracija bila besna zbog poduzimanja napada bez prethodnih konzultacija sa Sjedinjenim Državama. Bela kuća je u tom trenutku bila usredotočena na situaciju u Mađarskoj, gde su sovjetski tenkovi skršili mađarski ustanak, a Ajzenhaueru ta kriza nije odgovarala ni zbog predstojećih predsjedničkih izbora. Nakon američkog pritiska, Velika Britanija i Francuska bile su prisiljene poštovati odluku Ujedinjenih naroda o prekidu vatre. Britanske i francuske postrojbe povukle su se 22. decembra 1956. sa Sueckog Kanala, a izraelska vojska odlazi sa Sinajskog poluostrva u martu 1957. godine.
Egipatska vojska je tokom kratkog Sueckog rata 1956. teško stradala, vazduhoplovstvo je gotovo uništeno, a uvelike je oslabljena i ratna mornarica. Suecki kanal je bio zatvoren do 1957., a Egipat je 1962. nadoknadio vrednost nacionalizirane imovine izvornim vlasnicima. Arapske zemlje su u znak protesta nakon Suecke krize smanjile isporuke nafte Zapadu, stvarajući mali naftni udar i blagi nagoveštaj velike naftne krize koja će se dogoditi nakon rata 1973. godine. Uprkos činjenici da je s vojne strane operacija bila uspešna, za Veliku Britaniju i Francusku je na političkoj i diplomatskoj nivou bila potpuni fijasko i dovela je do velikih potresa na domaćim političkim scenama.
Paradoksalno, pobednicima Sueckog rata mogu se smatrati Izrael i Egipat. Izrael je dolaskom snaga UN-a na Sinaj i svođenjem Egipta na nivo trećerazredne vojne sile ostvario svoj prvotni cilj da osigura svoje južne granice za gotovo celo sledeće desetljeće. Izrael je takođe ishodio pravo prolaska brodova kroz Tiranski tesnac, a vojna saradnja Tel Aviva s Francuskom u idućim se godinama odrazila i na polju vojne industrije, koja je uz ostalo rezultirala i gradnjom nuklearnog reaktora u Dimoni u Izraelu. Rat 1956. godine je za Izrael bio uspešan test vlastitih oružanih snaga koje će idućih desetljeća igrati veliku ulogu u održanju Izraela. S druge strane, Egipat je uprkos vojnom porazu zadržao nadzor nad Sueckim kanalom, a još je važniji diplomatski prestiž koji je sebi Egipat priskrbio. Naser je politički ojačao u vlastitoj zemlji te se nametnuo kao svearapski lider. Najveći deo tog uticaja iskoristio je za stvaranje protivizraelske koalicije.
Egipatski predsednik Naser vešto je kapitalizirao politički prestiž stečen nakon Suecke krize te je pedesetih godina XX veka figurirao kao neslužbeni lider arapskog sveta. Naserov panarabizam je 1958. godine konkretiziran ujedinjenjem Egipta i Sirije u zajedničku državu nazvanu Ujedinjena Arapska Republika. Tu Naserov projekt nije stao, već se UAR povezala s Jemenom u konfederaciju ambiciozno prozvanu Sjedinjene Arapske Države. Kao protivteža socijalističkoj Ujedinjenoj Arapskoj Republici, marta 1958. dvije su prozapadne arapske monarhije Jordan i Irak ušle u federaciju nazvanu Arapska Unija. No, već u julu 1958. na poticaj iz UAR-a srušena je iračka monarhija a irački kralj Fejsal II je u državnom udaru ubijen, čime je propao projekt Arapske Unije. Ni Ujedinjena Arapska Republika neće biti dugog veka - sirijski je entuzijazam brzo splasnuo nakon što je postalo jasno da zajedničkom državom dominira Kairo, dok su se Irak, nakon rušenja monarhije, i Sudan odbili pridružiti UAR-u. Projekt Ujedinjene Arapske Republike neslavno je raspušten 1961. nakon vojnog udara u Siriji.
