Partenon
Koordinate: 37° 58′ 17" SG Š, 23° 43′ 36" IGD
Partenon, (starogrčki: Παρθενών, grč. Παρθενώνας) je hram posvećen grčkoj boginji Atini, zaštitnici grada Atine, izgrađen u 5. veku pne. na Akropolju. To je najznačajnija sačuvana građevina klasičnog stila, koja se smatra vrhuncem razvoja dorskog stila. Njegove dekorativne skulpture ubrajaju se u najvažnija dela starogrčke umetnosti. Partenon se smatra trajnim simbolom antičke Grčke i atinske demokratije, i spada u najveće svetske kulturne spomenike. Grčko ministarstvo kulture trentuno sprovodi projekat restauracije i rekonstrukcije. [1]
Partenon je izgrađen umesto starijeg hrama posvećenog Atini, poznatog pod nazivom Pre-Partenon ili Stariji Partenon koji je uništen u invaziji Persijanaca iz 480. godine pne. Kao i većina grčkih hramova, Partenon je korišćen kao trezor, a jedno vreme je bio trezor Delskog saveza. U 6. veku Partenon je korišćen kao hrišćanska crkva posvećena Bogorodici. Nakon što su Turci osvojili Grčku, korišćen je kao džamija početkom druge polovine petnaestog veka, oko 1460. godine i u to vreme je imao i minaret.
Pred kraj sedamanestog veka, 28. septembra 1687. godine, tursko skladište municije koje se nalazilo unutar zgrade je bilo pogođeno mletačkim granatama. Rezultujuća eksplozija je u znatnoj meri oštetila Partenon i njegove skulpture, a zapovednik mletačke vojske, Venecijanac Frančesko Morosini je postao poznat kao čovek koji je teško oštetio Partenon.[2]
Početkom devetnaestog veka, 1806. godine, Tomas Brus, lord od Elgina je odneo neke od sačuvanih skulptura, zahvaljujući dozvoli Turaka. Te skulpture, danas poznate kao Elginov ili Partenonski mermer, su prodate 1816. godine Britanskom muzeju u Londonu, gde su i danas izložene. Jedan od važnih ciljeva grčke vlade je njihovo vraćanje u Grčku, ali uloženi napori još uvek nisu urodili plodom.
Prvi napori da se izgradi svetilište posvećeno Atini Partenos („devici Atini“) na mestu današnjeg Partenona učinjeni su ubrzo po završetku Maratonske bitke, oko 490-88 p. n. e, na masivnoj krečnjačkoj osnovi koja se prostirala južnim delom akropoljskog vrha. Ta zgrada je zamenila hekatompedon (u značenju „zgrada od sto stopa“) i verovatno je stajala pored arhajskog hrama posvećenog Atini Polias („gradskoj Atini“). Pre-Partenon ili Stariji Partenon, kako se često naziva, je još uvek bio u izgradnji kada su Persijanci opljačkali grad 480. godine pne. i sravnili Akropolj sa zemljom. [1]
Sredinom petog veka, kada je atinski Akropolj postao sedište Delskog saveza, a Atina bila najveći kulturni centar svog vremena, Perikle je pokrenuo ambiciozni građevinski projekat koji je trajao skoro pedeset godina. Najvažnije građevine koje se danas mogu videti na Akropolju – Partenon, Propileja, Erehtejon i hram Atine Nike – podignuti su u tom periodu. Izgradnju Partenona je nadgledao vajar Fidija, koji je bio zadužen i za skulpturalnu dekoraciju. Arhitekte Iktin i Kalikrat započeli su sa gradnjom 447. godine p. n. e, a zgrada je završena do 432. godine, ali je rad na dekoraciji potrajao bar još godinu dana. Neki finansijski izveštaji vezani za gradnju Partenona koji su sačuvani do danas pokazuju da je najveći pojedinačni trošak bilo prebacivanje kamena sa planine Penteli, udaljene oko 16 kilometara od Atine, na Akropolj. Novac je delom obezbeđen iz trezora Delskog saveza, koji je preseljen iz Panhelenskog svetilišta u Delosu na Akropolj 454. godine pne.
Iako je obližnji Hefestov hram najočuvaniji primer hrama građenog dorskim stilom, Partenon je, u svoje vreme, smatran najlepšim. Hram, pisao je Džon Džulijus Norvič,
nosi reputaciju najsavršenijeg dorskog hrama ikad sagrađenog. Čak i u antičko vreme, njegova arhitekturalna čistota bila je legendarna, a posebno suptilno slaganje krivina stilobata, suženih zidova naosa i stubova blago ispupčenih u sredini.[3]
Efekat ispupčenosti stubova daje Partenonu značajnu dozu suptilnosti u poređenju sa prethodno podignutim hramovima čiji su stubovi upadljivo nalik cigaretama. Stilobat je osnova koja je nosila stubove, i, kao i kod većine drugih hramova iz klasičnog perioda [4], bila je neznatno zaobljena u obliku parabole okrenute na gore što je primarno omogućavalo oticanje kišnice. Iz tog razloga moglo bi se pomisliti da su stubovi pomereni ka spolja, ali, u stvarnosti, oni su lako nagnuti ka unutrašnjosti, a kako su svi iste visine, zakrivljenost spoljašnje ivice stilobata se prenosi na arhitrav i krov zdanja: „pa sve sledi pravilo da je postavljeno u obliku blagih lukova“ primetio je Gorem Stivens ukazavši na činjenicu da je zapadna fasada sagrađena na neznatno višem nivou od istočne. [5] Ne postoji usaglašeni stav šta je trebalo da bude efekat ovih finih optičkih detalja; često se smatra da je trebalo da oživi ono što je moglo da deluje kao inertna masa u slučaju zgrade izgrađene bez oblina, ali bi poređenje trebalo vršiti sa prethodnicima Partenona koji su bili primetno zaobljeni, a ne sa zamišljenim pravolinijskim hramom.
Neke od studija Akropolja koje se bave i Partenonom, pokazuju da dosta njegovih razmera aproksimira zlatni presek. Fasada Partenona, kao i njeni elementi mogu biti upisani u zlatne pravougaonike. [6] Argument da je zlatni presek bio uključen u arhitekturu Partenona se u skorašnjim studijama dovodi u sumnju. [7]
Ako se meri sa najvišeg stepenika, osnova Partenona ima dimenzije 69,5 x 30,9 metara (228 x 101,4 stope). Naos je bio dugačak 29,8 metara i širok 19,2 metra (97,8 x 63 stope), sa unutrašnjim dorskim kolonadama poređanim u dva niza, strukturalno neophodna da nose krov. Spoljni dorski stubovi imaju prečnik 1,9 metara (6,2 stope) i visoki su 10,4 metara (34,1 stope). Stubovi u uglovima imaju neznatno veći prečnik. Partenon je imao ukupno 46 spoljnih i 19 unutrašnjih stubova. Stilobat je ispupčen u odnosu na svoj centar pa su istočna i zapadna ivica niže od njega za 6, a severna i južna za 11 centimetara. Krov je bio pokriven velikim mermernim pločama koje su se preklapale, poznatim kao imbreksi i tegule.
Partenon, dorski hram sa jonskim karakteristikama i portikom koji je imao jedan red od osam stubova, čuvao je u sebi hrizelefantinsku statuu Atine Partenos što znači da su njeni otkriveni delovi tela rađeni slonovačom, a odeća i nakit rađeni u pozlati. Bila je delo Fidije i postavljena je u hram 439-438 godine pne. Dekoracije u kamenu su, u originalu, bile obojene. [8] U vreme izgradnje, hram je bio posvećen Atini, iako je gradnja trajala skoro do početka Peloponeskog rata 432. godine pne. Skulpturalna dekoracija dorskih metopa na frizu iznad spoljašnje kolonade i jonskih frizova iznad gornjeg dela zidova naosa završena je do 438. godine pne. Bogatstvo Partenonove dekoracije frizova i metopa je u saglasnosti sa njegovom funkcijom hrama koji je služio kao trezor. U zadnjem delu naosa su se čuvali novčani prilozi Delskog saveza, čiji je Atina bila vodeći član.
Devedeset dve metope na Partenonu su bile isklesane u dubokom reljefu, što je bila praksa do tada primenjivana samo na trezorima (zgradama u kojima su čuvani darovi namenjeni bogovima). Neki izvori navode da je razlog za upotrebu dubokog reljefa bila činjenica da je metope trebalo posmatrati iz daljine. [9]
Prema sačuvanim graditeljskim zapisima, skulpture kojima su bile ukrašene metope datiraju iz 446-440. pne. Smatra se da ih je isklesao vajar Kalamis. Metope sa istočne strane Partenona, iznad glavnog ulaza, prikazuju Gigantomakiju, mitske bitke između bogova sa Olimpa i Giganata. Metope na zapadnoj strani posvećene su Amazonomakiji, mitskoj borbi Atinjana protv Amazonki. Metope na južnoj strani — sa izuzetkom u neku ruku problematičnih metopa 13–20, koje danas ne postoje — prikazuju Tesalsku Kentauromakiju, bitku Lapita, uz pomoć Tezeja, protiv Kentaura. Metope sa severne strane Partenona su loše očuvane, ali se čini da je njihova tema bila pljačkanje Troje.
Metope sadrže sačuvane tragove ranog klasičnog stila koji se mogu primetiti u anatomiji glava figura, u ograničavanju telesnih pokreta na konture a ne na njihov prikaz pomoću mišića, i u prisustvu jasno vidljivih vena na figurama koje prikazuju Kentauromakiju. Nekoliko metopa se još uvek nalazi na zdanju, ali, uz izuzetak onih sa severne strane, uglavnom su znatno oštećene. Sačuvane metope skinute sa Partenona mogu se videti u Akropoljskom muzeju i u Britanskom muzeju, a jedna se nalazi u Luvru.
Najupadljivija karakteristika arhitekture i dekoracije hrama je jonski friz koji se proteže nad spoljašnjim zidovima naosa. Njegov plitki reljef je isklesan na samom Partenonu, u periodu 442-438. pne.
Prema jednom tumačenju, reljefom je prikazana idealizovana verzija panatinske povorke od Kerameikosa do Akropolja. U ovoj godišnjoj svečanosti koja je svake četvrte godine imala poseban oblik, Atinjani i stranci su, učestvujući, odavali počast boginji Atini nudeći žrtve i nove peplose.
Džoan Breton Koneli je nedavno razmatrala još jedno tumačenje friza, uz pomoć koga je pokušala da dokaže da je ikonografija njegovih reljefa zasnovana na grčkoj mitologiji. Prema ovoj interpretaciji, scene na frizu prikazuju žrtvovanje Pandore, najmlađe kćeri Erehteja, boginji Atini, koja je zahtevala ovu ljudsku žrtvu da bi spasila grad od Eumolpa, kralja Eleusine, koji je okupio vojsku da bi napao Atinu.[10]
Geograf Pausanija je u svojim zapisima o Akropolju koji je posetio krajem 2. veka ne. samo ukratko spomenuo skulpture koje su se nalazile na timpanonima hrama, posvećujući veći deo svojih zapisa statui boginje, napravljenoj od zlata i slonovače, i smeštenoj unutar hrama.
Istočni timpanon pripoveda o Atininom rođenju. Prema grčkoj mitologiji, Zevs je, zbog jake glavobolje, pozvao u pomoć Hefesta, kome je naredio da ga udari po glavim svojim kovačkim čekićem da bi olakšao svoj bol. Kada je Hefest to učinio, Zevsova glava se raspolovila i iz nje je izašla boginja Atina u punoj ratnoj opremi. Skulpturalna kompozicija prikazuje trenutak Atininog rađanja.
Rekonstrukcija rasporeda skulptura je rađena na osnovu crteža koje je načinio Žak Kari 1674. godine. Na nesreću, centralne figure timpanona su uništene ranije, zbog čega su sve pretpostavke kako je tačno izgledao reljef predmet nagađanja i spekulacija. Pretpostavlja se da su najvažniji bogovi sa Olimpa stajali oko Zevsa i Atine posmatrajući čudesan događaj, i da su im Hefest i Hera najverovatnije bili najbliži. [11]
Zapadni timpanon je prikazivao takmičenje između Atine i Posejdona za čast da postanu zaštitnik grada Atine. Njihove figure su zauzimale centralni deo kompozicije, i bile su prikazane kako se razdvajaju u naglašenim dijagonalnim linijama. Atina je u ruci držala drvo masline, a Posejdon svoj trozubac kojim je krenuo da udari u zemlju. Sa obe strane su bili okruženi konjima koji vuku kočije, a ostatak kompozicije ka krajevima je bio popunjen legendarnim ličnostima atinske mitologije.
Radovi na timpanonima su trajali od 438. do 432. godine pne. Skulpture koje su se nalazile na njima su vrhunski primerci klasične grčke umetnosti. Urađene su potpuno trodimenzionalno, iako je njihovo postavljanje na hram značilo da deo okrenut zidu timpanona nikada neće biti dostupan oku posmatrača. Figure su prikazane u prirodnim pokretima, a tanka tkanina u koju su bili obučeni dozvoljavala je da telo koje pokriva bude pravi fokus kompozicije. [12]
Jedina skulptura koja je pripadala Partenonu, a za koju se sa sigurnošću zna da je delo Fidije [13] je bila statua boginje Atine smeštena u naosu. Ova masivna hrizelefantinska skulptura nije sačuvana, i danas je poznato kako izgleda samo zahvaljujući kopijama, oslikanim vazama, nakitu, novčićima i književnim opisima.[14]
Prvi napori da se izgradi svetilište posvećeno Atini Partenos na mestu današnjeg Partenona su učinjeni ubrzo po završetku bitke na Maratonu (oko 490—88. pne.). Ta zgrada je zamenila hekatompedon („sto stopa“ — naos ovog hrama je imao dimenzije 32,8 x 16,4 metara, odnosno 100 x 50 stopa, pa otud i njegovo ime [15] ), i trebalo bi da se nalazila pored arhajskog hrama posvećenog Atini Polias. „Stariji Partenon“, kako se često naziva, je još uvek bio u izgradnji u vreme kada su Persijanci opljačkali grad 480. godine pne. i uništili Akropolj. Postojanje prvog Partenona i njegovo uništenje su bili poznati zahvaljujući Herodotu[16] i činjenici da su delovi njegovih stubova ugrađeni u zid severno od Erehtejona bili jasno vidljivi. Dalji materijalni dokazi postojanja ove građevine su otkriveni u iskopavanjima koja je sproveo Patagijotis Kavadijas (Patagiotis Kavvadias) u periodu od 1885. do 1890. godine. Njegova otkrića su navela tadašnjeg upravnika Nemačkog arheološkog instituta, Vilhelma Durpfelda (Wilhelm Dörpfeld), da iznese pretpostavku da je postojala starija zgrada koja je poslužila kao osnova za današnji Partenon, ali da se nije nalazila ispod njega kako se ranije smatralo. Durpfeld joj je dao ime Partenon I. [17] Primetio je da su prva dva stepenika starijeg Partenona bila načinjena od običnog poroznog krečnjaka, istog onog koji je upotrebljen za osnovu, dok je poslednji stepenik bio od tvrđeg (Karrha) krečnjaka i pokriven najnižim stepenikom Perikleovog Partenona (u Durpfeldovoj terminologiji Partenona III). [18] Ta platforma je bila manja i neznatno pomerena ka severu, u odnosu na današnji Partenon, ukazujući na to da je bila izgrađena za neko drugo zdanje koje je u tom trenutku bilo potpuno prekriveno. Ova slika je bila još više zakomplikovana objavljivanjem konačnog izveštaja o iskopavanjima iz 1885-90. godine, koji je davao kasniji datum izgradnje prvog hrama i ukazivao da je prethodna zgrada bila podignuta u vreme Kimonovih zidova. [19]
Ako je originalni Partenon zaista bio srušen 480. godine pne., postavlja se pitanje zašto je to mesto ostalo u ruševinama više od 3 decenije. Po jednom tumačenju, grčki saveznici su položili zakletvu pre bitke kod Plateje, 479. godine pne., [20] da nikada neće ponovo izgraditi svetilišta koja su uništili Persijanci. Atinjani su bili oslobođeni te zakletve tek sklapanjem Kalijinog mira 450. godine pne. [21] Neduhovni razlog, cena rekonsturisanja Atine posle pljački Persijanaca, je podjednako verovatan. Međutim, iskopavanja koja je vodio Bert Hodž Hil (Bert Hodge Hill) dovela su do toga da pretpostavi postojanje drugog Partenona, koji je sagrađen u vreme Kimona, posle 468. godine pne. [22] Hil je tvrdio da je stepenik od čvršćeg krečnjaka, za koji je Durpfeld pretpostavio da predstavlja najviši stepenik Partenona I, ustvari najniži od tri stepenika Partenona II. Prema Hilu, dimenzije njegovog stilobata su bile 23,51 x 66,88 metara.
Teškoća u određivanju starosti prvog Partenona je posledica činjenice da u vreme iskopavanja iz 1885. godine nije u potpunosti bio razvijen arheološki metod relativnog datovanja; nemarno kopanje i zatrpavanje nalazišta je imalo za posledicu gubitak velike količine dragocenih informacija. Dvotomna studija koju su objavili Gref i Langloc u periodu 1925-1933. godine je pokušala da razumno objasni ostatke pronađene na Akropolju. [23] Ovo je inspirisalo američkog arheologa Vilijama Dinsmura (William Bell Dinsmoor) da pokuša da smesti osnovu hrama i pet sakrivenih zidova u odgovarajući vremenski period. Zaključio je da Partenon I nije mogao biti izgrađen pre 495. godine p. n. e, što je bilo u kontradikciji sa godinom koju je naveo Durpfeld. [24] Pored toga, Dinsmur nije priznavao postojanje dve zgrade kao preteče današnjeg Partenona, smatravši Durpfeldov Partenon II jedinim prethodnim zdanjem. Dinsmur i Durpfeld su razmenili svoja mišljenja 1935. godine u Američkom arheološkom žurnalu (American Journal of Archaeology). [25]
Poreklo naziva Partenon nije u potpunosti jasno. Prema Džefriju Harvitu (Jeffrey M. Hurwit), njegovo značenje moglo bi biti „posvećen devici“ ili „devičanski“, i čini se da se u početku odnosio samo na jednu prostoriju u zgradi; predmet je rasprava koja je odaja u pitanju, i kako je dobila svoje ime. Po jednoj teoriji, partenon je bila soba u kojoj su peplose darivane Atini u vreme Panateneja tkale četiri mlade devojke posebno izabrane da služe boginji svake godine. [26]
Kristofer Peling (Christopher Pelling) smatra da je Atina Partenos možda uspostavila diskretan kult Atine, koji je bio blisko povezan, ali ne i identičan kultu Atine Polias. [27] Po ovoj teoriji, Partenon znači „hram boginje device“, i odnosi se na kult Atine Partenos koji je bio povezan sa zdanjem. [28] Epitet partenos (grč. παρθένος), čije poreklo takođe nije jasno, [29] je označavao „devicu, neudatu ženu“, i posebno se koristio za Artemidu, boginju divljih životinja, lova, i vegetacije, i Atinu, boginju rata, zanatlija i mudrosti. [30]
Takođe se pretpostavlja da ime hrama aludira na device (parthenoi), čije je uzvišeno žrtvovanje garantovalo sigurnost grada.[31]
U svakom slučaju, prvi put se sa terminom Partenon koji se koristi da označi celo zdanje, susreće kod Demostena, u 4. veku pne. Na računima iz vremena izgradnje (5. vek pne.) Partenon se jednostavno naziva ho neos („hram“). Po nekim izvorima, arhitekte Partenona, Mnesikle i Kalikrat, su ga nazivale Hekatompedos („zdanje od sto stopa“) u svom traktatu o atinskoj arhitekturi koji je vremenom izgubljen.
U 4. veku i kasnije, zgrada je poznata pod imenom Hekatompedos ili Hekatompedon jednako kao i Partenon; Književnik Plutarh u 1. veku ne. naziva zgradu Hekatompedon Partenon. [32]
Arihtekturalno posmatrano, jasno je da je Partenon hram, koji je svojevremeno čuvao poznatu Fidijinu statuu boginje Atine i blaga koja su joj nuđena. Kako su se prava žrtvovanja u Staroj Grčkoj uvek odvijala na žrtveniku pod vedrim nebom, što je bilo u skladu sa religioznim običajima, Partenon se ne uklapa u neke definicije „hrama“, pošto u njemu nisu nađeni ostaci žrtvenika. Zbog toga su neki naučnici tvrdili da je zgrada korišćena samo kao trezor. Ovaj stav je formiran još krajem 19. veka, ali je poslednjih godina dobio na značaju. Većina naučnika još uvek posmatra Partenon u duhu u kom je Volter Berket (Walter Burkert) opisao grčko svetilište, koje se sastojalo od temenosa, oltara sa žrtvenikom i lika božanstva kome je bilo posvećeno.[33]
Partenon se održao kao hram posvećen Atini skoro hiljadu godina. Sigurno je da je u 4. veku ne. još uvek bio neoštećen, iako je u to vreme bio toliko star koliko je danas stara katedrala Notr Dam u Parizu, i znatno stariji od bazilike Svetog Petra u Rimu. Ali, do tog vremena, Atina je svedena na provincijski grad Rimskog carstva, iako je imala znamenitu prošlost. Jedan od rimskih careva je u 5. veku ne. odneo veliku statuu boginje Atine u Carigrad, gde je ona kasnije uništena, verovatno u vreme Četvrtog krstaškog rata, 1204. godine.
Ubrzo posle toga, Partenon je preobraćen u hrišćansku crkvu. U vreme Vizantijskog carstva bio je posvećen Devici Mariji, kao Bogorodičina crkva, i, po značaju, četvrto mesto na koje su ljudi odlazili u hodočašće u Istočnom Rimskom carstvu, odmah posle Carigrada, Efesa i Soluna. [34] Car Vasilije II Bugaroubica je 1018. godine pošao na hodočašće u Atinu, odmah posle svoje konačne pobede nad Bugarima iz jedinog razloga da iskaže svoju duboku religioznu posvećenost na Partenonu. [34] U srednjevekovnim grčkim zapisima sreće se termin hram Theotokos Atheniotissa, a često se na njega indirektno poziva kao na poznati hram, bez objašnjavanja o kom zdanju se tačno radi, što znači da je zaista bio opštepoznat. [34]
U vreme Latinskog carstva, čitava dva i po veka, Partenon je služio kao katolička crkva posvećena Bogorodici. Preobraćanje hrama u crkvu podrazumevalo je rušenje unutrašnjih stubova i nekih zidova naosa, kao i izgradnju apside na istočnom kraju. Posledica je bilo neizbežno uklanjanje i rasturanje pojedinih skulptura. One koje su predstavljale bogove su bile ili reinterpretirane u skladu sa hrišćanskom verom ili sklonjene i uništene.
Sredinom 15. veka, 1456. godine, Atina je postala deo Osmanlijskog carstva, i Partenon je ponovo preobraćen u džamiju. Suprotno kasnijim pogrešnim shvatanjima, Turci su prilično poštovali drevne spomenike na svojoj teritoriji i nisu svojevoljno uništavali ono što se nalazilo sačuvano u Atini, ali nisu ni činili posebne napore da to zaštite. U vreme ratova, kako bi obezbedili građevinski materijal za zidove i ojačanja, koristili su delove starogrčkih ostataka. Partenon je dobio minaret, a njegova osnova i stepenici su još uvek bili u funkciji, vodeći do arhitrava, zbog čega nisu bili vidljivi spolja; inače, zdanje nije bilo dalje oštećivano. Evropski posetioci iz 17. veka, kao i neki prikazi Akropolja iz tog vremena, svedočili su da je zgrada većim delom bila netaknuta.
Pred kraj 17. veka, 1687. godine, Partenon je pretrpeo najveće oštećenje od svoje izgradnje, kada su Mleci pod vođstvom Frančeska Morosinija napali Atinu, a Turci utvrdili Akropolj i koristili Partenon kao skladište baruta. Topovsko đule koje su ispalili Mleci iz topa smeštenog na brdu Filopapos, 26. septembra, pogodilo je skladište i zgrada je bila delimično uništena. [35] Morosini je zatim nastavio sa svojim pokušajima da ukrade skulpture iz ruševina. One koje su se nalazile u unutrašnjosti Partenona su bile uništene, ostaci krova su propali, a neki od stubova, posebno oni koji su se nalazili na južnoj strani, su ostali bez kapitela. Neke skulpture koje su se nalazile na spoljašnjim stranama su nestale, zato što su pale na zemlju, pa su kasnije od njihovih delova pravljeni suveniri. Danas nam je poznato da su one postojale samo zahvaljujući crtežima francuskog umetnika Žaka Karija iz 1674. godine.[36] Posle toga, veći deo Partenona je prestao da se upotrebljava i podignuta je manja džamija.
U 18. veku nastupio je period stagnacije Osmanlijskog carstva; kao rezultat toga, više Evropljana je posećivalo Atinu, i slikovite ruševine Partenona su bile crtane u vrlikoj meri, podstičući razvoj filhelenizma i pomažući pojavljivanje simpatija u Britaniji i Francuskoj usmerenih ka nezavisnosti Grčke. Međ tadašnjim putnicima i arheolozima bili su Džejms Stjuart (James Stuart) i Nikolas Revet (Nicholas Revett), koji su dobili punomoć engleskog Udruženja ljubitelja umetnosti (Society of Dilettanti) da istraže ruševine klasične Atine. Oni su načinili prve tlocrte Partenona koji su objavljeni 1787. godine u drugom delu knjige „Izmerene i nacrtane atinske starine “ (Antiquities of Athens Measured and Delineated). Na samom početku 19. veka, 1801. godine, britanski ambasador u Carigradu, Tomas Brus, lord od Elgina, da bi načino modele i crteže akropoljskih antikviteta, dobio je dozvolu od sultana da može da poruši novije građevine ako je to bilo neophodno da bi se videli starogrčki ostaci, i da skine skulpture sa njih. On je to shvatio kao dozvolu da uzme sve sklupture koje nađe. Angažovao je lokalno stanovništvo kako bi ih poskidao sa hrama, neke je pokupio sa zemlje, a neke manje komade je otkupio od meštana. Skidanje skulptura je izazvalo dalja nepopravljiva oštećenja na ostacima Partenona, jer su neki od blokova koji su činili friz bili prepolovljeni kako bi im se smanjila težina za transport u Englesku.
Kada je nezavisna Grčka uspostavila vlast nad Atinom 1832. godine, vidljivi deo minareta je uklonjen sa Partenona, a zatim su porušene sve srednjevnjekovne i osmanske građevine. Ipak, do danas je sačuvana slika male džamije smeštene u naos Partenona zahvaljujući fotografiji koju je napravio Žoli de Lotinijer (Joly de Lotbinière), a objavio Lerbur (Lerebours) u knjizi Dagerotipski izleti (fr. Excursions Daguerriennes) iz 1842. godine kao prvu fotografiju Akropolja. [37] Ceo kompleks je postao zaštićeni istorijski lokalitet o kome se brine grčka vlada. Danas je meta miliona turista svake godine, koji prolaze zapadnim krajem Akropolja, kroz renoviranu Propileju, pa uz Panatinski put pravo do Partenona, koji je okružen niskom ogradom da bi se sprečila dalja oštećenja.
Danas se skulpture koje je Lord Elgin skinuo sa Partenona, nalaze u Britanskom muzeju. Ostale skulpture se mogu videti u pariskom muzeju Luvr, u Kopenhagenu, i na još nekim mestima, a većina koja je ipak ostala u Grčkoj je bila smeštena u Akropoljskom muzeju. On se nalazio na samom Akropolju, sa jugoistočne strane Partenona. U međuvremenu je izgrađena potpuno nova zgrada muzeja u koju će biti prebačene skulpture iz Akropoljskog muzeja. [38] Na samoj zgradi Parteona moguće je videti još nekoliko zaostalih skulptura.
Grčka vlada je još 1983. godine pokrenula inicijativu da se skulpture iz Britanskog muzeja vrate Grčkoj. [38] Sam Britanski muzej je čvrsto odbio da vrati Elginov mermer, a britanske vlasti se nisu pokazale voljnim da ga primoraju da to učini, što bi zahtevalo donošenje odgovarajućeg zakona. Bez obzira na čvrste britanske stavove, u proleće 2007. godine u Londonu su održani pregovori između predstavnika grčkog i britanskog ministarstva kulture i njihovih pravnih savetnika. To je bio prvi ozbiljan sastanak u poslednjih nekoliko godina i čini se da su se dve strane približile rešenju problema. [39]
Grčka vlada je 1975. godine počela da se priprema za restauraciju Partenona i drugih građevina na Akropolju. Projekat je kasnije privukao i Evropsku uniju koja je uložila finansijska sredstva i tehničku pomoć. Oformljeni arheološki odbor je dokumentovao sve što je nađeno na terenu, a arhitekte su uz pomoć kompjuterskih modela pomogle da im se pronađe originalna lokacija. U nekim slučajevima ispostavilo se da je prethodna rekonstrukcija bila netačna. Posebno važne i krhke skulpture su prebačene u Akropoljski muzej. Za pomeranje mermernih blokova korišćena je dizalica koja je, u vreme kada nije bila upotrebljavana, mogla da se skupi i da tako ne prelazi visinu krova. Netačne rekonstrukcije su bile uklonjene, i počeo je oprezan proces obnavljanja.
Partenon neće biti vraćen u stanje u kakvom se nalazio pre 1687. godine, ali će šteta od eksplozije biti ublažena koliko god je to moguće, što u interesu restauracije strukturalnog integriteta zdanja (posebno važno zato što se nalazi u oblasti sklonoj zemljotresima), što zbog obnavljanja estetskog integriteta koji podrazumeva da će oštećeni delovi stubova i gornjih greda biti popunjeni korišćenjem precizno iskelsanim delovima mermera koji će pomoću cementa biti postavljeni na odgovarajuće mesto. Novi mermer potiče iz originalnog kamenoloma. Na kraju, skoro svi veliki delovi mermera će biti postavljeni na svoje originalno mesto, uz, ukoliko je to potrebno, korišćenje modernih materijala kao sredstava za spajanje i potporu.
Mermerni blokovi su, prvobitno, bili povezani produženim gvozdenim H spojkama koje su bile u potpunosti presvučene olovom čime je gvožđe zaštićeno od rđe. Spojke dodate u 19. veku nisu bile obrađene na taj način, pa su vremenom podlegle koroziji. Ekspanzija rđe je izazvala dalje pucanje mermera. [40] Za sve što je sada potrebno spojiti metalnim elementima, koristi se titanijum, koji je jak i lak metal, a uz to i otporan na koroziju.
Trenutni problem sa kojim se suočava Partenon je uticaj zagađenja koje je posledica neprekidnog rasta Atine od šezdesetih godina prošlog veka. Korozija mermera izazvana kiselim kišama i velikom količinom saobraćaja je već nanela nepopravljivu štetu nekim skulpturama, a predstavlja ozbiljnu opasnost za ceo hram. U toku poslednje dve decenije, grčka vlada i grad Atina su napravili izvestan pomak u rešavanju ovih problema, ali se čini da budući opstanak Partenona nije potpuno osiguran.
U Nešvilu, u američkoj državi Tenesi, moguće je videti repliku Partenona u prirodnoj veličini koja je izgrađena 1897. godine povodom stogodišnjice ulaska Tenesija u savez američkih država. U originalu izgrađena od gipsa, drveta i cigala, replika je tokom dvadesetih godina dvadesetog veka srušena i ponovo izgrađena na istoj osnovi, ali ovog puta od mermera. Pored kraj dvadesetog veka, oko 1990. godine, na centralno mesto u unutrašnjosti zgrade je postavljena 13 metara visoka replika statue posvećene boginji Atini, rađena na osnovu sačuvanih zapisa i kopija, za čiju je pozlatu upotrebljeno 3,5 kilograma zlatnih listića. Atina u levoj ruci drži štit, a u desnoj malu skulpturu boginje Nike.
S obzirom da je ova zgrada kompletna, i da su njeni ukrasi obojeni verno originalu koliko god je to bilo moguće, verovatno je da preciznije prikazuje hram onakvim kakvim su ga videli stari Atinjani od pravog Partenona. Danas se u zgradi nalazi muzej umetnosti.
U širem smislu reči, moguće je za repliku Partenona smatrati i Valhala dvoranu slave i časti, koja se nalazi 10 kilometara istočno od Regenzburga, u Bavarskoj (Nemačka).
- ↑ 1,0 1,1 Ioanna Venieri. „Acropolis of Athens”. Grčko ministarstvo kulture. Arhivirano iz originala na datum 2007-04-29. Pristupljeno 10.05.2008.
- ↑ Jelena Tasić. „Dopisnica - Akropolj: Karijatide u haremu”. dnevni list Danas. Arhivirano iz originala na datum 2008-06-24. Pristupljeno 10.05.2008.
- ↑ John Julius Norwich, Great Architecture of the World, 2001, str. 63
- ↑ Uključujući sačuvanu osnovu Starijeg Partenona (Penrose, Principles of Athenian Architecture 2. izdanje, glava II.3, slika 9).
- ↑ Penrose, op. cit. str. 32-34, smatra da je razlika motivisana uštedom na uloženom radu;
Gorham P. Stevens, Concerning the Impressiveness of the Parthenon, American Journal of Archaeology 66.3 (jul 1962:337-338). - ↑ Van Mersbergen, Audrey M., „Rhetorical Prototypes in Architecture: Measuring the Acropolis“, Philosophical Polemic Communication Quarterly, Br. 46, 1998.
- ↑ Pogledati, na primer: Džordž Markovski, „Pogrešna shvatanja zlatnog preseka“ The College Mathematics Journal. godište 23, br. 1, januar 1992.
- ↑ Tarbell, F.B., A History of Ancient Greek Art
- ↑ Vidosava Galović i Branka Karadžić, Likovna kultura, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1988, str. 36
- ↑ Connelly, Parthenon and Parthenoi, str. 53–80.
- ↑ Thomas Sakoulas, Parthenon East Pediment
- ↑ Thomas Sakoulas, Parthenon West Pediment
- ↑ Kenneth D. S. Lapatin, Chryselephantine Statuary in the Ancient Mediterranean World, 2002, str.63
- ↑ N. Leipen, Athena Parthenos: a huge reconstruction, 1972.
- ↑ Acropolis - Old Temple of Athena
- ↑ Herodotus, Histories, 8.53
- ↑ W. Dörpfeld, Der aeltere Parthenon, Ath. Mitteilungen, XVII, 1892, str. 158—189
i W. Dörpfeld, Die Zeit des alteren Parthenon, AM 27, 1902, str. 379—416 - ↑ Livio C. Stecchini, The Athenian Acropolis - The Three Parthenons(Internet Archive)
- ↑ P. Kavvadis, G. Kawerau, Die Ausgabung der Acropolis vom Jahre 1885 bis zum Jahre 1890, 1906
- ↑ NM Tod, A Selection of Greek Historical Inscriptions II, 1948, br. 204, redovi 46—51, Ipak, autentičnost ovog teksta se dovodi u pitanje;
videti takođe P. Siewert, Der Eid von Plataia, Minhen, 1972, str. 98—102 - ↑ Videti Minott Kerr, The Sole Witness: The Periclean Parthenon
- ↑ B. H. Hill, The Older Parthenon, AJA, XVI, 1912, str. 535—558
- ↑ B. Graef, E. Langlotz, Die Antiken Vasen von der Akropolis zu Athen, Berlin 1925—1933
- ↑ W. Dinsmoor, The Date of the Older Parthenon, AJA, XXXVIII, 1934, str. 408—448
- ↑ W. Dörpfeld, Parthenon I, II, III, AJA, XXXIX, 1935, str. 497—507,
i W. Dinsmoor, AJA, XXXIX, 1935, str. 508—509 - ↑ Hurwit, The Athenian Acropolis, str. 161–163.
- ↑ Istraživanja su otkrila oltar sa žrtvenikom stariji od prvog Partenona, koji je bio ugrađen u današnji Partenon. Videti Pelling, Greek Tragedy and the Historian, str. 169
- ↑ „Parthenon”. Encyclopaedia Britannica.
- ↑ „Parthenon”. Online Etymology Dictionary.
- ↑ Bernal, Black Athena Writes Back-CL, str. 159
Frazer, The Golden Bough, str. 18
„Parthenos”. Encyclopaedia Mythica. „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2008-05-17. Pristupljeno 2008-06-24. - ↑ Whitley, The Archaeology of Ancient Greece, str. 352
- ↑ Plutarh, Perikle 13.4.
- ↑ Burkert, Greek Religion, str. 84
- ↑ 34,0 34,1 34,2 Anthony Kaldellis, A Heretical (Orthodox) History of the Parthenon Arhivirano 2009-08-24 na Wayback Machine-u, str. 3
- ↑ Theodor E. Mommsen, The Venetians in Athens and the Destruction of the Parthenon in 1687, American Journal of Archaeology, br. 45/4 (okt-dec, 1941. godine), str. 544–556
- ↑ T. Bowie, D. Thimme, The Carrey Drawings of the Parthenon Sculptures, 1971
- ↑ Neils, The Parthenon: From Antiquity to the Present, str. 336 – fotografija je iz oktobra 1839. godine
- ↑ 38,0 38,1 „Greek Premier Says New Acropolis Museum to Boost Bid for Parthenon Sculptures”. International Herald Tribune. Arhivirano iz originala na datum 2007-02-21. Pristupljeno 17.05.2008.
„Parthenon”. Encyclopaedia Britannica. - ↑ Helena Smith, John Hooper. „Greece talks tough on Parthenon marbles”. The Guardian. Pristupljeno 17.05.2008.
- ↑ Hadingham, Evan. „Unlocking the Mysteries of the Parthenon”. Smithsonian Magazine. Pristupljeno 17.05.2008.
- Atinski Akropolj: Partenon Arhivirano 2013-09-18 na Wayback Machine-u, zvanična stranica (en)
- Elginov mermer, detaljan prikaz Partenonovog friza (en)
- Detaljan članak o Partenonu Arhivirano 2009-01-22 na Wayback Machine-u (en)
- Virtuelni prikaz Partenona i još nekih delova Atine (en)
