Tabas
 Ovo je glavno značenje pojma Tabas. Za druga značenja, v. Tabas (razvrstavanje). |
Tabas
(fa) طبس | |
|---|---|
))_-_panoramio.jpg) | |
| Koordinate: 33°35.7′N 56°55.5′E / 33.5950°N 56.9250°E | |
| Država |  Iran
|
| Pokrajina | Južni Horasan |
| Okrug | Tabaški okrug |
| Visina | 652 m |
| Stanovništvo (2006.) | |
| - Grad | 30.681 |
| Vremenska zona | IRST (UTC+3:30) |
| - Ljeto (DST) | IRDT (UTC+4:30) |
| Pozivni broj | 056 |
| Službene stranice www.tabas.ir | |
| Karta | |
  Tabas Tabas na karti Irana | |
Tabas (perz. طبس) je grad u Južnohorasanskoj pokrajini na istoku Irana, u kojem je prema popisu stanovništva iz 2006. godine živjelo 30.681 ljudi.
Tabas je položen u 60 km širokoj depresiji koja se pruža u smjeru sjever-jug i na istoku i sjeveru je omeđena Šotorijskim planinama (2929 m), prema zapadu planinom Agol-Vahši (1715 m), te prema jugu planinom Taršu (1009 m). Najniža točka ove depresije je jezero tj. slanište Ruh-e Morgum (605 m), smješteno 35 km južno od Tabasa. Nadmorska visina grada varira od 650 do 730 m, a snižava se prema zapadu. Oko 15 km istočno pruža se Šotorijski planinski lanac poprečno ispresijecan s više vodonosnih dolina koje napajaju tabasovu oazu. Na najbližoj dolini izgrađena je suvremena Nahrinska brana, dok se tri kilometra uzvodno nalazi i vjekovna Abasova brana. Klima u Tabasu je vruća pustinjska (BWh) s visokim temperaturama (do 44,4 °C) i malom količinom padalina (77 mm godišnje). Sjeverno od tabaške depresije proteže se pustinja Dašt-e Kavir odnosno prema jugu Dašt-e Lut,[1] čineći grad geografski izuzetno izoliranim u odnosu na okolne iranske gradove. Tabas se tako nalazi 220 km zapadno od pokrajinskog sjedišta Birdžanda, 230 km jugozapadno od Kašmara, te 300 km sjeveroistočno od Jazda. Administrativno, grad i okolni Tabaški okrug pripadali su Horasanskoj pokrajini[1] do 2001. kada su pripojeni Jazdskoj pokrajini, no 2013. potpali su pod Južnohorasansku pokrajinu koja se u međuvremenu odvojila od Horasanske.
| Klimatološki medijani za Tabas | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mjesec | jan-sij | feb-velj | mar-ožu | apr-tra | maj-svi | jun-lip | jul-srp | aug-kol | sep-ruj | okt-lis | nov-stu | dec-pro | godina |
| Apsolutni maksimum (°C) | 14,8 | 17,5 | 22,7 | 27,7 | 34,5 | 40,3 | 41,9 | 44,4 | 37,4 | 31,4 | 23,1 | 16,5 | 44,4 |
| Srednja dnevna (°C) | 7,9 | 10,8 | 16,3 | 20,2 | 26,6 | 31,6 | 33,6 | 33,9 | 28 | 22,2 | 14,7 | 8,7 | 21,2 |
| Apsolutni minimum (°C) | 1 | 4,1 | 10 | 12,8 | 18,7 | 23 | 25,4 | 23,4 | 18,6 | 13 | 6,3 | 1 | 1 |
| Precipitacija (mm) | 14 | 12 | 15 | 16 | 6 | 0 | 0 | 0 | 0 | 2 | 7 | 5 | 77 |
| Izvor: Climate data | |||||||||||||
Historija Tabasa seže u stari vijek, najkasnije sasanidski period (3. – 7. v.), o čemu svjedoče radovi srednjovjekovnih historičara i geografa.[1] U djelima ranoislamskih geografa, konkretno u Samanijevom Kitab al-Ansabu i Jakutovom Mudžam al-buldanu, Tabas je spomenut kao al-Tabasani.[1] Ponekad je nazivan i kao Tabas al-Tamr (dosl. Tabas datulja), zbog razlikovanja od ondašnjeg Tabas al-Unnaba (dosl. Tabas žižula), gradića smještenog 320 km istočno (kod suvremene granice s Afganistanom) kojeg se danas naziva Tabas-e Masinom.[1] Navedeni geografi navodili su da se grad nalazi na zapadu Kuhestana,[1] neprecizno definirane regije na jugu Horasana. Prema iranskom historičaru Balazuriju iz 9. vijeka, sasanidski Tabas je potpao pod vlast Umarovog kalifata 640-ih, nakon što ga je zauzela Huzafova vojska poslana iz Kermana.[1] Međutim, do većeg oružanog sraza nije došlo s obzirom da je stanovništvo sklopilo mirovni ugovor s rašidunskim snagama.[1] U 10. vijeku Tabas je bio utvrđeni gradić s džamijom, regionalno poznat datuljama i plodnim vrtovima navodnjavanim pomoću kanata.[1] Razvoju srednjovjekovnog Tabasa pogodovalo je pomicanje političko-ekonomskog žarišta Irana k Centralnoj Aziji čime se našao na jednoj od glavnih ruta koje su povezivale Fars i Horasan,[1] zbog čega je nosio nadimak "Vrata Horasana".[2] Godine 1051. gradom je prošao Nasir Hosrov i u svojoj Safarnami zabilježio da stanovnici za naziv mjesta koriste toponim Tabas Gilaki, po reisu Abul-Hasanu Gilakiju.[1] U 11. vijeku Tabas je potpao pod vlast kuhestanskih ismailita, a 1102. godine napadnut je i djelomično razoren pred naletom seldžučke vojske poslane od strane sultana Sandžara.[3] Zahvaljujući geografskoj izolaciji, Tabas je ostao relativno nedirnut tokom brutalnih mongolskih provala, a pod ilhanidskom vlašću doživio je velik procvat o čemu svjedoče napredni sistemi navodnjavanja, osobito Abasova i Kuritska brana iz 14. vijeka.[4] Tokom 1320-ih u Tabas se privremeno sklonio utjecajni ilhanidski general Amir Čupan, bježeći na istok pred vojskom sultana Abu Saida.[5]
Novovjekovni Tabas zadržao je ulogu važne karavanske stanice na ruti između Jazda i Kermana na jugu odnosno Mašhada i Nišapura na sjeveru. Tokom ranog safavidskog perioda obnovljena je stara ilhanidska brana i od tada nosi ime po Abasu Velikom.[4] Međutim, za vrijeme njegove vladavine grad je teško stradao pred vojnom navalom Uzbeka.[1] Godine 1621. Tabas je posjetio prvi Evropljanin, šleski plemić i putopisac Heinrich von Poser.[1] Grad je dobio na značaju krajem 18. vijeka kada je gradom upravljao lokalni guverner Amir Muhamed-han, u vrijeme općeg kaosa zbog građanskog rata između lokalne zandijske i kadžarske dinastije.[6] Taki-han, guverner grada Jazda, kasnih 1780-ih pobunio se protiv zandijskog šaha Džafar-hana i u pomoć je pozvao tabaškog guvernera.[6] Džafar-hanova vojska neuspješno je opsjedala Jazd i na koncu se panično povukla nakon dolaska tabaških trupa, nakon čega je Amir Muhamed-hana zaplijenio velike količine vojne opreme i sprava.[6] Njegov uspjeh bio je kratkog vijeka jer se ubrzo upustio u pohod protiv Isfahana, gdje ga je dočekao guverner Džafar Koli-han i brzo porazio, preotevši pritom artiljeriju i ostalo oružje.[6] Godine 1792. u Tabasu je uz dozvolu lokalnog guvernera privremeno boravio zandijski šah Loft Ali-han (na proputovanju od Kermana do Jazda), bježeći pred Muhamed-hanom i skupljajući trupe za nove okršaje protiv njegove kadžarske vojske.[6] Sudeći po evropskim putopisima, Tabas je bio značajno mjesto i u ranom 19. vijeku.[1] Sir John Malcolm tako navodi da je gradom ranih 1810-ih vladao utjecajni guverner Mir Husein-han koji je raspolagao s velikom vojskom.[1] Prema procjeni Johna Macdonalda Kinneira, Tabas je istovremeno imao oko 20.000 stanovnika i bio je među 14 najvećih iranskih gradova.[6] Međutim, krajem 19. vijeka vojni značaj grada je bitno stagnirao – prema Georgeu Nathanielu Curzonu, lokalni guverner Mirza Bakir Imad al-Mulk raspolagao je sa samo 150 konjanika.[1]
Suvremenu historiju Tabasa obilježila su dva važna događaja – katastrofalni potres i neuspješna američka vojna operacija. Grad i širu okolicu tradicionalno je krasila sigurna reputacija kod seizmoloških krugova s obzirom da na tom području nikad do kasnih 1970-ih nije zabilježen snažan potres, za razliku od brojnih drugih iranskih gradova.[2] Međutim, dana 16. 9. 1978. Tabas je pogođen razornim potresom magnitude Mw = 7,4 – 7,7 i većina građevina u gradu je teško stradala, dok je većina populacije usmrćena na licu mjesta.[2] Masovnoj tragediji kumovalo je niz nesretnih okolnosti – nisu zabilježena nikakva ranija slabija podrhtavanja, prodoran zvuk iz tla nastupio je samo 4,0 – 4,5 sekundi prije udara, a nastupio je u ranim večernjim satima kada je većina stanovnika bila u kućama.[2] Spasilačku operaciju dodatno je otežalo razaranje lokalne elektrane zbog čega je provedena u teškim noćnim uvjetima.[2] U konačnici, u gradu je smrtno stradalo 11.000 od 13.000 ljudi, odnosno čak 85 % gradskog stanovništva.[2] Dodatnih 9000 ljudi poginulo je u okolnim mjestima, s obzirom da je potres devastirao ukupno 90 sela i blaže oštetio još 50.[2] Ubrzo nakon katastrofe počela je temeljita fizička obnova grada i zahvaljujući doseljavanju iz okolnih pogođenih mjesta, Tabas se demografski oporavio kroz manje od deset godina i već 1991. brojao je 17.071 stanovnika.[1] Drugi bitniji historijski događaj odigrao se pokraj grada 25. 4. 1980. kada su američke specijalne snage pokušale izvesti operaciju Orlova kandža. Cilj pohoda bilo je oslobađanje američkih zatočenika u Teheranu, dok je okolica Tabasa trebala poslužiti kao usputna stanica za slijetanje vojnih helikoptera i avio-tankera zbog punjenja gorivom. Operacija se u konačnici pretvorila u debakl jer su se na predviđenom mjestu letjelice sudarile i eksplodirale, usmrtivši pritom osam Amerikanaca. Ovaj pohod u Iranu je poznat kao "tabaška operacija", što je pridonijelo popularnosti samog grada.
Usprkos geografskoj izolaciji, Tabas je na međugradskoj razini dobro prometno povezan cestama, željeznicom i aerodromom. Kroz grad prolazi cesta 68 koja ga prema jugoistoku spaja s Dejhukom, Arababadom (čvorište sa cestom 91) i Birdžandom, odnosno prema jugozapadu s Robat-e Pošt-e Badamom, Sagandom i Jazdom. Druga državna cesta 62 vodi prema zapadu i povezuje ga s Hurom, Anarakom, Najinom i Isfahanom. Treća važna cesta pruža se prema sjeveru i vodi do naselja Deh-e Muhameda, odakle se račva prema gradovima Bošruji i Bardaskanu. Prema istoku vodi i jedna lokalna cesta, prolazeći kroz Tabaški kanjon sve do planinskog sela Haravan-e Sofle. Uz Tabas također prolazi i željeznička pruga koja ga povezuje s Torbat-e Hejdarijom na sjeveru, dok na jugu vodi k Čadormalua odakle se račva prema Ardakanu i Bafku. Gradski željeznički kolodvor smješten je na sjeverozapadu grada. Sjeverno od grada nalazi se Aerodrom Tabas koji ima jednu asfaltiranu uzletno-sletnu stazu dužine 3041 m, a koristi se za domaće letove. Vodeći avioprijevoznik koji nudi redovne letove za Teheran (Aerodrom Mehrabad) na ovom aerodromu je Iran Air.
| God. | Pop. | Izvor |
|---|---|---|
| 1810-e | 20.000 | Kinneir[6] |
| 1950. | 8.114 | Popis[1] |
| 1978. (potres) |
13.000 | Berberian[2] |
| 2.000 | Berberian[2] | |
| 1991. | 17.071 | Popis[1] |
| 2006. | 30.681 | Popis |
Najstarije građevine u Tabasu su gradska citadela i saborna džamija, datirane najkasnije u 10. vijek.[1] Citadela je kvadratičnog tlocrta i ima dimenzije od 100 x 100 m, a džamija se nalazi 200 m sjeverozapadno i također je kvadratičnog oblika (88 x 88 m) s dvorištem od 40 x 40 m i kupolom dijametra 12 m. Oba zdanja teško su stradala u potresu 1978. godine, ali su većinom restaurirana. Najmonumentalnija građevina u Tabasu je Huseinova imamzada, posvećena Huseinu al-Kazimu. Ovaj suvremeni kompleks nalazi se na sjeverozapadu grada, elipsastog je tlocrtnog oblika i proteže se 420 x 360 m, a arhitektura grobnice i džamije su u tradicionalnom horasanskom stilu. U gradu se nalazi i više parkova među kojima je najveći Golšanski park na sjeveroistoku, uz kojeg se nalazi gradska vijećnica. Kasnih 1970-ih čak 98 % stambenih kuća bila je jednoetažnog tipa, izgrađeno sa zidovima od kamena ili nepečene opeke, te krovovima s drvenim gredama i nabijenom zemljom.[2] Nakon tragedije iz 1978. pri gradnji počinju prevladavati armirani beton i čelik, dok opeka počinje dobivati fasadni karakter. Izvan grada smještene su dvije velike građevinarske znamenitosti – lučne brane stare oko 700 godina.[4] Abasova brana nalazi se 20 km istočno i ima visinu od 20 m,[7] ali nije upotrebljiva zbog rupe pri dnu. Kuritska brana smještena je oko 35 km jugoistočno i trostruko je viša (60 m), s tim da je 4,0 m nadograđeno 1850. godine.[7]
U Tabasu djeluje Islamski slobodni univerzitet s kampusom na sjevernom dijelu grada.
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 (en) Bosworth, C. E. (2000). „Ṭabas”. u: Bearman, P. J.; Bianquis, Th.; Bosworth, C. E.; Donzel, E.; Heinrichs, W. P.. T – U. Encyclopaedia of Islam. 10 (N. izd.). Leiden: E. J. Brill. str. 22-23. ISBN 9789004112117. OCLC 164878157.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 (en) Berberian, Manuel (1978). Tabas-e-Golshan (Iran) Catastrophic Earthquake of 16 September 1978; A Preliminary Field Report. Disasters. II 4. Oxford: Pergamon Press. ISSN 0361-3666. OCLC 672371635. Arhivirano iz originala na datum 2017-08-09. Pristupljeno 2015-10-30.
- ↑ (en) Daftary, Farhad (1990). The Isma'ilis: Their History and Doctrines. Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press. str. 341. i 354. ISBN 9780521370196. OCLC 19553682.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 (en) Lambton, Ann K. S. (1988). Continuity and Change in Mediaeval Persia: Aspects of Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Centuries. Columbia Lectures on Iranian Studies. 2. Albany, New York: SUNY Press; Bibliotheca Persica. str. 183. ISBN 9780887061349. OCLC 883361879.
- ↑ (en) Melville, C. P. (1999). The Fall of Amir Chupan and the Decline of the Ilkhanate, 1327-1337: A Decade of Discord in Mongol Iran. Papers on inner Asia. 30. Bloomington, Indiana: Indiana University, Research Institute for Inner Asian Studies. str. 24. ISSN 0893-1860. OCLC 42210826.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 (en) Avery, P. W.; Hambly, G.; Melville, C. P. (1989). „7. European Contacts with Persia: 1350–1736”. From Nadir Shah to the Islamic Republic. The Cambridge History of Iran. 7. Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press. str. 15, 120-125, 468, 471. i 546-548. DOI:10.1017/CHOL9780521200950. ISBN 9780521200950. OCLC 59959684.
- ↑ 7,0 7,1 (en) Pedro, Jose O. (1999). Arch Dams: Designing and Monitoring for Safety. Courses and Lectures. 367. Wien; New York: Springer. str. 11-12. ISBN 9783211831496. OCLC 43610307.
- (fa) Službene stranice grada Tabasa
- (fa)(en) Tabas Encyclopedia
- Ostali projekti
 | U Wikimedijinoj ostavi ima još materijala vezanih za: Tabas |