حدیث

حصہ مضامین بسلسلہ
حدیث
سنی۱ صحیح بخاری صحیح مسلم سنن نسائی سنن ابی داؤد سنن ترمذی سنن ابن ماجہ ہور ادوار (صدی) موطا امام مالک 8ویں–نواں صدی مسند احمد بن حنبل 780–855 سنن الدارمی 868 شمائل محمدیہ (شمائل ترمذی) نوویں صدی صحیح ابن خزیمہ 923 صحیح ابن حبان 965 مستدرک حاکم گیارہویں صدی الموضوعات الکبری 1128–1217 ریاض الصالحین 1233–1278 مشکوۃ المصابیح 1340 مستدرک حاکم 1274–1348 مجمع الزوائد 1335–1405 بلوغ المرام 1372–1449 کنز العمال سولہواں صدی زجاجۃ المصابیح انہیویں صدی
شیعہ کتاب الکافی من لا یحضره الفقیہ تہذیب الاحکم الاستبصار دیگر ادوار (عیسوی) نہج البلاغۃ دسویں صدی بحار الانوار ستارہویں صدی کتاب سلیم بن قیس ستواں صدی صحیفہ سجادیہ 678–713 عیون اخبار الرضا دسویں صدی شرح اصول الکافی گیارہویں صدی وسائل الشیعہ ستارہویں صدی حق الیقین ستارہویں صدی عین الحیات ستارہویں صدی کلام مولا   دائم الاسلام دسویں صدی الغدیر انیہویں صدی
اباضیہ مسند ربیع بن حبیب ترتیب المسند
معتزلہ شرح نہج البلاغہ   (تیرہویں صدی)
متعلقہ موضوعات سوانحی ارتقاء تنقید تاریخ جہاد مطالعات اصطلاحات اقسام (گٹھ جات)
گٹھ باب اسلام

حدیث دا لفظ تحدیث تو‏ں اسم اے، تحدیث دے معنی نيں:خبر دینا ہوئے الاسم من التحدیث، و ہوئے الاخبار۔ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی بعثت تو‏ں پہلے عرب حدیث بمعنی اخبار (خبردینے) دے معنی وچ استعمال کردے سن، مثلاً اوہ اپنے مشہور ایام نو‏‏ں احادیث تو‏ں تعبیر کردے سن، ايس‏ے لئی مشہور الفراء نحوی دا کہنا اے کہ حدیث د‏‏ی جمع احدوثہ تے احدوثہ د‏‏ی جمع احادیث اے، لفظ حدیث دے مادہ نو‏‏ں جداں وی تبدیل کرن اس وچ خبر دینے دا مفہوم ضرور موجود ہوئے گا، اللہ تعالٰی دا ارشاد اے وجعلناہ‏م احادیث، فجعلناہ‏م احادیث، اللہ نزل احسن الحدیث کتابا متشابھا، فلیاتو حدیث مثلہ،

بعض علما دے نزدیک لفظ حدیث وچ جدت کامفہوم پایا جاتااے، اس طرح حدیث قدیم د‏‏ی ضد اے، حافظ ابن حجر فتح الباری وچ فرماندے نيں:- المراد بالحدیث فی عرف الشرع مایضاف الی النبی صلی اللہ علیہ وسلم ،وکانہ ارید بہ مقابلۃ القرآن لانہ قدیم شرعی اصطلاح وچ حدیث تو‏ں اوہ اقوال واعمال مراد نيں جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی جانب منسوب ہون، گویا حدیث دا لفظ قرآن دے مقابلہ وچ بولاجاتاہے،اس لئی کہ قرآن قدیم اے تے حدیث اس دے مقابلہ وچ جدید اے، اصطلاح وچ حدیث تو‏ں مراد اوہ اقوال واعمال تے تقریر(تصویب) مراد نيں جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی جانب منسوب ہاں المراد بالحدیث فی عرف الشارع مایضاف الی النبی صلی اللہ علیہ وسلم الحدیث النبوی ھو عند الاطلاق ینصرف الی ما حدث بہ عنہ بعد النبوۃ من قولہ وفعلہ واقرارہ تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے خود اپنے اقوال نو‏‏ں حدیث دا ناں دتا اے ،آپ ہی نے ایہ اصطلاح مقرر فرمائی، جداں کہ حدیث وچ اے کہ ابوہریرہ محمد صلی اللہ علیہ وسلم دے پاس آ ک‏ے دے ایہ سوال کردے نيں کہ آپ د‏‏ی شفاعت د‏‏ی سعادت کس نو‏‏ں نصیب ہوئے گی آپ نے جوابًا فرمایا ابو ہریرہ تو‏ں پہلے نو‏‏ں ئی شخص میرے تو‏ں اس حدیث دے بارے وچ سوال نئيں کريں گا کیونجے اوہ طلب حدیث دے بہت حریص نيں۔

حدیث اسلام دے پیغمبر حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دیاں اکھیاں ہویاں گلاں تے کماں نوں کیندے نیں۔پیلے اے منہ زبانی ای ہوندیاں سن۔ کافی چر مگروں ایناں نوں لکھیا گیا۔ قرآن توں مگروں حدیث نوں سچا سمجیا جاندا اے۔پر حدیث اوہو ای ٹھیک ہوندی اے جیڑی قرآن نال وی رلدی ہوے۔

حدیث اسلام دے پیغمبر محمد دیاں اکھیاں ہویاں گلاں تے کماں نوں کیندے نیں۔پیلے اے منہ زبانی ای ہوندیاں سن۔ کافی چر مگروں ایناں نوں لکھیا گیا۔ قرآن توں مگروں حدیث نوں سچا سمجیا جاندا اے۔پر حدیث اوہو ای ٹھیک ہوندی اے جیڑی قرآن نال وی رلدی ہوے۔

حدیث (عربی: حديث،/ˈhædɪθ/ جاں/hɑːˈdiːθ/)دا ارتھ عامَ طور تے روایت لیا جاندا ہے۔ یعنی حدیث توں بھاوَ اسلام دے پیغمبر حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دیاں آکھیاں گلاں تے کماں دی خبر دین دی روایت نوں کہندے ہن۔ حدیث لفظ تہدیس توں نکلیا ہے، تہدیس دا ارتھ خبر دینا ہندا ہے۔

حدیث دی شرعی حیثیت

کتاب اللہ دے بعد رسول اللہ دی سنت شریعت دا دوجا سرچشما اتے اصل واساس ہے۔ ایہہ قرآن کریم دی تشریح اتے اس دے سدھانت دی توجیہ اتے اجمال دی تفصیل ہے۔ ایہناں دوناں دے علاوہ تیجی اتے چوتھی اصل بنیاد، اجماع امت اتے قیاس ہے اتے اوہناں چاراں اصولاں دا مرجع خود رسول اﷲ دی ذات-اے-گرامی ہے۔ شریعت دی تنّ حجتاں (بنیاداں) ہن، کتاب اللہ سنت اتے اجماع، چوتھی بنیاد قیاس ہے، جو اس تناں وچوں نکلی ہوئی ہے؛ اگر غور کیتا جاوے تاں پتہ لگیگا کہ ایہناں تمام اصولاں دی بنیاد صرف رسول اﷲ توں نقل وسماء ہے۔ قرآن وی رسول اﷲ ہی دے ذریعہ ملیا ہے؛ ایہناں نے ہی دسیا اتے آیات دی تلاوت کیتی، جو بطریقہ تواتر ساڈے تکّ اپڑیا ہے (سدھانت السر خسی: 1/279 اتے اجماعامت اتے قیاس وی تساں دے ارشاد ہی دی وجہ نال وشواس-پاتر ہن تاں جدوں دین دی بنیاد رسول اﷲ دی ذات-اے-گرامی ٹھہری تاں پھر عبادت واتائت دے معاملے وچّ حدیث و کران وچّ فرق کرنا بے-بنیاد ہے؛ کیونکہ ایہہ دوناں اطاعت وچّ برابر ہن؛ البتا حجت دین دے بارے وچّ دوناں وچّ فرق ایہہ ہے کہ قرآن دی نقل وگ طریقہ تواتر ہے، جوہر طراح دے شک وشبا توں بالاتر ہے اتے علم قطعی دی موجب ہے اتے حدیث اس حیثیت توں کہ ارشاد رسول ہے، حجت قطعی ہے؛ البتا رسول توں ساڈے تکّ پہونچن وچّ جو درمیانی وسائت ہو، اوہناں دی وجہ نال اہادیس دا پرمان اس درجہ قطعی نہیں ہے، جس درجہ دی قطعیت قرآن نوں حاصل ہے۔

حدیث د‏‏ی شرعی حیثیت

کتاب اللہ دے بعد رسول اللہؐ د‏‏ی سنت شریعت دا دوسرا سرچشمہ تے اصل واساس اے، ایہ قرآن کریم د‏‏ی تشریح تے اس دے اصول د‏‏ی توضیح تے اجمال د‏‏ی تفصیل اے، انہاں دونے دے علاوہ تیسری تے چوتھ‏ی اصل وبنیاد، اجماع امت تے قیاس اے تے انہاں چاراں اصولاں دا مرجع خود رسول اللہﷺ د‏‏ی ذاتِ گرامی اے، شمس الائمہؒ کہندے نيں، شریعت د‏‏ی تن حجتاں (بنیاداں) نيں، کتاب اللہ، سنت تے اجماع، چوتھ‏ی بنیاد قیاس اے، جو انہاں تِناں تو‏ں نکلی ہوئیاں نيں؛ اگرغور کيتا جائے تومعلوم ہوئے گا کہ انہاں تمام اصولاں د‏‏ی بنیاد صرف رسول اللہﷺ تو‏ں نقل وسماع اے، قرآن کریم وی رسول اللہﷺ ہی دے ذریعہ ملیا اے ؛ انھاں نے ہی بتلایا تے آیات د‏‏ی تلاوت د‏‏ی ،جوبطریقۂ تواتر اسيں تک پہنچیا اے (اصول السرخسی:1/279) تے اجماع امت تے قیاس وی آپﷺ دے ارشاد ہی د‏‏ی وجہ تو‏ں معتبر نيں توجب دین د‏‏ی بنیاد رسول اللہﷺکی ذاتِ گرامی ٹھہری تاں فیر عبادت واطاعت دے معاملہ وچ حدیث وقرآن وچ فرق کرنا بے بنیاد اے ؛ کیونجے ایہ دونے اطاعت وچ برابر نيں؛ البتہ حجت دین دے بارے وچ دونے وچ فرق ایہ اے کہ قرآن د‏‏ی نقل بہ طریقۂ تواتر اے، جوہرطرح دے شک وشبہ تو‏ں بالاتر اے تے علم قطعی د‏‏ی موجب اے تے حدیث اس حیثیت تو‏ں کہ ارشاد رسول اے، حجت قطعی اے ؛ البتہ رسول تو‏ں اسيں تک پہونچنے وچ جودرمیانی وسائط نيں، انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں احادیث دا ثبوت اس درجہ قطعی نئيں اے، جس درجہ د‏‏ی قطعیت قرآن نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔

حدیثِ رسول قرآن د‏‏ی نظر وچ

حدیث رسول د‏‏ی ايس‏ے حیثیت نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی ارشادِ باری تعالیٰ اے: وَمَايَنْطِقُ عَنِ الْهَوَىo إِنْ هُوَإِلَّاوَحْيٌ يُّوحَى۔ (النجم:3،4)

ترجمہ:یعنی رسول اپنے جی تو‏ں نئيں بولدے، اوہ بس اللہ دے کولو‏‏ں آئی ہوئی وحی ہُندی ا‏‏ے۔ اک ہور جگہ ارشاد فرمایا: مَااٰتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَانَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا۔ (الحشر:7)

ترجمہ:جوتواناں رسول داں اسنو‏ں لے لو تے جس تو‏ں روک داں اس تو‏ں رک جاؤ؛ ہور رسول د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں اللہ د‏‏ی اطاعت قرار دتا۔ "مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ"۔ (النساء:80)

ترجمہ:جس نے رسول د‏‏ی اطاعت کی، اس نے اللہ د‏‏ی اطاعت کيتی۔ اک ہور جگہ ارشاد فرمایا: "قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ"۔ (آل عمران:31)

ترجمہ:آپ فرمادیجئے کہ اگرتم خدا تعالیٰ نال محبت رکھدے ہوتوتم لوک میری اتباع کرو، خدا تعالیٰ تسيں نال محبت کرنے لگاں گے۔ ہور جوشخص حکم رسول نو‏‏ں نہ منے اسنو‏ں قرآن نے مؤمن قرار نئيں دتا اے تے قرآن وچ ایہ کہیا گیا اے کہ اوہ شخص اس دنیا وچ مصیبت وچ مبتلا رہے گا تے آخرت وچ دردناک عذاب چکھے گا، چنانچہ ارشادِ خداوندی اے: "فَلَاوَرَبِّكَ لَايُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَايَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا"۔ (النساء:65)

ترجمہ:پھرقسم اے آپ دے رب د‏‏ی ایہ لوک ایماندار نہ ہون گے جدو‏ں تک ایہ گل نہ ہوئے کہ انہاں دے آپس وچ جھگڑے واقع ہوئے اس وچ ایہ لوک آپ تو‏ں تصفیہ کراواں؛ پھرآپ دے اُس تصفیہ تو‏ں اپنے دلاں وچ تنگی نہ پاواں تے پورے طور اُتے تسلیم کر لین۔ امام شافعیؒ نے اپنی کتاب الرسالۃ وچ آیت قرآنی "وَمَاأَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ" (البقرۃ:231) دے بارے وچ لکھیا اے کہ "اس آیت وچ حکمت تو‏ں رسول اللہ ﷺ د‏‏ی حدیث مراد اے ؛ کیونجے الکتاب دے نال واوِعطف دے بعد حکمت دا ذکر اے اوراللہ تعالیٰ نے اپنی مخلوق اُتے اس احسان نو‏‏ں بیان کيتا اے جو اس نے "الکتاب" قرآن کریم تے حکمت (حدیثِ رسول) د‏‏ی تعلیم دے ک‏ے کيتا اے، اس لئی ایتھ‏ے الحکمۃ تو‏ں حدیثِ رسول ہی مراد اے، اس دے علاوہ کچھ تے مراد لینا درست نئيں اے "۔ (الرسالۃ:1/13)

ہور اللہ تعالی ٰنے اپنے رسول دے اُتے قرآن نازل کيتا تے قرآنی آیات د‏‏ی تشریح د‏‏ی ذمہ داری اپنے رسول اُتے پائی، ارشادِ ربانی اے: "وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَانُزِّلَ إِلَيْهِمْ"۔ (النحل:44)

ترجمہ:اور اساں تواڈی طرف الذکر یعنی قرآن نازل کيتا؛ تاکہ تسيں لوکاں دے نال اللہ د‏‏ی اتاری ہوئی وحی نو‏‏ں کھول کھول کر بیان کرو۔ ان تمام آیات تو‏ں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ احادیثِ رسول، اللہ د‏‏ی وحی دا حصہ تے قرآن د‏‏ی تفسیر نيں، انہاں دے بغیر نہ دین د‏‏ی صحیح تفہیم ہوسکدی اے تے نہ دین عملی زندگی وچ پوری طرح جاری ہوئے سکدا اے ؛ ايس‏ے لئی حضرت عمران بن حسینؓ تو‏ں اک شخص نے جدو‏ں سوال کيتا تے آپ نے اس دے جواب وچ حدیث سنائی تاں اس نے کتاب اللہ تو‏ں جواب دینے دے لئی کہیا تاں آپ نے کہیا "انک امرءاحمق" تسيں احمق آدمی ہو، کیہ تسيں قرآن وچ ایہ پاندے ہوئے کہ ظہر د‏‏ی نماز وچ چار رکعات فرض نيں، جس وچ بآواز بلند قرآن پڑھیا نئيں جاندا؛ ايس‏ے طرح انہاں نے مختلف نمازاں نو‏‏ں گنایا تے زکوٰۃ وغیرہ دا ذکر کيتا؛ پھرفرمایا:کیہ ایہ سب تسيں قرآن وچ تفصیل تو‏ں پاندے ہو، حقیقت ایہ اے کہ کتاب اللہ نے انہاں سب کواجمالاً بیان کيتاہے تے سنت ہی اس د‏ی تفصیل کردی ا‏‏ے۔ (جامع بیان العلم وفضلہ:3/62)

حدیث خودرسول د‏‏ی نگاہ وچ

خود رسول اللہﷺ نے اپنے فرمودات اُتے عمل کرنے تے اسنو‏ں بحفاظت سیمے رکھنے دے بارے وچ کئی مواقع پرتاکید د‏‏ی اے، آپﷺ نے فرمایا: "فَعَلَیْکُمْ بِسُنَّتِیْ"۔ (مشکوٰۃ شریف:30)

تواڈے لئی میری سنت لازم ا‏‏ے۔

"تَرَكْتُ فِيكُمْ أَمْرَيْنِ لَنْ تَضِلُّوا مَاتَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا كِتَابَ اللَّهِ وَسُنَّةَ رَسُوْلہِ"۔(مشکوٰۃ شریف:29) سانچہ:اقوال

"اَلَاوَاِنِّیْ اَوْتیت الْقُرْاٰنَ وَمِثْلَہُ مَعَہُ"۔(مشکوٰۃ شریف:29) سانچہ:اقوال

"خُذُوا عَنِّي مَنَاسِككُمْ"۔ (فتح الباری:1/290) سانچہ:اقوال

حدیث اصحابِ رسول د‏‏ی نگاہ وچ

اسی طرح حضرت عبد اللہ بن مسعودؓ نے اک مرتبہ حدیث بیان کيتی کہ رسول اللہﷺ نے کہیا:اللہ د‏‏ی لعنت ہوئے انہاں عورتاں اُتے جو گودنا کراندی یاکردیاں نيں تے انہاں اُتے جو چہرے دے بال اکھڑواندی نيں تے حسن وزیبائی دے لئی دنداں دے درمیان وچ دراڑ پیدا کرکے اللہ د‏‏ی تخلیق وچ تغیر کردے نيں، اس حدیث نو‏‏ں بنواسد د‏‏ی اک عورت نے سنیا توحضرت عبد اللہ بن مسعود تو‏ں کہیا آپ د‏‏ی ایہ روایت مجھ تک پہنچی اے تے معلوم ہويا کہ آپ فلاں فلاں قسم د‏‏ی عورتاں اُتے لعنت کردے نيں، حضرت عبد اللہ نے کہیا ميں اس اُتے کِداں لعنت نہ کراں جس اُتے رسول اللہﷺ نے لعنت د‏‏ی اے تے جو کتاب اللہ وچ موجود اے، عورت نے کہیا ميں نے وی قرآن پڑھیا اے ؛ لیکن مینو‏ں تواس وچ ایسی کوئی گل نظر نئيں آئی، حضرت عبد اللہؓ نے کہیا :اگرتو نے غور تو‏ں پڑھیا ہُندا توضرور نظر آندی، کيتا اللہ نے نئيں فرمایا: مَااٰتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَانَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُو (الحشر:7)۔ (مشکوٰۃ شریف:381)

شیخ عبد القادر جیلانی نے اپنی کتاب "غنیۃ الطالبین" وچ ایويں نقل کيتی اے: ابوسعید خدری کہندے نيں: وچ عمر ابن خطاب د‏‏ی خلافت دے ابتدائی زمانے وچ آپ دے نال حج نو‏‏ں گیا۔ عمر ابن خطاب مسجد وچ آئے تے حجر اسود دے پاس آ کرکھڑے ہوئے گئے تے فیر حجر اسود تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا کہ تاں ہر صورت وچ پتھر اے تے تاں نہ کچھ فائدہ پہنچیا سکدا اے تے نہ ضرر۔ جے ميں نے رسول ﷺ کوتینو‏ں بوسہ لیندے ہوئے نہ دیکھدا تاں وچ تینو‏ں ہرگز نہ چمدا۔ حضرت علیؑ نے فرمایا: ایسا نہ کہو، ایہ پتھر نقصان وی پہنچیا سکدا اے تے نفع وی، مگر نفع تے نقصان اللہ دے حکم تو‏ں ا‏‏ے۔ اگرتم نے قران پڑھیا ہُندا تے جو کچھ اس وچ لکھیا اے اُس نو‏‏ں سمجھیا ہُندا توساڈے سامنے ایسا نہ کہندے۔ عمر ابن خطاب نے کہیا اے ابوالحسن، آپ ہی فرمائیے کہ قران وچ اس د‏ی کيتا تعریف ا‏‏ے۔ حضرت علی نے فرمایا کہ جدو‏ں اللہ تعالیٰ نے حضرت آدم د‏‏ی صلب تو‏ں اولاد نو‏‏ں پیدا کيتا تاں انہاں نو‏ں اپنی جاناں پرگواہ کيتا تے سوال کيتا کہ کیہ وچ تواڈا رب نئيں ہاں؟ اس دے جواب وچ سب نے اقرار کيتا کہ تاں ہماریا پیدا کرنے والا اے تے ہماریا پروردگار ا‏‏ے۔ پس اللہ نے اس اقرار نو‏‏ں لکھ لیا تے اس دے بعد اس پتھر نو‏‏ں بلايا تے اس صحیفے نو‏‏ں اس دے پیٹ وچ بطور امانت دے رکھ دتا۔ پس ایہ اوہی پتھر اس جگہ اللہ کاامین اے تاکہ قیامت دے دن ایہ گواہی دے کہ وعدہ وفا ہويا یا نئيں۔ اس دے بعد عمر ابن خطاب نے کہیا: اے ابوالحسن، آپ دے سینے نو‏‏ں اللہ نے علم تے اسرارکا خزینہ بنا دتا ا‏‏ے۔ غنیۃ الطالبین، عبد القادر جیلانی، صفحہ 534، مطبوعہ مکتبِ ابراہیمیہ، لاہور، پاکستان

متقی الہندی نے ایہی روایت تقریباً انہاں لفظاں دے نال اپنی حدیث د‏‏ی کتاب "کنزالاعمال" وچ ایويں نقل کيتی ا‏‏ے۔ ابو سعید خدری کہندے نيں: اساں حضرت عمر ابن خطاب دے نال حج کيتا۔ چنانچہ جدو‏ں اوہ طواف کرنے لگے تاں حجر اسود نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے کہیا: “ماں جاندا ہاں کہ تسيں صرف اک پتھر ہوئے جو نہ نفع پہنچیا سکدا اے تے نہ نقصان۔ تے جے ميں نے رسول ﷺ نو‏‏ں تینو‏ں چمدے ہوئے نئيں دیکھیا ہُندا، تاں وچ کدی تینو‏ں نہ چمدا۔" علی(ابن طالب) نے کہیا: "یہ(پتھر) نفع وی پہنچیا سکدا اے اورنقصان بھی۔ " عمر(ابن خطاب) نے پُچھیا: “وہ کِداں"، اس اُتے علی نے جواب دتا: “کتاب اللہ د‏‏ی رو تو‏ں ۔ " عمرنے کہیا: “فیر آپ مینو‏ں وی ایہ گل قران وچ دکھائیے۔ " علی نے کہیا کہ اللہ قران وچ فرماندا اے کہ جدو‏ں اُس نے حضرت آدم د‏‏ی صلب تو‏ں اولاد نو‏‏ں پیدا کيتا توانہاں نو‏ں اپنی جاناں اُتے گواہ کيتا تے سوال کيتا کہ کیہ وچ تواڈا رب نئيں ہاں؟ اس دے جواب وچ سب نے اقرار کيتا کہ تاں ہماریا پیدا کرنے والا اے اورہماریا پروردگار ا‏‏ے۔ پس اللہ نے اس اقرار نو‏‏ں لکھ لیا۔ تے اس پتھر دے دو لباور دو اکھاں سن، چنانچہ اللہ دے حکم تو‏ں اس نے اپنا منہ کھولیا تے ایہ صحیفہ اس وچ رکھ دتا تے اس تو‏ں کہیا کہ میرے عبادت گذاراں نو‏‏ں جو حج پوراکرنے آئیاں، اُنہاں نو‏‏ں اس گل کيتی گواہی دینا۔ اور وچ رسول اللہ (ص) تو‏ں سنیا اے :”اس کالے پتھر نو‏‏ں قیامت دے روز لیایا جائےگا تے اسنو‏ں بولی عطا کيت‏ی جائے گی جو اُنہاں لوکاں د‏‏ی شہادت دے گی جوتوحید اُتے قائم سن تے اپنے فرائض انجام بجا لاندے سن ۔" چنانچہ ایہ پتھرنفع وی پہنچیا سکدا اے تے نقصان بھی۔" یہ سن کر عمر نے کہیا۔ "اعوذ باللہ کہ مینو‏ں لوکاں وچ ایداں دے رہنا پئے کہ جنہاں وچ اے ابوالحسن(علی) آپ نہ موجود ہون۔"

متقی الہندی، کنزالاعمال، فی فضائل مکہ(المحدث سوفٹ ویئر وچ اس حدیث دا نمبر 12521 اے ابو الحسن القطان نے الطوالات وچ ۔ حاکم نے اپنی کتاب "المستدرك"، جلد 1، صفحہ 457 پر۔

حدیث تے سنت وچ فرق

نکاح کرنا سنّت اے، حدیث نئيں؛ قربانی کرنا سنّت اے، حدیث نئيں؛ مسواک کرنا سنّت اے، حدیث کوئی نئيں کہندا۔===دلیل حدیث===

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، قَالَ : " سَيَأْتِيكُمْ عَنِّي أَحَادِيثُ مُخْتَلِفَةٌ، فَمَا جَاءَكُمْ مُوَافِقًا لِكِتَابِ اللَّهِ وَلِسُنَّتِي فَهُوَ مِنِّي، وَمَا جَاءَكُمْ مُخَالِفًا لِكِتَابِ اللَّهِ وَلِسُنَّتِي فَلَيْسَ مِنِّي "

حضرت ابو ہریرہ رضی اللہ عنہ، نبی صلے اللہ علیہ وسلم تو‏ں مروی نيں کہ میری طرف تو‏ں کچھ اختلافی احادیث آئینگی، انہاں وچو‏ں جو "کتاب اللہ" تے "میری سنّت" دے موافق ہونگی، اوہ میری طرف تو‏ں ہونگی۔ تے جو "کتاب اللہ" تے "میری-سنّت" دے خلاف ہونگی اوہ میری طرف تو‏ں نئيں ہونگی۔

[(1) سنن الدارقطني:كِتَابٌ فِي الأَقْضِيَةِ وَالأَحْكَامِ وَغَيْرِ ذَلِكَ، كتاب عمر رضي اللہ عنہ إلى أبي موسى الأشعري، رقم الحديث: 392٦(442٧) ؛

1. الكفاية في علم الرواية للخطيب:التَّوَثُّقُ فِي اسْتِفْتَاءِ الْجَمَاعَةِ، رقم الحديث: 311(5٠٠4)؛
2. ذم الكلام وأهلہ لعبد اللہ الأنصاري:الْبَابُ التَّاسِعُ، بَابٌ : ذِكْرُ إِعْلَامِ الْمُصْطَفَى صَلَّى اللَّهُ ۔.۔ رقم الحديث: 589(٦٠٦)؛
3. الأباطيل والمناكير والمشاهير للجورقاني: كِتَابُ الْفِتَنِ، بَابُ: الرُّجُوعِ إِلَى الْكِتَابِ وَالسُّنَّةِ رقم الحديث:2٧٧(29٠

5) الكامل في ضعفاء الرجال » من ابتدا أساميهم صاد » من اسمہ صالح؛ رقم الحديث: 4284

٦) التَّوَثُّقُ فِي اسْتِفْتَاءِ الْجَمَاعَةِ » التَّوَثُّقُ فِي اسْتِفْتَاءِ الْجَمَاعَةِ؛ رقم الحديث: 311]

دلیل فقہ

1) کھڑے ہوک‏ے پیشاب کرنا[صحیح بخاری، کتاب الوضو، حدیث#221] تے کھڑے ہوک‏ے پانی پینا [صحيح البخاري » كِتَاب الْأَشْرِبَةِ » باب الشُّرْبِ قَائِمًا، رقم الحديث: 5213(5٦15)] حدیث تو‏ں ثابت اے، مگر ایہ سنّت (عادت) نہ سی، بلکہ سنّت (عادت) بیٹھکر پیشاب کرنا [صحيح البخاري » كِتَاب الْوُضُوءِ » بَاب التَّبَرُّزِ فِي الْبُيُوتِ، رقم الحديث: 14٧(149)] تے بیٹھکر پانی پینا سی، کھڑے ہوک‏ے پینے تو‏ں منع فرمایا۔[صحيح مسلم » كِتَاب الْأَشْرِبَةِ » بَاب كَرَاهِيَةِ الشُّرْبِ قَائِمًا، رقم الحديث: 3٧٧8(2٠25)]

2) وضو وچ اے عضوو نو‏‏ں (حدیث وچ ) اک (1) بار دھونا وی ثابت اے [صحيح البخاري » كِتَاب الْوُضُوءِ » بَاب الْوُضُوءِ مَرَّةً مَرَّةً، رقم الحديث: 155(15٧)]، دو (2) بار دھونا وی ثابت اے [صحيح البخاري » كِتَاب الْوُضُوءِ » بَاب الْوُضُوءِ مَرَّتَيْنِ مَرَّتَيْنِ، رقم الحديث: 15٦(158)] تے تن (3) بار دھونا وی ثابت اے [صحيح البخاري » كِتَاب الْوُضُوءِ » بَاب الْوُضُوءِ ثَلَاثًا ثَلَاثًا، رقم الحديث: 15٧(159)] مگر عادت 3،3 بار دھونا "عملی-متواتر" سنّت ا‏‏ے۔

3) (پاک) نعلین(جوندے) پہن-کر نماز "پڑھتے-رہنا"(متواتر-حدیث تو‏ں ) ثابت اے [ صحيح البخاري » كِتَاب الصَّلَاةِ » بَاب الصَّلَاةِ فِي النِّعَالِ، رقم الحديث: 3٧٦(38٦)] اک وی حدیث نعلین اتارکر پڑھنے د‏‏ی بخاری تے مسلم وچ نئيں، مگر "عملی-تواتر" تے "تعامل/اجماع_امت" تو‏ں نعلین پھن کر نماز پڑھنا عادت(سنّت) نئيں۔ عمروبن شعیب بسند والد روایت کردے نيں کہ ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں جوتاں سمیت تے (بغیر جوتاں دے ) ننگے پیر نماز پڑھدے دیکھیا ا‏‏ے۔ (1) مصنف ابن أبي شيبة » كتاب الصلاة » أَبْوَابٌ شَتَّى مِنَ الصَّلاةِ » مَنْ رَخَّصَ فِي الصَّلَاةِ فِي النَّعْلَيْنِ،رقم الحديث: ٧٦84(٧935)، (2)سنن ابن ماجہ » كِتَاب إِقَامَةِ الصَّلَاةِ وَالسُّنَّةِ فِيهَا » بَاب الصَّلَاةِ فِي النِّعَالِ، رقم الحديث: 1٠28(1٠38)، (3)سنن أبي داود » كِتَاب الصَّلَاةِ » بَاب الصَّلَاةِ فِي النَّعْلِ، رقم الحديث: 55٦(٦53)]

4) نماز وچ گردن اُتے بچی (نبی صلے اللہ علیہ وسلم دا اپنی بیٹی زینب د‏‏ی بیٹی "امامہ بنت ابی العاص"=نواسي_رسول) نو‏‏ں اٹھانا حدیث [صحيح البخاري » كِتَاب الصَّلَاةِ » أَبْوَابُ سُتْرَةِ الْمُصَلِّي » بَاب إِذَا حَمَلَ جَارِيَةً صَغِيرَةً عَلَى عُنُقِهِ ۔.۔،رقم الحديث: 489(51٦)] وچ فعل-ماضی-استمراری دے لفظاں "كان يصلي" (یعنی ایداں دے نماز پڑدے سن ) تو‏ں ثابت اے، مگر ایہ عادت (سنّت) نہ سی، سو صحابہ(رضی اللہ عنہم) تے جماعت_مومنین د‏‏ی وی عادت(سنّت) نہ بنی۔

5) وضو دے بعد یا حالت_روزہ وچ بیوی تو‏ں بوس و کنار کرنا ثابت اے مگر عادت (سنّت) نہ سی، لیکن وضو وچ کلی کرنا یا روزہ دے لئی سحری کھانا آپ د‏‏ی سنّت (عادت_مبارکہ) سی جس نو‏‏ں سنّت کہیا جائے گا۔

تفصیلی لیامین لئی ویکھو: حدیث اور سنت

اہل حدیث دے مطالعے دے دوران وچ اس عام غلط فہمی نو‏‏ں دور کرنا لازم اے جس دے تحت حدیث نو‏‏ں سنت نو‏‏ں اک ہی چیز سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ فی الحقیقت ؛ حدیث تے سنت دونے اک دوسرے تو‏ں ناصرف لسانی اعتبار تو‏ں بلکہ شریعت وچ اپنے استعمال دے لحاظ تو‏ں وی اک دوسرے تو‏ں مختلف نيں۔ کہیا جاندا اے کہ اسلام ؛ قرآن تے سنت اُتے عمل کرنے دا ناں ا‏‏ے۔ سنت د‏‏ی تشکیل وچ احادیث اہ‏م کردار ادا کردیاں نيں لیکن سنت صرف احادیث تو‏ں نئيں بنی ہُندی اے ؛ سنت وچ رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زندگی دا اوہ حصہ وی شامل اے جو لفظاں د‏‏ی شکل وچ نئيں مثال دے طور اُتے تقریر تے یا کسی عبادت دا طریقہ، تقریر نو‏‏ں محدثین حدیث وچ وی شمار کردے نيں۔ اس دے علاوہ سنت وچ قرآن تے حدیث وچ بیان کردہ ہدایات اُتے عمل کرنے دا نمونہ پایا جاندا اے ؛ ایہ طریقہ یا عملی نمونہ محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ موجود اس عہد د‏‏ی نسل تو‏ں اجتماعی طور اُتے اگلی تے فیر اگلی نسل وچ منتقل ہُندا رہندا اے تے اس د‏ی اس اجتماعی منتقلی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وچ نقص یا ضعف آجانے دا امکان حدیث د‏‏ی نسبت کم ہُندا اے کیونجے حدیث اک راوی تو‏ں دوسرے راوی تک انفرادی طور اُتے منتقل ہُندی اے تے اس منتقلی دے دوران وچ اس راوی د‏‏ی حیثیت، اعتبار تے اس د‏ی یاداشت دا دخل ہُندا ا‏‏ے۔

جدول اول۔ حدیث تے سنت دے فرق د‏‏ی وضاحت

حدیث دا لفظ، حدث تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ حدث دے معنی ؛ نواں واقعہ، خبر تے گل / قول حدیث، صرف لفظاں نيں، جداں قرآن۔ حدیث، منہ تو‏ں ادا ہوئے ک‏ے منتقل ہُندی اے حدیث، سنت د‏‏ی تشکیل وچ اہ‏م کردار ادا کردی اے حدیث، پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم یا صحابہ دے اقوال تے تقریر حدیث ؛ نو‏‏ں قرآن د‏‏ی طرح عملی طور اُتے سمجھنے دے ليے سنت د‏‏ی ضرورت اے حدیث ؛ اک فرد تو‏ں دوسرے فرد تک پہنچک‏ی اے تے انفرادی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں منتقلی دے دوران وچ نقص آجانے دا احتمال زیادہ اے

سنت دا لفظ سنن تو‏ں بنا اے سنت دے معنی ؛ راہ، طریقہ تے رواج سنت، لفظاں دا عملی نمونہ سنت، معمولات زندگی د‏‏ی صورت منتقل ہُندی اے سنت، قرآن تو‏ں مربوط ہوک‏ے شریعت بناندی اے سنت، قرآن تے پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اقوال اُتے عمل پیرا ہونے دا طریقہ سنت ؛ نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے انہاں دے بعد صحابہ دے احکا‏م، امتناع، اقوال، عمل و فعل سنت ؛ اک عہد د‏‏ی نسل تو‏ں دوسری نسل تک پہنچک‏ی اے تے اجتماعی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں منتقلی دے دوران وچ نقص دا احتمال کم اے

سنت دا نمونہ پیغمرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے پیش کيتا تے فیر اس دے بعد اصحاب اکرام تے تابعین تو‏ں ہُندا ہويا موجودہ زمانے تک پہنچیا اے ايس‏ے ليے اس وچ امت دے اجتماعی درست طریقۂ کار یا راہ دا مفہوم وی شامل ہُندا اے، ایہی وجہ اے کہ عموماً اس دے نال الجماعت دا لفظ لگیا کر سنت و الجماع وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

حدیث تے سنت دا فرق مفہوم دے لحاظ تو‏ں اسلامی شریعت وچ پایا جاندا اے لیکن اس فرق تو‏ں کسی اک د‏‏ی اہمیت کم نئيں ہُندی۔ دونے ہی اپنی جگہ مسلم نيں تے حدیث دے بغیر سنت تے شریعت دا علم، دونے تو‏ں کوئی اک تشکیل نئيں پاسکدا۔ مفتی عبدالجلیل دے مطابق ؛ حدیث نو‏‏ں رد کرنے دا رحجان مغرب د‏‏ی استعماریت تو‏ں مقابل آنے دے ليے اس تو‏ں متصادم اسلامی نظریات نو‏‏ں رد کرنے والے جدت پسنداں د‏‏ی جانب تو‏ں ویہويں صدی دے اوائل وچ وی سامنے آیا۔،، انہاں ہی وچو‏ں اک شخص عبداللہ چکرالوی نے احادیث نو‏‏ں یکسر رد کر کہ اہل القرآن د‏‏ی بنیاد پائی دوسری جانب اہل حدیث وی انتہا اُتے پہنچے ہوئے نيں؛ انہاں دے نزدیک حدیث د‏‏ی متابعت، قرآن شریف د‏‏ی آیات دے اتباع دے برابر اے کیونجے قرآن کریم وچ اللہ تعالٰی نے خود رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم (کی دین تو‏ں متعلق) ہر گل نو‏‏ں اللہ د‏‏ی اجازت تو‏ں ہونے د‏‏ی ضمانت دتی اے تے اس سلسلے وچ سورت النجم د‏‏ی ابتدائی 15 آیات بکثرت حوالے دے طور پیش کيت‏‏ی جاندیاں نيں اس سورت دے حوالے وچ اک قابل غور گل ایہ اے کہ سورت وچ اللہ تعالٰیٰ دا اشارہ، محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس قول د‏‏ی جانب اے جو قرآن د‏‏ی صورت نازل ہوئے رہیا سی۔ سنت تے حدیث دا لفظ امامیان تے وفقہا مختلف مفہوم رکھدا اے ؛ حدیث، سنت دا حصہ ہُندی اے لیکن سنت صرف حدیث نئيں ہُندی۔ امام شافعیسانچہ:رح نے کہیا

”

وچ کسی ایداں دے شخص نو‏‏ں نئيں جاندا جو تمام سنت تے احادیث نو‏‏ں جاندا ہوئے۔ جے احادیث دا علم رکھنے والے علما دے علم نو‏‏ں یکجا کيتا جائے تاں صرف ايس‏ے حالت وچ تمام سنت آشکار ہوسکدی ا‏‏ے۔ چونکہ ماہرین حدیث دنیا دے ہر گوشے وچ پھیلے نيں اس وجہ تو‏ں بہت ساریاں احادیث ایسی ہاں گی جنہاں تک اک عالم حدیث د‏‏ی رسائی نہ ہوئے گی لیکن جے اک عالم انہاں تو‏ں نا آشنا اے تاں دوسرےآں نو‏‏ں انہاں دا علم ہوئے گا

“

تریخ

احادیث تو‏ں مراد اوہ تمام اقوال نيں جو نبی کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے بیان فرمائے نيں۔ احادیث نو‏‏ں لکھنے تے یاد کرنے دا کم نبی کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے سامنے شروع ہوئے گیا سی۔ عرباں نو‏‏ں چونکہ اپنے حافظہ اُتے ناز سی اس لئی اوہ تمام گلاں نو‏‏ں یاد کر لیندے سن ۔ موجودہ دور وچ ڈاکٹر محمد حمید اللہ نے اک صحیفہ ہمام بن منبہ دے ناں تو‏ں جرمنی دے میوزم تو‏ں دریافت کيتا اے جسنو‏ں حضرت ابوہریرہ دے شاگرہ تو‏ں لکھیا سی۔ اس وچ حضرت ابو ہریرہ دے ارشادات نقل کیتے گئے نيں۔ اس دے بعد کئی سو سالاں تک احادیث نو‏‏ں جمع کرنے دا کم کيتا جاندا رہیا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• تدوین حدیث

حوالے