تصوف

تصوف دا لفظ اس طریقۂ کار یا اسلوبِ عمل دے لئی اختیار کيتا جاندا اے جس اُتے کوئی صوفی (جمع: صوفیا) عمل پیرا ہوئے۔ اسلام تو‏ں قربت رکھنے والے صوفی، لفظ تصوف د‏‏ی تعریف ایويں کردے نيں کہ ؛ تصوف نو‏‏ں قرآنی اصطلاح وچ تزکیۂ نفس تے حدیث د‏‏ی اصطلاح وچ احسان کہندے ني‏‏‏‏ں۔ تصوف د‏‏ی اس مذکوہ بالا تعریف بیان کرنے والے افراد تصوف نو‏‏ں قرآن و سنت دے عین مطابق قرار دیندے نيں؛ تے ابتدائی ایام وچ متعدد فقہی علما کرام وی اس ہی تصوف د‏‏ی جانب مراد لیندے ني‏‏‏‏ں۔ فیر بعد وچ تصوف وچ ایداں دے افکار ظاہر ہونا شروع ہوئے کہ جنہاں اُتے شریعت و فقہ اُتے قائم علما نے نہ صرف ایہ کہ ناپسندیدگی دا اظہار کيتا بلکہ انہاں نو‏‏ں رد وی کيتا۔

”

مختصر ایہ کہ اوہ مسلم علماء جنہاں نے اپنی توانائیاں جسم دے لئی معیاری خطوطِ راہنمائی نو‏‏ں سمجھنے اُتے مرکوز کيتیاں اوہ فقہی اکھوائے ، تے اوہ جنہاں نے اس گل اُتے زور دتا کہ سب تو‏ں اہ‏م مہم (task)، درست فہم تک رسائی دے لئیعقل د‏‏ی تربیت اے اوہ فیر تن مکتبےآں وچ تقسیم ہوئے ۔ ماہرین الٰہیات، فلاسفہ تے صوفیاء۔ ایتھ‏ے ساڈے پاس اس انسانی وجود تو‏ں متعلق تیسرا ساحہ رہ جاندا اے، (یعنی) روح؛ متعدد مسلم، جنہاں نے اپنی زیادہ تر کوششاں انسانی شخصیت د‏‏ی (ان) روحانی ابعاد د‏‏ی پرورش دے لیےمختص کرداں اوہ صوفی دے ناں تو‏ں جانے گئے (اصل عبارت دے لئی ربط ویکھو)۔

“

ان مذکورہ بالا دو تعریفاں دے علاوہ وی تصوف د‏‏ی بے شمار تعریفاں بیان کيت‏یاں جاندیاں نيں۔

تصوف ایدے منن والیاں دے نیڑے، اسلام دا اک لکیا ہویا تے اندر دا پاسہ اے۔ پرانے صوفیاں دے نیڑے اے اللہ تک پعونچن دی راہ اے۔ شریعت چ تصوف دی کوئی گل بات نئیں۔ ہور لوکاں دے نیڑے اے حیون تے اوس دیاں کماں توں نسن دا ناں اے جیدی شریعت چ کوئی تھاں نیں۔ قرآن چ تطوف بارے کج نیں کیا کیآ۔ اسلام دے پیغمبر محمد نے تصوف دے بارے کج نیں آکھیا۔

تصوف تے چلن والے نوں صوفی وی کیا جاندا اے۔ اے یونانی بولی دا شبد اے جیدا مطلب جانکاری دا کھوجی۔ ایس نال رلدا شبد فلاسفی وی اے۔

• حدا نون لبدیاں آپ خدا بن جاندے نیں تے خدائی صفات ظاہر کردے نیں۔ لے بارہویں والے دا ناں تس ڈبی ہوئی تر پے۔
• تصوف تے مزہب تے کپڑے پوا کے اپنا ان پانی سدا کیتا جاندا اے۔ انت چ پیر کول چوکھی ساری زمین تے مرید کول غریبی رہ جاندی اے۔ تصوف دے ناں تے پیسہ ٹکہ زمین جائیداد بنائی جاندی اے تے فیر اودے زور تے سیاست تے ہیرا پھیری کیتی جاندی اے۔
• تصوف اک وراثتی کم اے۔ پیر صاج مکروں اودا پتر بندا اے۔ ایتھے میرٹ نیں وراثت چلدی اے۔

موافقت و مخالفت

تصوف دا لفظ، اسلامی ملکاں (بطور خاص برصغیر ) وچ روحانیت، ترکِ دنیا داری تے اللہ تو‏ں قربت حاصل کرنے دے مفہوم وچ جانیا جاندا اے تے مسلم علما وچ اس تو‏ں معترض تے متفق، دونے قسماں دے طبقات پائے جاندے نيں؛ کچھ دے خیال وچ تصوف شریعت تے قرآن تو‏ں انحراف دا ناں اے تے کچھ اسنو‏ں شریعت دے مطابق قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اس لفظ تصوف نو‏‏ں متنازع کہیا وی جاسکدا اے تے نئيں بھی؛ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ جو لوک خود تصوف دے طریقۂ کار تو‏ں متفق نيں اوہ اسنو‏ں روحانی پاکیزگی حاصل کرنے دے لئی قرآن و شریعت تو‏ں عین مطابق قرار دیندے نيں تے جو لوک تصوف د‏‏ی تکفیر کردے اوہ اسنو‏ں بدعت کہندے نيں تے شریعت دے خلاف قرار دیندے نيں یعنی انہاں دونے (تصوف موافق و تصوف مخالف) افراد دے گروہاں دے نزدیک تصوف کوئی متنازع شے نئيں بلکہ انہاں دے نزدیک تاں معاملہ صرف توقیر تے تکفیر دا ا‏‏ے۔ دوسری جانب اوہ افراد، عالم یا محققاں (مسلم تے غیر مسلم) کہ جو مسلماناں وچ موجود تمام فرقہ جات دا تقابلی جائزہ لیندے ہوئے تصوف دا مطالعہ کردے نيں تاں انہاں دے نزدیک تصوف دا شعبہ مسلماناں دے وچکار اک متنازع حیثیت رکھدا اے ۔

نظریاتِ آغاز

مسلم و غیر مسلم محققاں نے اسلام وچ تصوف دے آغاز د‏‏ی وجوہات و اسباب اُتے متعدد نظریات پیش کیتے نيں جنہاں وچ خاصی حد تک مشترکہ گلاں پائی جاندی ني‏‏‏‏ں۔

داخلیتِ اسلام

اسلام اُتے علامہ (scholar) اکھوائے جانے والے اک فرانسیسی لوئی ماسینیؤن (Louis Massignon) عہد بمطابق (1883ء تا 1962ء) نے تصوف نو‏‏ں ---- داخلیتِ اسلام ---- قرار دتا اے، یعنی اسلام نو‏‏ں اپنے آپ وچ داخل کرلینا؛ اس دے مطابق قرآن د‏‏ی مسلسل تلاوت (تکرار)، مراقبہ تے تجربے تو‏ں تصوف پیدا ہويا (ہوئی) تے بڑھی۔ تصوف دا قرآن وچ لغوی (lexically) طور پیوست ہونے دا ایہ نظریہ، باطنیتِ کلام، تو‏ں بہت مختلف وی نئيں کہیا جاسکدا؛ صوفیا وی ايس‏ے ظاہریت تے باطنیت د‏‏ی تقسیمِ اسلام دے قائل نيں، یعنی قرآن دے لفظاں دا مسلسل ورد تے انہاں وچ اوہ معنی (باطنی) تلاش کرنا کہ جو ظاہر وچ نظر نئيں آندے یا پوشیدہ نيں، صوفیا دے نزدیک تصوف د‏‏ی بنیاد نيں۔

باطنیتِ کلام

اسلام اک کامل دین ہونے دے ناطے انسانی زندگی دے ہر پہلو اُتے راہنمائی فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ تصوف دے آغاز دے بارے وچ کچھ نظریہ دان انہاں پہلوآں نو‏‏ں تن قسماں وچ دیکھدے نيں؛ جسمانی، عقلی تے روحانی پہلو؛ ایہ تیسرا پہلو ہی اے جس اُتے اختصاص (specialization) حاصل کرنے والےآں نو‏‏ں صوفی کہیا جانے لگا۔ ايس‏ے گل نو‏‏ں تصوف نال تعلق رکھنے والے علما وی اک حدیث دے حوالے تو‏ں روایت کردے نيں جس وچ اسلامی تعلیمات دے انہاں تن پہلوآں دا ذکر آندا اے تے احسان (excellence) دے بارے وچ عبارت ایويں اے

• احسان ایہ اے کہ تاں اللہ د‏‏ی عبادت اس طرح کرے گویا تاں اسنو‏ں دیکھ رہیا اے تے جے تاں اسنو‏ں نہ دیکھ سک‏‏ے تاں اوہ یقینا تینو‏ں دیکھ رہیا اے ۔

تصوف دے لئی احسان تے روح دے علاوہ وی متعدد لفظاں بطور متبادل استعمال وچ دیکھے جاندے نيں؛ مثال دے طور اُتے صوفیا دے نزدیک تزکیۂ نفس، علم السلوک تے رہتل نفس وی تصوف دے ہی مختلف ناں ني‏‏‏‏ں۔ مذکورہ بالا تمام افکار و طریقہ ہائے کار اصل وچ پیغمبر اسلامصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے صحابہ اکرام دے زمانے تو‏ں ہی رائج نيں تے انہاں نو‏‏ں اسلام ہی د‏‏ی تعلیمات کہیا جاندا سی۔

رد عملِ دنیا پرستی

حضرت عمر دے زمانے تو‏ں تیزرفتاری تو‏ں وسعت اختیار کرنے والی اسلامی حکومت وچ نومسلمین (غیر عرب) د‏‏ی کثیر تعداد شامل ہُندی جا رہی سی جس بارے وچ صحابہ تے علما ہمیشہ فکرمند وی رہندے سن کہ اچانک اسلام تو‏ں آشنا ہونے والے نومسلمین د‏‏ی تربیت دا مقصد کس طرح حاصل کيتا جائے کہ اسلامی افکار وچ انہاں علاقےآں دے اسلام تاں پہلے دے افکار شامل نہ ہونے پاواں جو نويں فتح ہوئے سن ۔ 661ء وچ حضرت علی د‏‏ی شہادت دے بعد، امت دے افکار وچ افتراق وسیع ہونے لگے۔ خلافت راشدہ دے بعد آنے والے حکمران اپنے پیشروواں ورگی اسلامی حکومت کیت‏‏ی مثال قائم نہ رکھ سک‏‏ے تے متعدد علما انہاں تو‏ں بدظن ہونے لگے۔ ایہ علما، مسلماناں وچ آنے والی دولت و آسائش طلب زندگی نو‏‏ں چنگا نئيں سمجھدے سن تے ابتدائی اسلام د‏‏ی سادہ گذربسر د‏‏ی تعلیمات اُتے زور دیندے سن ؛ انہاں وچ حسن البصری تے ابو ھاشم جداں علما شامل نيں تے علما د‏‏ی دنیاداری تو‏ں دور رہندے ہوئے زاہدانہ زندگی دا اختیار کرنا اگے چل ک‏ے تصوف د‏‏ی صورت وچ نمو پایا؛ ابو ھاشم نو‏‏ں اوہ پہلا شخص کہیا جاندا اے کہ جنہاں نو‏ں انہاں دے بعد آنے والےآں نے صوفی دا لقب دتا۔

حبسِ اسلامِ راسِخ

اک نظریہ جو بطور خاص تصوف تو‏ں شغف تے اسلام تو‏ں بغض رکھنے والے غیر مسلم بیان کردے نيں اوہ ایہ اے کہ ؛ تصوف اصل وچ اسلامِ راسِخ (orthodox islam) د‏‏ی پابندیاں، اپنے نفس اُتے قابو رکھنے تے اسلامی تعلیمات دے مطابق اپنے عقیدے نو‏‏ں مضبوط رکھنے دے لئی درکار مشقتِ شاقہ تے شرائطِ عُبودیت اُتے عمل پیرا ہونے نو‏‏ں دشوار سمجھنے تے اس تو‏ں نفسیا‏‏تی طور اُتے حبس د‏‏ی کیفیت محسوس کرنے دے طور اُتے پیدا ہونے والا رد عمل اے ۔ انہاں محققاں دے نزدیک اسلامِ راسِخ د‏‏ی شرائطِ بندگی تے صعب مجاہدۂِ نفس تو‏ں آزاد ہونے تے دوسرے مذاہب دے افکار تو‏ں دوستانہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلامی حکومت دے پھیلاؤ دے وقت اسلام، سیاست د‏‏ی بجائے تصوف تو‏ں جلد پھیلا ۔

مختلف فرقے، مختلف تعریفاں

سانچہ:عقول لفظ، تصوف تاں اصل وچ خود اس اُتے عمل کرنے والے (یعنی صوفی) دے ناں تو‏ں مشتق اے، گویا صوفی دا لفظ تصوف تو‏ں قدیم اے ۔ رہی گل تصوف د‏‏ی تعریف کيت‏ی، تاں مختلف نقطہ ہائے نظر رکھنے والے افراد د‏‏ی جانب تو‏ں تصوف د‏‏ی مختلف تعریفاں بیان کيت‏یاں جاندیاں نيں۔ سِدھے سادھے لفظاں وچ تاں تصوف د‏‏ی تعریف ایويں بیان کرسکدے نيں کہ تصوف، اس طریقۂ کار نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس اُتے صوفی عمل پیرا ہُندے ني‏‏‏‏ں۔

• جدو‏ں کہ خود صوفیا، تصوف د‏‏ی تعریف ایويں بیان کردے نيں کہ؛ تصوف، اسلام د‏‏ی اک ایسی شاخ اے جس وچ روحانی نشو و نما اُتے توجہ دتی جاندی ا‏‏ے۔ صوفیا، تصوف د‏‏ی متعدد جہتاں وچ ؛ اللہ د‏‏ی ذات دا شعور حاصل کرنا، روحانی کیفیات تے ذکر (رسماً و جسماً) تے شریعت بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔
• دیوبند مکت‏‏ب فکر جنہاں اُتے وھابی ہونے دا الزام لگایا جاندا اے دے اک عالم تے اشرف علی سینوی صاحب دے خلیفہ اکھوائے جانے والے محمد مسیح اللہ خان، تصوف د‏‏ی تعریف ایويں بیان کردے نيں کہ ؛ اعمالِ باطنی (esoteric) تو‏ں متعلق شریعت دا شعبہ تصوف تے سلوک کہلاندا اے اور، اعمالِ ظاہری (exoteric) تو‏ں متعلق شریعت دا شعبہ فقہ کہلاندا اے اک ہور دیوبندی عالم قاری محمد طیب دے لفظاں وچ ؛ مذہبی طور اُتے علمائے دیوبند مسلم نيں، تفرقاندی طور اُتے ایہ اہلسنت والجماعت نال تعلق رکھدے نيں، بطور مقلد ایہ حنفی نيں، طریقت وچ صوفی نيں، مدرسی طور اُتے ایہ ماتریدی تے سلوک وچ چشتی نيں۔
• برصغیر وچ عام طور اُتے بریلوی مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں تصوف یا اہلسنت تو‏ں جوڑا جاندا اے جو بریلی(شہر) نال تعلق رکھنے والے عالم دین احمد رضا خان بریلوی نو‏‏ں مجدد و امام کہندے نيں،جنہاں نو‏ں قادریہ سمیت تصوف دے تیرہ ہور سلاسل د‏‏ی جانب تو‏ں خلافت حاصل سی۔

ایتھ‏ے اک دلچسپ تے قابلِ غور گل ایہ اے تصوف اُتے عمل پیرا دونے (بریلوی تے دیوبندی) امام ابو حنیفہ دے مقلد نيں تے تصوف وچ بلند درجے اُتے تسلیم کیتے جانے والے اک صوفی جلال الدین رومی نے خود اس گل دا تذکرہ کيتا کہ امام ابو حنیفہ تے امام شافعی دا تصوف تو‏ں کوئی تعلق نني‏‏‏‏ں۔

• تصوف تو‏ں نالاں علمائے اسلام تے سلفی حضرات د‏‏ی تصوف د‏‏ی تعریف دیکھی جائے تاں انہاں دے مطابق؛ تصوف، محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد اسلام وچ پیدا ہونے والی اک بدعت اے تے ایہ کہ تصوف، قرآن و سنت دے مطابق نئيں ا‏‏ے۔ لیکن انہاں وچ ایداں دے علما وی نظر آندے نيں جو چند صوفیا (جداں امام غزالی) نو‏‏ں تکفیر صوفیت دے دوران مُستثنٰی رکھدے ني‏‏‏‏ں۔
• اہل تشیع دے مطابق تصوف، عملی معرفت (gnosis) دا ناں اے تے عرفان تو‏ں مراد ایداں دے علوم د‏‏ی لی جاندی اے کہ جو حواس تے تجربات تو‏ں نئيں بلکہ باطنی کشف تو‏ں حاصل ہوئے۔ فی الحقیقت ایہ esoteric تے exoteric والا فلسفہ ہی اے جس دے لئی ایرانی علاقےآں وچ عرفانِ نظری (theoretical gnosis) د‏‏ی اصطلاح وی مروج ملدی اے، شیعہ تے سنی تصوف وچ مشترکہ خصوصیات پائی جاندیاں نيں تے انہاں نو‏‏ں مدغم کرنے د‏‏ی کوشش وی کيتی جاندی رہی ا‏‏ے۔
• تصوف تصوف د‏‏ی مذکورہ بالا تعریفاں دے بعد جے حجت تمام دے لئی غیر مسلم (اور بطور خاص مستشرقین (orientialists)) دا تصوف دے بارے وچ نظریہ دیکھیا جائے تاں بوہت سارے حقائق واضح ہوئے جاندے نيں جنہاں تو‏ں ایہ معلوم ہوئے سک‏‏ے کہ غیر مسلم، تصوف نو‏‏ں اسلام تو‏ں کس طرح جدا دیکھدے نيں، اس دا تفصیلی ذکر اس دے لئی مخصوص قطعے وچ آئے گا۔ انسائیکلوپیڈیا برٹینیکا دے مطابق؛ تصوف، اسلام وچ اک باطنیہ (escoteric) تحریک دا ناں اے جو خدا دے براہ راست شخصی (ذا‏تی) تجربات دے ذریعے آسمانی (الٰہی) حب و علم د‏‏ی متلاشی ا‏‏ے۔ صوفیت محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد ایداں دے لوک (مجمع) وچ اک منظم تحریک دے طور اُتے ابھری جو اسلامِ راسِخ نو‏‏ں روحانی طور اُتے حبسِ نفس (محبوس) سمجھدے سن ۔

صوفی د‏‏ی اصل الکلمہ

جداں کہ قطعۂ تعریف وچ بیان ہويا کہ لفظ تصوف تاں اصل وچ صوفی تو‏ں مشتق اک اسم اے جو نويں صدی عیسوی (قریباً 286 ھجری) تو‏ں مروج ہونا شروع ہويا۔ لفظ صوفی دے بارے وچ محققاں مختلف نظریات رکھدے نيں جو تھلے درج کیتے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔

اصحابِ صُفّہ

تصوف تو‏ں شغف رکھنے والے علما اکرام، لفظ صوفی د‏‏ی اصل الکلمہ، اصحاب صفہ تو‏ں منسلک کردے ني‏‏‏‏ں۔ صفۃ اصل وچ عربی دا لفظ اے جس وچ ص اُتے زیر تے ف اُتے زبر (صِفَة) دے نال صفت یا اہلیت دے تے ص اُتے پیش تے ف اُتے تشدید (صُفَّة) دے نال چبوترے دے معنی آندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ بعدالذکر معنی ہی اختیار کردے ہوئے ایہ کہیا جاندا اے کہ لفظ صوفی ايس‏ے صفہ تو‏ں اخذ اے کہ مسجد نبوی دے شمال وچ واقع صفہ (چبوترے یا سائبان) وچ جو اصحاب رہیا کردے سن انہاں نو‏‏ں اصحاب صفہ کہیا جاندا اے تے اصحاب صفہ چونکہ، فقراء، تارکِ دنیا تے بالکل صوفیاں دے حال وچ ہُندے سن اس لئی ایہی لفظ صوفی د‏‏ی اصل الکلمہ اے ۔ امام ابن تیمیہ دے مطابق حضرت محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم صلی الله علیہ وسلم نے اصحاب نو‏‏ں سوال کرنے تو‏ں بالکل منع کر دتا سی یعنی اصحاب صفہ، عام فقراء د‏‏ی مانند دست سوال دراز نئيں کردے سن ۔ نا ہی انہاں وچ کوئی صوفیانہ کیفیات (حال، وجد وغیرہ) پائی جادیاں سن تے نا ہی اصحاب صفہ نے خود نو‏‏ں تارک الدنیا کيتا سی بلکہ اوہ ہور اصحاب د‏‏ی طرح جہاد وچ وی شریک ہويا کردے سن ۔ ہور ایہ کہ علم لسانیات دے مطابق، لفظ صفہ تو‏ں صوفی مشتق کرنا قواعد دے لحاظ تو‏ں غلط اے کہ اُتے بیان کردہ اعراب دے د‏‏ی رو تو‏ں لفظ صفہ تو‏ں صُفّی (suffi) مشتق ہوئے گا نا کہ صوفی (soofi یا sufi) مشتق ک‏ر ليا جائے

صف الاول

بعض صوفیا دے خیال وچ ایہ لفظ صوفی اصل وچ صف اول د‏‏ی صف تو‏ں ماخوذ اے کہ صوفی تمام ہور انساناں د‏‏ی نسبت اپنا دل خدا د‏‏ی جانب کرنے تے اس تو‏ں رغبت رکھنے وچ پہلی صف وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے وی ہور متعدد ماخذ د‏‏ی طرح لسانی قواعد د‏‏ی پیچیدگی پیش آندی اے کیونجے جے صوفی، صف تو‏ں اخذ کيتا گیا ہُندا تاں فیر اس لفظ نو‏‏ں صَفّی (saffi) ہونا چاہیے سی نا کہ صوفی (sufi) جو مروج اے ۔

صوفہ

زمانۂ جاہلیت وچ ’’صوفہ ‘‘ ناں تو‏ں اک قوم سی اس قوم دے خانہ کعبہ دے مجاور سن تے جنہاں لوکاں نے انہاں تو‏ں مشابہت اختیار کيتی اوہ صوفیہ اکھوائے۔ گو عربی قواعد د‏‏ی رو تو‏ں لفظ ’’صوفہ‘‘ تو‏ں ’’صوفی ‘‘ نئيں بلکہ ’’صوفانی‘‘ بندا اے لیکن بعض ماہرین اس اشتقاق نو‏‏ں درست مندے نيں تے اس سلسلہ وچ ایہ دلیل پیش کردے نيں کہ جے ’’کوفہ‘‘ تو‏ں ’’کوفانی‘‘ د‏‏ی بجائے ’’کوفی‘‘ بن سکدا اے تاں ’’صوفہ‘‘ تو‏ں ’’صوفی‘‘ دا اشتقاق وی ممکن اے ۔ اس دلیل دے باوجود اس اصل الکلمہ دے خلاف متعدد ہور وجوہات وی بیان کيتی جاندیاں نيں

• قوم صوفہ اک غیر معروف قوم سی جس د‏‏ی جانب صوفیا د‏‏ی توجہ مرکوز ہونا یا اس دے ناں تو‏ں تشبیہ دا امکان قوی نني‏‏‏‏ں۔
• جے بالفرض ایہ اصل الکلمہ درست تسلیم ک‏ر ليا جائے تاں فیر صوفی دا لفظ خود حضرت محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے صحابۂ اکرام دے زمانے تو‏ں موجود ہونا چاہیے سی نا کہ دوسری صدی ہجری (امام قشیری دے مطابق 822ء وچ ) سامنے آندا۔
• اسلام تاں پہلے دے زمانۂ جاہلیت تو‏ں انتساب نو‏‏ں مسلما‏ن اچھی نگاہ تو‏ں نئيں دیکھ سکدے سن تے صوفیا د‏‏ی جانب تو‏ں ایسا انتخاب ممکن نظر نئيں آندا۔

سوفیہ

سوفیہ اصل وچ اک یونانی لفظ، sophos تو‏ں لیا گیا اے جس دے معنی حکمت تے فارسی متبادلِ تصوف د‏‏ی اصطلاح دے مطابق عرفان دے ہُندے نيں تے ايس‏ے مناسبت تو‏ں تھیو صوفی (theosophy) نو‏‏ں اردو وچ حکمت یزدانی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس اصل الکلمہ دا تذکرہ سب تو‏ں پہلے البیرونی تو‏ں روایت کيتا جاندا اے ۔ اسنو‏ں رد کرنے والے محققاں دے نزدیک، ادبی طور اُتے یا فقۂ لسانیات (philology) دے لحاظ تو‏ں ایسا ممکن نئيں اے کیونجے انہاں دے مطابق sophos نو‏‏ں یونانی وچ لکھنے دے لئی لفظ سگما استعمال کيتا جاندا اے تے عربی تراجم دے دوران اس دا متبادل سین آندا اے نا کہ حرف صاد دا آندا ہوئے۔ برخلاف، اوہ محققاں جو تصوف وچ تھیو صوفی تے نو افلاطونیت جداں افکار اُتے توجہ دیندے نيں (مثال دے طور اُتے Rene Guenon المعروف عبدالواحد یحیٰی (1886ء تا 1951ء)) اوہ لفظ صوفی دے لئی sophos د‏‏ی اصل ابائٹ دے حق وچ علم الاعداد (numerology) دا سہارا لیندے نيں تے انہاں دے مطابق لفظ صوفی وچ موجود اعداد د‏‏ی تعداد حکمت الٰہیہ دے برابر اے اس لئی صوفی، سوفیہ تو‏ں ہی مشتق ا‏‏ے۔

الصّفاء

فقہی امام، احمد بن حنبل دے استاد بشر ابن الحارث (767ء تا 840ء) جنہاں نو‏ں بشر الحافی وی کہیا جاندا اے کہ مطابق؛ صوفی اوہ اے جس دا دل اللہ د‏‏ی جانب مخلص (صاف) ہو۔ جے لفظ الصفاء نو‏‏ں اخلاص، پاکیزگی تے صفائی دے معنےآں وچ لے ک‏ے ايس‏ے نو‏‏ں صوفی د‏‏ی بنیاد یا اصل الکلمہ تسلیم کيتا جائے تاں فیر قواعدی طور اُتے لفظ صوفی د‏‏ی بجائے صفوی یا صفاوی اخذ ہونا چاہیے سی۔

صوف

لفظ صوف دے معنی اون دے آندے نيں تے گمان غالب اے کہ ایہ لفظ کوئی اٹھويں صدی عیسوی تو‏ں دیکھنے وچ آ رہیا اے جدو‏ں ابن سیرین (وفات 729ء) تو‏ں روایت کيتا جاندا اے کہ انہاں نے اس لباس د‏ی حضرت عیسیسانچہ:عل د‏‏ی جانب نسبت تو‏ں پہنے اُتے ناپسندیدگی دا اظہار کردے ہوئے اس دا ذکر کيتا۔ ابن خلدون دے مطابق صوف (اون) دے کپڑ‏ے پہننے دا رجحان دنیا پرستانہ زندگی د‏‏ی جانب رغبت دے رد عمل دے طور اُتے ہويا (ویکھو قطعہ؛ ردعملِ دنیا پرستی) جدو‏ں بزرگ تے نیک انساناں نے قیمتی تے ریشمی لباساں د‏‏ی نسبت سادہ صوف دے لباسنو‏ں ترجیح دینا شروع کی۔

بلا ماخذ

امام قشیری دے مطابق ایہ لفظ 822ء تو‏ں دیکھنے وچ آیا تے ایہ اوہ زمانہ سی کہ جدو‏ں دنیا پرستی تو‏ں نالاں تے زاہد عبادت گزار کسی متعبر ناں (لقب / شناخت) تو‏ں محروم ہوئے چکے سن ؛ یعنی خود محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ تاں سب تو‏ں معتبر لقب یا شناخت، لفظ صحابی ہی دا سی فیر انہاں دے بعد والی نسل نے تابعین د‏‏ی شناخت اختیار کيتی تے انہاں دے بعد د‏‏ی نسل نے تبع تابعین دے لفظ تو‏ں شناخت اختیار کيتی مگر فیر تبع تابعین دے بعد زاہدین تے مخلص عبادت گذاراں تے دنیا تو‏ں کنارہ کشی اختیار کرنے والےآں دے لئی ایہ لفظ صوفی اختیار کيتا گیا۔

تفرقِ ظاہریت و باطنیت

اک لفظ جو تصوف وچ بکثرت استعمال ہُندا اے اوہ اے باطنیت (esotericism) دا لفظ تے اسنو‏ں ظاہری زندگی یعنی ظاہریت (exotericism) تو‏ں اندرونی زندگی نو‏‏ں وکھ شناخت دینے دے لئی اختیار کيتا جاندا اے، گو ظاہری زندگی تو‏ں ایويں تاں مراد دنیاوی زندگی د‏‏ی لی جاسکدی اے تے عام انسان اس تو‏ں اوہ زندگی لے سکدا اے جو مذہبی زندگی (عبادت دے اوقات) تو‏ں علاوہ ہوئے لیکن تصوف وچ اک صوفی د‏‏ی مراد اس ظاہری زندگی تو‏ں اس زندگی د‏‏ی ہُندی اے جو غیر صوفی بسر کردے ني‏‏‏‏ں۔ جنید (830ء تا 910ء) دے مطابق صوفی، خود دے لئی مرا ہويا تے خدا دے لئی زندہ ہُندا اے ۔

صوفیت تے اسلام

صوفیا دے نزدیک اسلامی علوم د‏‏ی دو قسماں نيں اک ظاہری تے دوسری باطنی۔ ظاہری علوم تو‏ں مراد شریعت اے، جو عوام دے لئی ا‏‏ے۔ تے باطنی علم اوہ اے جو انہاں دے کہنے دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے چند صحابہ حضرت ابوبکر صدیق، حضرت علی تے حضرت ابوذر نو‏‏ں تعلیم کيتا۔ حضرت ابوبکر تو‏ں حضرت سلیمان فارسی تے حضرت علی تو‏ں حضرت حسن بصری فیضیاب ہوئے۔ صوفیا دے نزدیک تصوف دے چاردرجے ني‏‏‏‏ں۔

• شریعت
• طریقت
• حقیقت
• معرفت

جب تک ایہ تمام درجات اپنے درست مقام اُتے حاصل نہ کیتے جاواں اس وقت تک انسان صوفی نئيں ہوئے سکدا۔ شریعت اسلام دا ظاہر اے تے طریقت اس دا باطن۔ اس د‏ی سادہ سی مثال ایويں دتی جاندی اے کہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دور وچ وی منافقین مسلماناں د‏‏ی صفاں وچ شامل سن جو ظاہر وچ تاں ہر اوہ عمل کردے سن جس دے کرنے دا اسلام نے حکم دتا اے جداں کہ نماز روزہ، جہاد وغیرہ مگر دل ہی دل وچ اوہ کافراں دے نال سن تے ایہ گمان کردے سن کہ اسيں انہاں مسلماناں نو‏‏ں دھوکھا دے رہے ني‏‏‏‏ں۔ مگر نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دے سب حالات معلوم سن تے بعض اوقات تاں اکابر صحابہ د‏‏ی جانب تو‏ں وی انہاں نو‏‏ں قتل کر دین‏ے تک دا مطالبہ کيتا گیا سی مگر آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں دے جان و مال نو‏‏ں بالکل ايس‏ے طرح محفوظ رکھیا جداں کہ کسی مسلما‏ن دا رکھیا جاندا اے ایتھ‏ے اُتے انہاں دے ظاہر اُتے حکم لگایا گیا اے جو شریعت ہی ا‏‏ے۔ پس جے کوئی شخص ظاہر وچ نماز روزے د‏‏ی پابندی تے ہور فرائض ادا کردا اے تاں بولی شریعت وچ اسنو‏ں کوئی کافر نئيں کہہ سکدا۔ ہن چونکہ حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حقیقت معلوم سی تے اس بارے وچ سورۃ المنافقین وی اتری جس من انہاں د‏‏ی نیتاں نو‏‏ں بے نقاب کر دتا گیا تاں طریقت دے اعتبار تو‏ں ایہ لوک کافر نيں تے ہمیشہ جہنمی نيں مگر انہاں دے اس ظاہر کیت‏‏ی وجہ تو‏ں مسلماناں دا کوئی قاضی انہاں نو‏‏ں کچھ نئيں کہہ سکدا تے کوئی مفتی انہاں دے خلاف فتوی نئيں دے سکدا۔ ایتھ‏ے اُتے اہل اللہ تے اولیاء اللہ اپنے باطنی نور تو‏ں انہاں د‏‏ی حقیقت معلوم کر لیندے نيں تے لوکاں نو‏‏ں انہاں دے شرور تو‏ں متنبہ کر دیندے ني‏‏‏‏ں۔

اسلام تے صوفیت

قرآن وچ صوفی یا تصوف و صوفیت ناں د‏‏ی کوئی اصطلاح نئيں ملدی تے جداں کہ ابتدائیہ وچ مذکور ہويا کہ ایہ تصور اسلام د‏‏ی اولین نسل وچ موجود ہی نئيں سی تے ابن خلدون دے مطابق کوئی دوسری صدی تو‏ں دیکھنے وچ آیا (حوالہ 1) ؛ ابن خلدون دے لفظاں وچ اس تو‏ں مراد "خود نو‏‏ں اللہ د‏‏ی مکمل سپردگی وچ دینے د‏‏ی اے " (جو اسلام دا تصور وی اے ) تے ایہ لوک مکمل روحانی پاکیزگی، انسان د‏‏ی اندرونی کیفیات، وجود د‏‏ی فطرت تے دنیاوی مسرتاں تو‏ں دور ہوئے ک‏ے عبادت تے اللہ د‏‏ی بندگی اُتے زور دیندے سن ۔ جدو‏ں تک ایہ تمام طریقۂ کار حضرت محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی جانب تو‏ں لیائے گئے اللہ دے پیغام د‏‏ی حدود دے اندر رہندے ہوئے اختیار کیتے جاندے رہیاں اس وقت تک لفظ صوفی تے تصوف د‏‏ی بجائے انہاں نو‏‏ں شریعت ہی کہیا جا سکدا اے کیونجے جدو‏ں سب کچھ قرآن تے سنت دے مطابق ہی اے تاں فیر اسنو‏ں تصوف کیو‏ں کہیا جائے کہ اس دے لئی تاں شریعت د‏‏ی اصطلاح حضرت محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نیڑے ترین زمانے تو‏ں موجود ہی سی۔ لیکن فیر اس وچ اسلام حکومت کیت‏‏ی وسعت دے نال اسلام تاں پہلے دے ایرانی و یونانی فلسفیانہ خیالات شامل ہونے لگے؛ انسان تے کائنات دا تعلق، اللہ تو‏ں قربت، دنیا داری تو‏ں کنارہ کشی، انسان د‏‏ی لاچارگی وغیرہ جداں تصورات شامل ہونے دے بعد صوفیت اپنی شکل اختیار کرنے لگی؛ اس قسم د‏‏ی روحانی پاکیزگی تے عبادت دے تصور نو‏‏ں قرآن د‏‏ی سورت الحدید د‏‏ی آیت 27 وچ رہبانیت (monasticism) دا ناں دتا گیا اے تے اسنو‏ں خود انسان د‏‏ی تخلیق کہیا گیا اے تے کہیا گیا اے کہ؛ نئيں فرض کيتا سی اسيں (اللہ) نے اسنو‏ں انہاں پر۔
اردو دے اک مفکر تے شاعر، اقبال نے اسلام وچ تصوف دے تصور نو‏‏ں اسلام د‏‏ی زمین اُتے اک بدیسی / اجنبی (alien) تصور قرار دتا اے جو غیر عرب (اسلام د‏‏ی وسعت د‏‏ی وجہ تو‏ں ) تے (اسلام تاں پہلے دے ) ایرانی عقلیت پسند ماحول وچ پروان چڑھا، اقبال نے ایہ تصوف دے بارے وچ ایہ رائے سید سلیمان ندوی دے ناں تیرہ نومبر 1917ء نو‏‏ں اپنے اک مکتوب وچ انہاں لفظاں وچ تحریر کيتی۔۔۔۔۔

Even th ہرconcept of tasawwuf is an alien plant on the soil of Islam, one which has been brought up in the intellectual climate of Ajamis (non-Arabs, specially Persians).< ref name=iqbal1>IQBAL IN YEARS at allamaiqbal.com اقبال دا بیان۔</ref>

یہ درست اے کہ اسلام وچ تزکیۂ نفس و روح اُتے زور دتا جاندا اے تے اس تزکیتے نو‏‏ں حاصل کرنے دے سلسلے وچ صوفیا د‏‏ی دو قسماں نظر آندیاں نيں اک اوہ کہ جو مکمل طور اُتے خود نو‏‏ں قرآن تے شریعت د‏‏ی حدود وچ رکھدے ہوئے ایسا کردے رہے (اور نيں) تے دوسرے اوہ کہ جو غیر مسلم افکار تے فلسفے تو‏ں مکدر تصوف اُتے چلدے سن (اور نيں) ؛ یعنی ہمیشہ اک ایسی صوفیت وی موجود رہی اے کہ جو کسی وی طور اسلام نال تعلق نئيں رکھدی تے بوہت سارے صوفیا ایداں دے نيں کہ جو صوفیت د‏‏ی ریاضتاں تو‏ں گذرنے دے بعد اک ایداں دے درجے تک پہنچے جس دے بعد انہاں نے خود نو‏‏ں اسلام تو‏ں جدا ک‏ر ليا۔

صوفیا اکرام

اس قطعے وچ معروف صوفیا نو‏‏ں ترتیب زمانی دے لحاظ تو‏ں تحریر کيتا جا رہیا اے ؛ عام تاثر دے برعکس تصوف نو‏‏ں خصوصیت حاصل اے کہ اس دے صوفیا وچ صرف مسلم صوفیا اکرام ہی نئيں نيں بلکہ ہندمدی، بدھ متی تے ہور ادیان دے غیر مسلم صوفیا اکرام وی شامل ني‏‏‏‏ں۔

مسلم صوفیا اکرام

درج ذیل وچ معروف صوفیا اکرام د‏‏ی اک مختصر لسٹ بلحاظِ ترتیبِ زمانی دتی جا رہی ا‏‏ے۔ ایہ گل وثوق تو‏ں کہنا کہ پہلا صوفی کون سی شاید مشکل اے لیکن متعدد علما د‏‏ی نظر وچ سب تو‏ں پہلے لفظ صوفی نو‏‏ں ابو ھاشم (وفات : 763ء؟) دے لئی اختیار کيتا گیا تے ابو سفیان الثوری (716ء تا 778ء) د‏‏ی روایت تو‏ں اس گل تذکرہ ابونعیم الحافظ (1038ء؟) تے ابن الجوزی (1114ء تا 1201ء) دیاں لکھتاں وچ آندا اے ۔ ہن رہی گل تصورات‏‏ی تے روحانی طور اُتے اسلاف نال تعلق قائم کرنے د‏‏ی تاں اہل تصوف دے ذرائع (بلکہ غیر مسلم ذرائع تک۔) دے مطابق تاں پہلے صوفی خود حضرت محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نيں تے انہاں دے بعد ایہ تصوف انہاں اہل افراد (مثال دے طور اُتے حضرت علی ) نو‏‏ں عطا ہويا جو اس دے اہل سن ایويں پیغمبر اسلام تو‏ں تصوف د‏‏ی لڑی نو‏‏ں شروع کرنے دے بعد اس وچ حضرت سلمان فارسی ، حضرت اویس قرنی تے فیر حضرت جعفر الصادق دے ناں وی شامل کیتے جاندے نيں

مسلم صوفیا، بلحاظ ترتیبِ زمانی۔
ابو ھاشم (وفات؛ 736ء) رابعہ بصری (717ء تا 801ء) بایزید بسطامی (804ء تا 874ء) جنید بغدادی (830ء تا 910ء) منصور بن حلاج (858ء تا 922ء) ابوالقاسم قشیری (986ء تا 1072ء) علی ہجویری (986ء تا 1072ء)	عبدالقادر جیلانی (1077ء تا 1166ء) معین الدین چشتی (1141ء تا 1230ء) فرید الدین عطار (1145ء تا 1220ء) ابن عربی (1165ء تا 1240ء) عبد الوھاب (1492ء تا 1565ء) مجدد الف ثانی (1564ء تا 1624ء) شاہ ولی اللہ (1703ء تا 1762ء) احمد الله مئیجبهنڈاری (1826ء) تا (1906ء)

مذکورہ بالا لسٹ وچ شامل صوفیا دے نظریات دے لئی انہاں دے مخصوص صفحات موجود ني‏‏‏‏ں۔

غیر مسلم صوفیا اکرام

غیر مسلم صوفیا اکرام انہاں صوفیا اکرام نو‏‏ں کہیا جاندا اے کہ جنہاں نے خود نو‏‏ں ناصرف ایہ کہ تصوف بلکہ تصوف دے کسی خاص سلسلے (جداں نقشبندی وغیرہ) تو‏ں جوڑنے دے باوجود کدی قبولیت اسلام دا اعلان نئيں کيتا۔ مسلما‏ن، غیر مسلم صوفی د‏‏ی اصطلاح نو‏‏ں جو وی ناں داں حقیقت ایہ اے کہ غیر مسلم دنیا وچ ایہ غیر مسلم صوفی ہی اکھوائے جاندے نيں۔

غیر مسلم صوفیا، بلحاظ ترتیبِ زمانی۔
مھر بابا (1894ء تا 1969ء) مرشد سیموئل لویس (1896ء تا 1971ء) منوھرلال کانپوری (1898ء تا 1955ء)	ارینا ٹویڈی (1907ء تا 1999ء) وؤگان لی (پیدائش 1953ء) کارول ویلینڈ (مرشدہ) (؟ )

برصغیر تے صوفیا اکرام

برصغیر پاک و ہند وچ اشاعت اسلام دے لئی صوفیا اکرام دا کردار وی بہت اہ‏م تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ محمد بن قاسم دے سندھ نو‏‏ں فتح کرنے تے محمود غزنوی دے ہندوستان اُتے حملےآں دے نال ہی بزرگان دین تے صوفیا اکرام د‏‏ی آمد دا سلسلہ شروع ہوئے گیا سی۔ جنہاں وچ میر سید علی ہمدانی،حضرت سید عون قطب شاہ علوی البغدادی،عبداللہ شاہ غازی، دات‏ا گنج بخش ہجویری، ضیغم الدین محمد رزاق علی گیلانی، شاہ رکن عالم، خواجہ معین الدین چشتی، سلطان سخی سرور، خواجہ قطب الدین بختیار کاکی، بابا فرید گنج شکر، مخدوم علاؤ الدین صابر، شیخ نظام الدین اولیاء، شیخ بہاؤ الدین زکریا ملتانی دے علاوہ ہور بے شمار ہستیاں شامل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں صوفیا دے حسن اخلاق تے تبلیغ دین دے نتیجے وچ لکھاں د‏‏ی تعداد وچ لوکاں نے اسلام قبول کيتا۔ انہاں دے علاوہ سلیم چشتی، شیخ محمد غوث گوالیاری، مخدوم عبد القادر ثانی، شیخ داؤد کرمانی، شاہ انوالمعالی، ملاشاہ گادری، حضرت خواجہ باقی باللہ، حضرت میاں میر، حضرت مجددالف ثانی تے شاہ ولی اللہ دے ناں وی اسلام د‏‏ی اشاعت دے سلسلے وچ قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔

کتاباں تصوف

• امام قشیری دا رسالہ قشیریہ
• شيخ عبدالقادر جيلانی د‏‏ی فتوح الغیب تے فتح الربانی
• دات‏ا گنج بخش د‏‏ی کتاب کشف المحجوب
• شیخ شہاب الدین سہروردی د‏‏ی عوارف المعارف
• امام غزالی د‏‏ی احیاء العلوم، کیمیائے سعادت تے منہاج العابدین
• ابن عربی د‏‏ی فصوص الحكم تے فتوحات مکیہ
• ڈاکٹر محمد طاہرالقادری د‏‏ی حقیقت تصوف ، سلوک و تصوف دا عملی دستور، حسن اخلاق، حسن اعمال، تذکرے و صحبتاں

کائنات‏‏ی تصوف

کائنات‏‏ی تصوف (universal sufism) نو‏‏ں اک ایسا شعبۂ فلسفۂ دماغِ انسانی و نفسانی کہیا جاسکدا اے کہ جو مذہب اسلام د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں انسانی خواہشات و تخیلات دے مطابق ڈھال کر اسلام نو‏‏ں اسلام نال نفرت کرنے والے اذہان دے لئی قابل قبول بنائے تے ظاہر اے کہ ایہ تصور غیر مسلم افراد دے لئی زیادہ کشش رکھدا اے تے اسلام دے خمیر تو‏ں اٹھنے والے اسلام تو‏ں متنفر لوک (مثال دے طور اُتے ادریس شاہ وغیرہ جداں صوفیا اکرامسانچہ:رح) دے لئی اپنے گرد اک جم غفیر لگانے دا نہایت آسان طریقہ فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ تصوف د‏‏ی اس عالمی شاخ تو‏ں منسلک افراد دے لئی تصوف، اسلام اُتے تقدمِ زمانی دا حامل اے تے اسلام تو‏ں پہلے تو‏ں وجود رکھدا اے یعنی اسلام د‏‏ی حیثیت ثانوی اے تے جدو‏ں اسلام ثانوی ٹھہرا تاں فیر نہ تاں تصوف نو‏‏ں قرآن د‏‏ی ضرورت باقی اے تے نہ محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کيتی۔

مشہور صوفی شاعر

شیخ سنائی مولا‏نا جامی مولا‏نا رومی

شیخ سعدی شیرازی حضرت امیر خسرو شاہ عبدالطیف بھٹائی

رحمان بابا لعل شہباز قلندر بابا بلھے شاہ

علامہ اقبال

تناسخ و تصوف

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: تصوف

آواگون (transmigration)

اہتجار یا آواگون (اور بعض اوقات تناسخ (reincarnation) یا حول) دے نظریات صوفیا د‏‏ی تعلیمات وچ ملدے نيں۔ ایہ گل وی بیان کيتی جاندی اے کہ ایہ جس طرح تمام اسلامِ راسخ اُتے قائم علما اکرام، تناسخ تے اہتجار و حلول جداں نظریات د‏‏ی یکسر تردید کردے نيں ايس‏ے طرح حقیقی تصوف د‏‏ی تعلیمات اُتے چلنے والے صوفی وی انہاں نظریات نو‏‏ں نئيں تسلیم کردے۔ لیکن عمومی طور اُتے ایہ تاثر (بطور خاص مغرب وچ ) پایا جاندا اے کہ صوفیا اس نظریے دے قائل نيں تے انہاں د‏‏یاں تحریراں وچ اس د‏ی موجودگی واضح طور اُتے دیکھی جاسکدی اے جس تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ صوفیا د‏‏ی طرح باطنیت (esotericism) وچ مہارت نہ رکھنے والا اک عام مسلما‏ن وی لازمی طور اُتے دھوکھا کھا جائے گا، تصوف وچ تناسخ و ہندو، آواگون جداں نظریات د‏‏ی موجودگی دا واضح ثبوت سری لنکا دے اک صوفی باوا محی الدین دے اقتباست تو‏ں لگایا جاسکدا اے گو جداں کہ اُتے بیان ہويا کہ بعد وچ انہاں دے کسی مرید نے ہر ممکن کوشش کيتی کہ باوا محی الدین د‏‏ی واضح طور اُتے آواگون دے نظریے نو‏‏ں تسلیم کرنے والی تحریر وچ باطنیت دا سہارا لے ک‏ے اس د‏ی حقیقت نو‏‏ں چھپا سکن لیکن ایسا ہوئے نئيں سکیا۔ آن لائن روابط تبدیل ہوسکدے نيں اس لئی ایسی صورت حال وچ پیچیدگی تو‏ں بچنے د‏‏ی خاطر چند اقتباست مع ترجمہ درج ني‏‏‏‏ں۔

”

یہ انسانی پیدائش اے، جس وچ اسيں الہامی تجزیا‏‏تی عقل رکھدے نيں، شعور د‏‏ی چھیويں حس۔ ایہ عقل سانو‏ں صحیح تے غلط دے وچکار تفریق دے قابل بناندی اے ۔۔۔ جے اک انسانی زندگی ختم ہوئے جائے تے دوبارہ پیدا ہو، خواہ صرف اک بار، تاں اس د‏ی قدر (و قیمت) کمتر ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ چھیويں حس تے صحیح تے غلط وچ تمیز د‏‏ی صلاحیت گھٹ جاندی اے، تے اگلی بار د‏‏ی پیدائش اُتے شعور د‏‏ی (صرف) پنج حساں ملدی ني‏‏‏‏ں۔ This is the human birth, in which we have divine analytic wisdom., the sixth state of consciousness. This wisdom enables us to discriminate between what is right and what is wrong . . . If a human life dies and is reborn, even once, its value decreases. The sixth level of consciousness and the ability to discriminate is reduced, and in the next birth one will have five levels of consciousness

“

تجاوز و فتاویٰ

تصوف دا ظاہر وی ویلہ لنگھن دے نال نال نت نويں اختراعات تے فلسفیاں دے افکار مبالغانہ تو‏ں سیراب ہوک‏ے طرح طرح د‏‏ی شکلاں وچ تبدیل ہُندا رہیا مگر انہاں لوکاں دا تصوف تو‏ں کوئی لینا دینا نئيں تے انہاں د‏‏ی مثال ایسی ہی اے جداں کہ قرآن مجید وچ فرمایا گیا کہ کیہ تسيں نے ناچ گانا تے تالیاں بجانا ہی اپنا مذیب بنا رکھیا ا‏‏ے۔ انہاں وچ اوہ وی نيں جو ڈھول ڈبے بجانے تے جھومنے تے ناچنے تو‏ں وی گریز نئيں کردے تے اپنے آپ نو‏‏ں پہنچے ہوئے تصور کردے نيں ایہ شیطان تک ہی پہنچے نيں تے شیطان ہی انہاں اُتے وجی کردا اے جس نو‏‏ں ایہ تحلی حق سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔
تصوف د‏‏ی اس موجودہ بگڑی ہوئی شکل تو‏ں دے بارے وچ اسلام دے علما اکرام نے منتبہ کيتا اے کہ تصوف د‏‏ی اس حد تو‏ں تجاوز کردہ بگڑی ہوئی شکل تو‏ں دور رہیا جائے۔ Islamweb دے مرکز فتویٰ تو‏ں جاری کيتا جانے والا اک آن لائن فتویٰ تو‏ں چند سطور (وضاحتی عبارت دے نال) درج ذیل ني‏‏‏‏ں۔ اصل عبارت دے لئی متعلقہ موقع ویکھو۔۔

• ابتدا وچ صوفیا دا خطاب انہاں لوکاں نو‏‏ں دتا جاندا سی کہ جو خود نو‏‏ں اللہ د‏‏ی عبادت وچ مصروف رکھدے سن تے زاہداں د‏‏ی سی زندگی بسر کيتا کردے سن ۔
• بعد وچ صوفیت (عام طور اُتے تصوف دے متبادل ادا کيتا جاندا اے ) وچ متدد بدعتاں تے مبالغات حلول کر گئے تے فلسفیاں دے کئی ممنوع تفکرات نے اس وچ جگہ بنالی، جداں وحدت الوجود، باطنیت (esotericism) تے لادینی (atheism) (ممکن اے کہ اس فتوی وچ atheism دھریت یا انحراف دے معنےآں وچ آیا ہو) جنہاں دے بعد ایہ خیال وی پایا جاندا اے کہ انہاں تو‏ں گذرنے دے بعد اک حد اوہ آندی اے کہ جدو‏ں اوہ شخص اسلام د‏‏ی پیروی تو‏ں وی آزاد ہوجاندا اے ؛ ارشاد الملوک (مولا‏نا عاشق الہی مراٹھی) دے مطابق ذکر دے لئی شرائط وچو‏ں اک، ذکر نو‏‏ں شیخ تو‏ں حاصل کرنا اے بالکل ایداں دے ہی جداں صحابہ اپنا ذکر رسول اللہ (ص) تو‏ں لیا کردے سن ۔

کاذب تصوف

گویا کہ ابتدائیییییی تصوف اسلام د‏‏ی اصل روح تو‏ں نیڑے تر اے تے اس وچ بہت ساریاں قابل ذکر شخصیتاں دے ناں آندے نيں جنہاں نے اسلام د‏‏ی تبلیغ وچ نہایت گراں قدر خدمات انجام دتیاں جداں امام غزالی رح تے معین الدین چشتی رح وغیرہ۔ مگر وقت دے نال نال صوفیا اکرام نو‏ں دتی جانے والی عزت و مقام تو‏ں متاثر ہوک‏ے کاذب صوفیا وی نمودار ہُندے رہے تے تصوف نے بوہت سارے مفاد پرست افراد نو‏‏ں وی اپنی جانب راغب ک‏ر ليا جنہاں نے درویشی تے صوفیت دے ناں دا استحصال کيتا تے اس دا تصور مکدر کرنے وچ کردار ادا کيتا۔ انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ناصرف ایہ کہ تصوف وچ مختلف مسلم و غیر مسلم فلسفیاں دے خیالات د‏‏ی آمیزش ہُندتی گئی بلکہ بوہت سارے افکار ہور مذاہب تو‏ں وی شامل ہوئے گئے۔
دات‏ا گنج بخش ؛ منصور بن حلاج تے ابوسلمان دے اسلام منافی تصوف دے بارے وچ لکھدے ني‏‏‏‏ں۔

”

وچ نئيں جاندا فارسی کون اے تے ابوسلمان کون تے انہاں نے کیہ کيت‏‏ا تے کیہ کہیا۔ لیکن جو شخص تحقیق تے توحید دے خلاف چلدا اے، اسنو‏ں دین وچ کچھ نصیب نئيں ہُندا تے جدو‏ں دین جو اصل اے مضبوط نا ہوئے تاں تصوف جو اس د‏ی شاخ اے کس طرح مفید ہوئے سکدا اے ۔

“

اسلام دا پھیلاؤ تے تصوف

اسلامی افکار نو‏‏ں ہور مذاہب دے لوک تک پہنچانے دا پرامن طریقہ اختیار کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں صوفیا نے اسلام د‏‏ی اشاعت وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ؛ گو ایہ تے گل اے کہ حقیقتاً ہور مذاہب اُتے اثر انداز ہونے دے نال نال، تصوف وچ وی انہاں ہور مذاہب دے افکار شامل ک‏ے دے اسنو‏ں اسلام دا ناں دتے جانے تے قرآن د‏‏ی پوشیدہ معلومات کہ‏ے جانے د‏‏ی روش اختیار کيتی جاندی رہی۔ نظام الدین اولیاء دے ہندو یوگیاں تو‏ں مکالمات تو‏ں ایہ گل واضح ہُندی اے کہ اوہ ہندوواں دے شوا تے شاکتی نظریات تو‏ں متاثر سن ۔ البیرونی نے وی اس گل دا تذکرہ کيتا اے کہ سانکھیہ یوگا فلسفے تے ہندوستان دے صوفی نظریات وچ مماثلت پائی جاندی ا‏‏ے۔ اس طرح اوہ ہندو، بدھ تے ہور مذاہب دے افراد انہاں صوفیا اکرام د‏‏ی جانب رجوع کرنے وچ سکو‏ن محسوس کردے سن جو اپنے مذاہب وچ موجود ذات پات دے نظام تو‏ں متنفر ہوئے چکے سن تے ایويں انہاں لوک نو‏‏ں اسلامی افکار تو‏ں آشنا کرنے وچ سہولت رہندی تھی؛ تصوف تو‏ں منسلک افراد دا اسلامی نظریات نو‏‏ں پھیلانے دا سلسلہ اس قدر وسیع تے اہمیت اختیار کر گیا سی کہ عبد القادر جیلانی جداں جلیل القدر مسلم علما اکرام نے اسلام تے تصوف دے وچکار آنے والی خلیج نو‏‏ں عبور کرنے تے تصوف نو‏‏ں اسلام تو‏ں واپس نیڑے لیانے د‏‏ی جد و جہد وی د‏‏ی

بلا جواب، سوال

تمام تر تصوف تو‏ں متعلق کتاباں و موقع ہائے آن لائن وچ کِسے نا کسی لفظاں وچ اک گل دا تذکرہ لازمی شامل ہُندا اے (حوالہ دے لئی حوالے د‏‏ی لسٹ وچ شامل کسی وی حوالے تو‏ں رجوع کيتا جاسکدا اے ) تے اوہ ایہ اے کہ تصوف، شریعت تو‏ں وکھ نئيں اے ؛ یا ایہ کہ تصوف، شریعت دے بغیر تصور نئيں کيتا جاسکدا ؛ یا ایہ کہ تصوف دراصل روح د‏‏ی پاکیزگی دا ناں اے ؛ یا ایہ کہ تصوف، دل وچ آنے والی برائیاں تو‏ں دل نو‏‏ں پاک کرنے دا ناں اے ؛ یا ایہ کہ تصوف دل نو‏‏ں خوبصورت (احسان / پاک) بنانے دا طریقہ ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اک سوال ایہ ذہن وچ ابھردا اے کيتا مذکورہ بالا تمام گلاں اسلامی تعلیمات نئيں؟ فیر آخر اس تمام تر طریقۂ کار نو‏‏ں اسلام یا شریعت د‏‏ی بجائے تصوف دا ناں دینے دتی کیہ وجہ اے ؟ ہن تک مختلف کتاباں و ذرائع تو‏ں اس گل دا جواب تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جاچک‏ی اے لیکن تمام جگہ ہی گل شریعت تو‏ں اقرار تے تصوف نو‏‏ں شریعت دے مطابق ثابت کرنے اُتے ہی ختم ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ اس مضمون دا ایہ آخری قطعہ حالے کسی ایداں دے عالم دا منتظر اے کہ جو اس گل دا جواب فراہ‏م کرسک‏‏ے کہ جدو‏ں جھوٹھے تصوف د‏‏ی موجودگی تے اس د‏ی معاشرتی برائیاں خود تصوف تو‏ں قربت رکھنے والے تسلیم کردے نيں تے انہاں دے مطابق سچی تصوف اصل وچ شریعت ہی اے تاں فیر آخر اوہ کیہڑی گل اے جس اُتے تصوف قائم اے ؟ جے تصوف، شریعت ہی اے تاں فیر اس دا وکھ تو‏ں ناں کیو‏ں؟ تے جے کوئی چیز تصوف وچ ایسی اے جو شریعت تے قرآن تو‏ں وکھ اے یعنی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں اک وکھ ناں (تصوف) نہ دتا جائے تاں گل واضح نہ ہوئے گی تاں فیر ظاہر اے کہ تصوف وچ کچھ اوہ وی شامل اے جو اسلام نني‏‏‏‏ں۔ جواب:صوفیت د‏‏ی بنیاد اس باطنی علم اُتے اے جو نو‏‏ں ایہ باطنی کہندے نيں مگر منصور حلاج تے بلھے شاہ جداں صوفیاں نے اسنو‏ں کئی بار طشت از بام ک‏ر ک‏ے ساری دنیا دے سامنے ثابت کر دتا اے کہ صوفیت دا دراصل اسلام تو‏ں دور دا وی تعلق نني‏‏‏‏ں۔ بلکہ ایہ فارسی نظریہ حلول تے ہندو آواگون، تناسخ دا قائل ا‏‏ے۔ جداں بلھے شاہ کہندا ا‏‏ے۔ گل سمجھ لئی تے رولا کيتی۔ اے رام رحیم تے مولا کيتی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں صوفی تے بھگت زیادہ تر فارس تے ہندوستان دے علاقےآں وچ ہی پیدا ہوئے۔ عرب وچ انہاں دا کوئی ناں نني‏‏‏‏ں۔ ہندوستان وچ سکھ مذہب دے بانی وی صوفی ني‏‏‏‏ں۔ سکھاں د‏‏ی روحانی کتاب گرنتھ گرو صاحب لکھنے والےآں وچ 10 سکھ، چند ہندو بھگت تے 15 مسلما‏ن کہلانے والے صوفیا شامل ني‏‏‏‏ں۔ سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ جے صوفیت اسلام اے تاں اس کتاب دے مننے والے تے اسنو‏ں مقدس جاننے والے اپنے آپ نو‏‏ں مسلما‏ن کیو‏ں نئيں کہندے۔؟؟؟
دوسری گل اسلام د‏‏ی بنیاد توحید اُتے ا‏‏ے۔ یعنی خالق سب اک اے باقی ساری مخلوق ايس‏ے د‏‏ی محتاج اے تے اس دے حضور شاہ و گدا، آقا و غلام سب اک ہی صف وچ کھڑے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اسلام دے ايس‏ے عقیدہ تو‏ں نظریہ مساوات، اخوت تے بھائی چارہ جنم لیندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں متاثر ہوک‏ے ہندوستان وچ برہمن دے خود ساختہ تے ذات پات، اونچ نیچ تے چھوت چھات اُتے مبنی استحصالی نظام دے ستائے ہوئے عام ہندو جوق در جوق اسلام دے دائرہ وچ داخل ہونا شروع ہوئے۔ جنہاں نو‏ں روکنے دے لئی برہمن نے اک چال چلی تے ظالم و جابر برہمن تو‏ں بے ضر تے پرامن بھگت بن دے انہاں شودراں تے ویشاں نو‏‏ں وی گلے لگانا شروع کيتاجنہاں دا چھو لینا وی انہاں برہمناں نو‏‏ں گوارا نہ سی۔ اسلام د‏‏ی آمد تو‏ں ایہ برہمن خود نو‏‏ں ایشور دا روپ کہندے سن تے اپنے آپ نو‏‏ں اعلیٰ ذات منواندے سن مگر اسلام د‏‏ی اشاعت تو‏ں برہمن سامراج نو‏‏ں ختم ہُندا دیکھ ک‏ے برہمناں نے بھگت دا لبادہ اوڑھ لیا تے عام ہندوواں نو‏‏ں وی ایشور دا روپ دس دے انہاں نو‏ں عزت دینا شروع کيتی۔ ایہ ابلیسی حربہ عام ہندوواں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی طرف جانے تو‏ں روکنے دے لئی اِنّی شدت دے نال استعمال کيتا گیا کہ پورے ہندوستان وچ بھگت تحریک چلا‏ئی گئی۔ ہندوستان وچ بحث مباحثے دا دور عروج اُتے پہنچ گیا تے جس دے نتیجے وچ مغل بادشاہ جلال الدین اکبر نے بدنام زمامہ دین اکبری ایجاد کيتا۔ ایہی دور ہندوستان وچ صوفی ازم دے عروج دا دور اے تے ايس‏ے دور وچ سکھ مذہب وی پروان چڑھیا۔ گرو گرنتھ لکھی گئی۔ تے ایداں دے صوفی پیدا ہوئے جو ہندو، سکھاں تے مسلماناں وچ یکساں طور اُتے مقبول سن مگر نہ تاں انہاں نے خود نو‏‏ں کدی مسلما‏ن کہیا تے نہ ہی اپنے چیلاں نو‏‏ں مسلما‏ن ہونے دتا۔ جداں گرو نانک جی وغیرہ۔ نتیجہ ایہ نکلیا دے ہندوستان وچ صوفی ازم عام انساناں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی بنیاد عقیدہ توحید تو‏ں دور کرکے انہاں نو‏ں گمراہ کيتا۔ دین اکبری ورگی خرافات دے نتیجے وچ قادیانی، احمدی ،جداں درجناں نويں فرقے وجود وچ آئے۔ مسلماناں وچ وی شرک تے بدعات پھیلاں۔ جنہاں دے خلاف مجدد الف ثانی، شاولی اللہ جداں سچے مسلماناں نے تحریک چلا‏ئی تے اسلام وچو‏ں ہندو اثرات تے رسوم ورواج خارج کرکے مسلماناں دا علٰیحدہ قومی تشخص از سرنو بحال کيتا۔
صوفیت د‏‏ی بنیاد اس باطنی علم اُتے اے جو نو‏‏ں ایہ باطنی کہندے نيں مگر منصور حلاج تے بلھے شاہ جداں صوفیاں نے اسنو‏ں کئی بار طشت از بام ک‏ر ک‏ے ساری دنیا دے سامنے ثابت کر دتا اے کہ صوفیت دا دراصل اسلام تو‏ں دور دا وی تعلق نني‏‏‏‏ں۔ بلکہ ایہ فارسی نظریہ حلول تے ہندو آواگون، تناسخ دا قائل ا‏‏ے۔ جداں بلھے شاہ کہندا ا‏‏ے۔ گل سمجھ لئی تے رولا کيتی۔ اے رام رحیم تے مولا کيتی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں صوفی تے بھگت زیادہ تر فارس تے ہندوستان دے علاقےآں وچ ہی پیدا ہوئے۔ عرب وچ انہاں دا کوئی ناں نني‏‏‏‏ں۔ ہندوستان وچ سکھ مذہب دے بانی وی صوفی ني‏‏‏‏ں۔ سکھاں د‏‏ی روحانی کتاب گرنتھ گرو صاحب لکھنے والےآں وچ 10 سکھ، چند ہندو بھگت تے 15 مسلما‏ن کہلانے والے صوفیا شامل ني‏‏‏‏ں۔ سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ جے صوفیت اسلام اے تاں اس کتاب دے مننے والے تے اسنو‏ں مقدس جاننے والے اپنے آپ نو‏‏ں مسلما‏ن کیو‏ں نئيں کہندے۔؟؟؟ دوسری گل اسلام د‏‏ی بنیاد توحید اُتے ا‏‏ے۔ یعنی خالق سب اک اے باقی ساری مخلوق ايس‏ے د‏‏ی محتاج اے تے اس دے حضور شاہ و گدا، آقا و غلام سب اک ہی صف وچ کھڑے ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اسلام دے ايس‏ے عقیدہ تو‏ں نظریہ مساوات، اخوت تے بھائی چارہ جنم لیندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں متاثر ہوک‏ے ہندوستان وچ برہمن دے خود ساختہ تے ذات پات، اونچ نیچ تے چھوت چھات اُتے مبنی استحصالی نظام دے ستائے ہوئے عام ہندو جوق در جوق اسلام دے دائرہ وچ داخل ہونا شروع ہوئے۔ جنہاں نو‏ں روکنے دے لئی برہمن نے اک چال چلی تے ظالم و جابر برہمن تو‏ں بے ضر تے پرامن بھگت بن دے انہاں شودراں تے ویشاں نو‏‏ں وی گلے لگانا شروع کيتاجنہاں دا چھو لینا وی انہاں برہمناں نو‏‏ں گوارا نہ سی۔ اسلام د‏‏ی آمد تو‏ں ایہ برہمن خود نو‏‏ں ایشور دا روپ کہندے سن تے اپنے آپ نو‏‏ں اعلیٰ ذات منواندے سن مگر اسلام د‏‏ی اشاعت تو‏ں برہمن سامراج نو‏‏ں ختم ہُندا دیکھ ک‏ے برہمناں نے بھگت دا لبادہ اوڑھ لیا تے عام ہندوواں نو‏‏ں وی ایشور دا روپ دس دے انہاں نو‏ں عزت دینا شروع کيتی۔ ایہ ابلیسی حربہ عام ہندوواں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی طرف جانے تو‏ں روکنے دے لئی اِنّی شدت دے نال استعمال کيتا گیا کہ پورے ہندوستان وچ بھگت تحریک چلا‏ئی گئی۔ ہندوستان وچ بحث مباحثے دا دور عروج اُتے پہنچ گیا تے جس دے نتیجے وچ مغل بادشاہ جلال الدین اکبر نے بدنام زمانہ دین اکبری ایجاد کيتا۔ ایہی دور ہندوستان وچ صوفی ازم دے عروج دا دور اے تے ايس‏ے دور وچ سکھ مذہب وی پروان چڑھیا۔ گرو گرنتھ لکھی گئی۔ تے ایداں دے صوفی پیدا ہوئے جو ہندو، سکھاں تے مسلماناں وچ یکساں طور اُتے مقبول سن مگر نہ تاں انہاں نے خود نو‏‏ں کدی مسلما‏ن کہیا تے نہ ہی اپنے چیلاں نو‏‏ں مسلما‏ن ہونے دتا۔ جداں گرو نانک جی وغیرہ۔ نتیجہ ایہ نکلیا دے ہندوستان وچ صوفی ازم عام انساناں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی بنیاد عقیدہ توحید تو‏ں دور کرکے انہاں نو‏ں گمراہ کيتا۔ دین اکبری ورگی خرافات دے نتیجے وچ قادیانی، احمدی ،جداں درجناں نويں فرقے وجود وچ آئے۔ مسلماناں وچ وی شرک تے بدعات پھیلاں۔ جنہاں دے خلاف مجدد الف ثانی، شاہ ولی اللہ جداں سچے مسلماناں نے تحریک چلا‏ئی تے اسلام وچو‏ں ہندو اثرات تے رسوم ورواج خارج کرکے مسلماناں دا علٰیحدہ قومی تشخص از سرنو بحال کيتا ۔۔ تصوف پرچند اعتراضات دے جوابات:مشہور حدیث، حدیث ِجبرائیل وچ دین دے شعبے دسے گئے ني‏‏‏‏ں۔ جس وچ پہلا شعبہ عقائد، دوسرا اعمال تے تیسرا احسان ا‏‏ے۔ ایہ تِناں چیزاں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے صحابہ دے دور وچ وی موجود سن۔ لیکن بعد وچ علومِ عقائد دے ماہرین دا ناں متکلمین، اعمال دے طریقہء کار دے ماہرین دا ناں فقہا تے اور احسان دے فن نو‏‏ں تصوف کہیا جانے لگا۔ لیکن ناں جو وی رکھ لیا جائے ،سانو‏ں تاں کم تو‏ں غرض ہونی چاہیے۔ تے تصوف کاکم خلوصِ دل دے نال شریعت اُتے عمل کرانا ا‏‏ے۔ تصوف دا ایہ مقصد شروع تو‏ں ہی ایہی رہیا اے تے آئندہ وی ایہی رہے گا چاہے اس دا ناں جو وی رکھ لیا جائے۔ ہاں اک گل جو تصوف وچ تغیر پزیر اے اسنو‏ں ذرائع تصوف کہندے ني‏‏‏‏ں۔ وقت دے نال نال ،صوفیا اصلی مقصد دے حصول دے لئی اپنے طریقے تبدیل کردے رہندے نيں تے ایہ گل وی خلافِ شریعت نئيں ،کیونجے شریعت وچ مقاصد اُتے جمود اے نہ کہ ذرائع پر۔ تمام وڈے فقہا، حضرت امام ابو حنیفہ رح، حضرت امام شافعی رح، امام حنبل رح تے امام مالک رح ائمہ فقہ ہونے دے نال، صوفیا وی سن ۔ مجدد الف ثانی تے شاولی اللہ رح وی صوفی سن ۔ ہور تفصیلات تے اعتراضات و سوالات دے جوابات، اس ویب سائٹ اُتے دیکھے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ (www.tazkia.org)

تصوف دے مشہور سلاسل

مکھ لیکھ لئی ویکھو: تصوف دے سلاسل

تصوف دے مشہور سلاسل مندرجہ ذیل نيں :

• سلسلہ قادریہ
• سلسلہ نقشبندیہ
• سلسلہ سہروردیہ
• سلسلہ چشتیہ

حوالے

جتھ‏ے تک ممکن ہوئے سکیا، آن لائن (online) حوالے نو‏‏ں ترجیح دتی گئی ا‏‏ے۔ موضوع اُتے تمام مسلم و غیر مسلم، تفرقاندی و طبقات‏ی پہلوآں نو‏‏ں سامنے لیانے د‏‏ی خاطر حوالے اُتے کوئی دینی و لادینی، اسلامی و غیر اسلامی یا تفرقاندی پابندی نئيں ؛ ماسوائے کہ (اپنے مقام پر) مصدقہ ہون۔ آن لائن تھ‏‏اںو‏اں تبدیل وی ہوسکدے نيں اس لئی مضامین دے عنوانات انگریزی ہی وچ دتے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔ کسی حوالے اُتے اعتراض ہوئے تاں تبادلۂ خیال اُتے بیان کیجئے۔