Skrótowiec
Skrótowiec[1], akronim[2][3] (stgr. ἄκρος ákros „skrajny” + ὄνομα ónoma „imię, nazwa”) – słowo utworzone przez skrócenie wyrażenia składającego się z dwóch lub więcej słów[4][5]. Istnieje także niewielka grupa skrótowców powstałych ze skrócenia jednego słowa. W ujęciu słowotwórczym skrótowce to specyficzna klasa derywatów (wyrazów pochodnych). Derywaty te funkcjonują zarówno w języku mówionym, jak i w postaci pisanej, co odróżnia je od skrótów właściwych, będących jedynie konwencjonalnym sposobem zapisu wyrazów[6]. Skrótowce bywają popularnie utożsamiane ze skrótami, choć według terminologii językoznawczej pojęcia te nie są tożsame. Akronimy bywają traktowane jako specyficzny rodzaj skrótów[5][7][8].
Skrótowce wykazują często właściwości odmienne od reszty słownictwa; wiele z nich ma na przykład akcent oksytoniczny (akcent końcowy, na ostatniej sylabie), np. AWS (Akcja Wyborcza Solidarność) /awues/, BBC (British Broadcasting Corporation) /bibis-i/.
Skrótowce w języku polskim
[edytuj | edytuj kod]Klasyfikacja skrótowców
[edytuj | edytuj kod]Pierwsze próby stworzenia taksonomii skrótowców podjęli jeszcze przed II wojną światową Jan Otrębski i Henryk Ułaszyn; wyodrębnili oni wówczas cztery klasy. Jednak najbardziej znany jest podział rozpowszechniony przez Słownik poprawnej polszczyzny i Słownik ortograficzny języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka.
Skrótowce literowe
[edytuj | edytuj kod]Skrótowce literowe składają się z pierwszych liter wyrazów skracanego wyrażenia, przy czym każda z tych liter wymawiana jest osobno, np.:
- AGD – artykuły gospodarstwa domowego /a-gie-de/
- AZS – Akademicki Związek Sportowy /a-zet-es/
- NBP – Narodowy Bank Polski /en-be-pe/
- BBWR – Bezpartyjny Blok Wspierania Reform lub Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem /be-be-wu-er/
- PZU – Powszechny Zakład Ubezpieczeń /pe-zet-u/
- RP – Rzeczpospolita Polska /er-pe/.
- WDC – Warszawski Dworzec Centralny[9] /wu-de-ce/
Zapisuje się je bez kropek po każdej literze. Przy odczytywaniu skrótowców literowych akcentuje się ostatnią sylabę, np. /pe-zet-u/[10].
Skrótowce głoskowe
[edytuj | edytuj kod]Skrótowce głoskowe (głoskowce) składają się, tak jak literowce, z pierwszych liter skracanego wyrażenia, jednak litery te wymawiane są tu łącznie, jako suma głosek. Obejmują większość skrótowców zawierających jedną lub więcej niż jedną samogłoskę, np.:
- GUS – Główny Urząd Statystyczny /gus/
- OBOP – Ośrodek Badania Opinii Publicznej /obop/
- PAN – Polska Akademia Nauk /pan/
- ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych /zus/.
Przy odczytywaniu głoskowców akcentuje się przedostatnią sylabę, np. /obop/[11].
Skrótowce grupowe
[edytuj | edytuj kod]Skrótowce grupowe (grupowce, sylabowce, zgłoskowce) składają się z grupy głosek (najczęściej pierwszych sylab), którymi rozpoczynają się słowa skracanego wyrażenia, i wymawiane są jako suma połączonych głosek (sylab). Do tej kategorii zaliczane są też skrótowce utworzone z połączenia sylab tego samego wyrazu (najczęściej pierwszej i ostatniej). Wielką literą pisana jest najczęściej tylko pierwsza litera skrótowca, np.:
- Pafawag – Państwowa Fabryka Wagonów /pafawag/
- Polfa – Polska Farmacja /polfa/
- Fablok – Fabryka Lokomotyw /fablok/
- baon – batalion /baon/.
Skrótowce mieszane
[edytuj | edytuj kod]Skrótowce mieszane (kombinowane) mają niejednorodną strukturę, są kombinacjami dwóch lub nawet trzech wymienionych powyżej typów, w związku z czym wyróżnia się wśród nich:
- literowo-głoskowe, np.:
- literowo-grupowe, np.:
- głoskowo-grupowe, np.:
- Polmos – Polski Monopol Spirytusowy /polmos/
- grupowo-literowo-głoskowe (bardzo mała grupa), np.:
Skrótowce złożeniowe
[edytuj | edytuj kod]Skrótowce złożeniowe (w tym złożone z obcych elementów) to takie, w których skład wchodzi cały wyraz określany i część wyrazu określającego, np.:
- Investbank – bank inwestycyjny /investbank/
- Amerbank – bank amerykański /amerbank/.
Skrótowce angielskie w języku polskim
[edytuj | edytuj kod]Wymawianie głoskowe skrótowców jest charakterystyczne dla języka polskiego, natomiast w innych językach mogą obowiązywać odmienne reguły. Na przykład w języku angielskim krótsze skrótowce wymawiane są literowo. W związku z tymi różnicami wiele literowców angielskich jest w języku polskim wymawianych głoskowo, np.:
- CMYK – Cyan Magenta Yellow Black: pol. /cmyk/, ang. /si-em-waɪ-ˈkeɪ/
- HIV – human immunodeficiency virus: pol. /hiw/, ang. /eɪtʃ-aɪ-ˈvi/
- UFO – unidentified flying object: pol. /ufo/, ang. /ju-ef-ˈəʊ/
- VIP – very important person: pol. /wip/, ang. /vi-aɪ-ˈpi/.
Wymawianie literowe dotyczy w angielskim skrótowców dwu-, trój- i niektórych czteroliterowych. Skrótowce pięcioliterowe i dłuższe, a także niektóre czteroliterowe, są podobnie jak w języku polskim wymawiane sylabicznie, np.:
- AIDS – acquired immunodeficiency syndrome: pol. /ejds/, ang. /eɪdz/
- NATO – North Atlantic Treaty Organization: pol. /nato/, ang. /neɪtəʊ/
- laser – light amplification by stimulated emission of radiation: pol. /laser/, ang. /leɪzə/
- radar – radio detection and ranging: pol. /radar/, ang. /reɪdə/.
Przykładem skrótowca w obydwu językach wymawianego literowo jest:
- HTML – Hypertext Markup Language: pol. /ha-te-em-el/, ang. /eɪʧ-ti-em-ˈel/.
Odmiana skrótowców
[edytuj | edytuj kod]Zarówno skrótowce głoskowe, jak i literowe, które kończą się samogłoską, pozostają w języku polskim nieodmienne (np. PKO, USA), natomiast te zakończone spółgłoską odmieniają się jak rzeczowniki (np. ZUS, ONZ)[11]. Jeśli skrótowiec się odmienia, końcówki zapisuje się z użyciem łącznika, np.: w HTML-u, z GUS-em. Wyjątkiem są skrótowce kończące się na T lub Ł: w miejscowniku poza pierwszą literą zapisuje się je małymi literami oraz pomija łącznik, np.: WAT – Wacie[13]. Łącznik pomija się też, gdy skrótowiec kończy się małą literą: Polfa – Polfy.
Użycie apostrofu zamiast łącznika, np. DJ’a, jest niezgodne z polskimi przepisami ortograficznymi. Końcówkę należy zapisać małą literą i oddzielić ją od tematu za pomocą łącznika[14].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
- allonim, ananim, antonim, egzonim, homonim, kryptonim, pseudonim, synonim
- akronim rekurencyjny
- brachygrafia
- zrost
- zbitka wyrazowa
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Słownik terminologiczny informacji naukowej, Maria Dembowska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1979, s. 24.
- ↑ Jan Grzenia, abrewiacja i akronim, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 4 października 2005 [dostęp 2019-09-10].
- ↑ Stanisław Sierotwiński: Słownik terminów literackich. Wrocław, Łódź: Ossolineum, 1986, s. 20. ISBN 83-04-01914-0.
- ↑ František Štraus: Príručný slovník literárnovedných termínov. Wyd. 2. Bratysława: Vydavateľstvo Spolku slovenských spisovateľov, 2005, s. 13. ISBN 80-8061-208-0. (słow.).
- ↑ a b Mistrík 1993 ↓, s. 57.
- ↑ Katarzyna Kłosińska, Skrót a skrótowiec, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 26 listopada 2016 [dostęp 2019-09-10].
- ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 384.
- ↑ Jan Grzenia, Szkolny słownik ortograficzny, Nomen Omen, 2010, s. 19, ISBN 978-83-62187-04-1.
- ↑ Arseniusz Romanowicz, „Warszawski Dworzec Centralny”, wyd. DOKP, Warszawa 1975.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 231.
- ↑ a b Bąk 1977 ↓, s. 232.
- ↑ Przykład podany w Słowniku poprawnej polszczyzny W. Doroszewskiego, PWN 1980. Obecnie istnieje kilka firm o nazwie Arged.
- ↑ Skrótowce zakończone na T i Ł, [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-02-18].
- ↑ Jeśli skrótowiec się odmienia, [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-09-10].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego – zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.
- Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]
- Skrótowce, [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-02-18].