Akcent wyrazowy

Akcent wyrazowy (od łac. accentus „zaśpiew”) – wyróżnienie za pomocą środków fonetycznych niektórych sylab w obrębie wyrazu lub syntagmy.

W międzynarodowym alfabecie fonetycznym akcent główny oznacza się symbolem [ˈ], a słabszy akcent poboczny symbolem [ˌ] (np. usłyszymy [ˌuswɨˈʂɨmɨ]). W MAF symbole te umieszczane są przed sylabami, do których się odnoszą (w niektórych innych notacjach występują po tych sylabach) – uzasadnione jest to tym, że wiedza o sposobie akcentowania danej zgłoski potrzebna jest przed jej wymówieniem (przeczytaniem).

Rodzaje

Rodzaje akcentu ze względu na użyte środki fonetyczne:

• akcent dynamiczny (ekspiracyjny, ekspiratoryjny, ekspiratoryczny) – akcentowana sylaba wymawiana jest z większą siłą, intensywnością
• akcent toniczny (melodyczny, prozodyczny) – akcentowana sylaba wymawiana jest specjalnym (np. wyższym) tonem (na przykład w języku szwedzkim, serbsko-chorwackim czy słoweńskim)
• akcent iloczasowy (rytmiczny)  – akcentowana sylaba jest wymawiana dłużej.

Kategorie te nie są rozłączne, sylaba akcentowana może być bowiem wyróżniana za pomocą więcej niż jednego środka fonetycznego.

Akcent wyrazowy może być:

• stały pod względem fonetycznym – pada wówczas na jedną określoną sylabę we wszystkich wyrazach i formach wyrazu:
  • oksytoniczny – na ostatnią sylabę (np. w języku francuskim i perskim);
  • paroksytoniczny – na przedostatnią sylabę (np. w języku polskim, włoskim czy nahuatl);
  • proparoksytoniczny – na sylabę trzecią od końca (rzadko, np. w języku macedońskim i języku gruzińskim);
  • inicjalny – na pierwszą sylabę wyrazu (np. w czeskim, słowackim, węgierskim czy fińskim, także w gwarze podhalańskiej);
  • może też padać na drugą sylabę wyrazu, a w języku winnebago – na trzecią;
• albo swobodny – w różnych wyrazach i ich formach pada na sylaby o różnej pozycji w obrębie wyrazu (np. w języku rosyjskim);
• stały pod względem morfologicznym – pada we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu na jedną i tę samą sylabę tego samego morfemu;
• albo ruchomy – w różnych formach danego wyrazu może padać na różne sylaby.

Obok akcentu wyrazowego wyróżnia się również tzw. akcent logiczny (zdaniowy) – wymawianie z naciskiem w zdaniu tych wyrazów, które są uważane przez mówiącego za bardziej istotne dla przekazywanej treści. Te ważniejsze części są wysuwane na początek wypowiedzenia lub na jego koniec.

Przykłady w językach

Język polski

Akcent wyrazowy w języku polskim jest:

• stały pod względem fonetycznym;
• ruchomy pod względem morfologicznym: nowy, nowego;
• w zasadzie paroksytoniczny;
• proparoksytoniczny w:
  • niektórych rzeczownikach zakończonych na -yka -ika: muzyka, technika;
  • liczebnikach zakończonych na -set: osiemset, dziewięćset;
  • czasownikach 1. i 2. os. liczby mnogiej czasu przeszłego: zrobiliśmy, przeżyliśmy (w dialekcie warszawskim występuje odejście od tej zasady i stosowany jest akcent paroksytoniczny: zrobiliśmy, przeżyliśmy);
  • czasownikach w liczbie pojedynczej i 3. osoby liczby mnogiej w trybie przypuszczającym: byliby, odkroiłbym;
• akcent na 4. sylabę od końca:
  • w czasownikach 1. i 2. osoby liczby mnogiej czasu przeszłego w trybie przypuszczającym: zamieścilibyście, odprowadzilibyśmy;
• proparoksytoniczny lub paroksytoniczny w różnych wyrazach, zwykle pochodzenia obcego, niezakończonych na -yka ani -ika: prezydent lub prezydent, opera lub opera, biblioteka lub biblioteka, uniwersytet (w tym wyrazie akcent proparoksytoniczny występuje tylko w mianowniku liczby pojedynczej, a pozostałych przypadkach paroksytoniczny: uniwersytetu, -tetach, itd.), okolica lub okolica, w ogóle lub w ogóle.

Akcent poboczny pada z reguły na pierwszą sylabę w wyrazach dłuższych niż trzysylabowe.

Inne języki

W niektórych językach akcent wyrazowy jest cechą fonologiczną relewantną, na przykład hiszp. te gusto (lubisz mnie) i te gustó (polubiłeś(aś) go/ją). W języku czeskim akcent jest inicjalny i pada na pierwszą sylabę zestroju akcentowego (dó Prahy).

Zobacz też

• akcent w socjolingwistyce
• enklityka
• proklityka
• prozodia

Bibliografia

• Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego - zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.
• Alicja Nagórko: Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007. ISBN 978-83-01-15390-8.
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).