Historia Chile
Okres prekolumbijski
[edytuj | edytuj kod]Indianie przybyli na terytorium Chile około 600 roku p.n.e. Północną część osiedliło plemię Aymara, zajmujące się uprawą kukurydzy oraz hodowlą lam i alpak. Obszary górskie zamieszkali Indianie Diaguita. Południową część i centralną część dzisiejszego kraju zamieszkali Araukanie, żyjący z hodowli, myślistwa, rybołówstwa i uprawy ziemi. W pierwszej połowie XVI wieku ziemie te częściowo zajęli Inkowie, przewyższający pozostałe plemiona pod względem cywilizacyjnym.
Konkwista
[edytuj | edytuj kod]
Hiszpanie w 1535 roku rozpoczęli podbój Chile w wyniku porozumienia z Portugalią, na mocy którego mieli prawo do zajmowania ziem na zachód od Brazylii. Pod przywództwem Diego de Almagro i Pedro de Valdivia Hiszpanie do 1550 roku podbili północną i środkową część Chile. W 1541 roku powstała kapitania Chile, należąca administracyjnie do wicekrólestwa Peru. Pod rządami Hiszpanów autochtoniczni Indianie masowo wymierali na choroby zakaźne przywiezione przez nowych osadników. Konkwistadorzy zastosowali politykę rabunkową względem Indian. Wprowadzili system „encomienda” polegający na przyznaniu ziem Indianom, w zamian musieli pracować przez 160 dni na ziemiach hiszpańskiego właściciela. Granicę rządów konkwistadorów wyznaczała na południu rzeka Bío Bío, za którą istniało wolne państwo Araukanów.
W okresie konkwistadorskim najszybciej rozwijała się centralna część kraju, północ oraz południe rozwijały się wolniej.
Uzyskanie niepodległości
[edytuj | edytuj kod]
W 1810 roku wybuchło powstanie antyhiszpańskie. W 1818 roku Chile stała się niezależną republiką. W 1859 roku przyłączono do Chile także Araukanię. W latach 1879–1884 Chile prowadziło wojnę (tzw. wojnę saletrową) z Boliwią (która w wyniku wojny utraciła dostęp do morza) oraz Peru. Chile uzyskało tereny bogate w złoża saletrowe i praktycznie zmonopolizowało światowy rynek. W tym okresie zasiedlono północne obszary. Na południu odkryto ropę naftową oraz gaz ziemny. Nastąpił przypływ fali emigracji głównie z Niemiec oraz Chorwacji.
W 1906 roku trzęsienie ziemi dotknęło Chile czyniąc poważne szkody. Kryzys spowodowany I wojną światową położył kres gospodarczej stabilizacji Chile. U progu XX wieku chilijska gospodarka stała się systemem ochrony rządzącej oligarchii. Na początku lat 20. starał się to zmienić reformatorski prezydent Arturo Alessandri Palma z Partii Liberalnej co uniemożliwiła mu konserwatywna większość parlamentarna. Wraz z porażką reform liberałów licznie powstawać zaczęły bardzo popularne ruchy marksistowskie. W 1924 roku doszło do przewrotu wojskowego pod dowództwem generała Luisa Altamirano. Pucz zapoczątkował okres niestabilności politycznej który trwał aż do 1932 roku w trakcie którego władzę w sposób autorytarny sprawował szereg prezydentów. Najskuteczniejszym z nich okazał się Carlos Ibáñez del Campo, który utrzymał swoją władzę na sześć lat. Mimo autorytarnego charakteru rządów, Chile udało się uniknąć represyjnych metod i korupcji spotykanej w innych krajach Ameryki Łacińskiej[1][2][3]. W 1932 roku na krótko powołana została Socjalistyczna Republika Chile na czele z Marmaduke Grove Vallejo, lewicowy rząd wojskowych nie przetrwał jednak nawet roku i upadł na skutek intrygi politycznej. Po upadku lewicowego rządu wojskowego rozpoczęła się era rządów demokratycznych. Władze początkowo przejęli liberałowie, a w 1938 roku utworzono koalicje rządową partii lewicowych skupionych we Froncie Ludowym. W 1939 roku doszło do nieudanego puczu zorganizowanego przez nieliczny faszystowski Narodowosocjalistyczny Ruch Chile. W czasie II wojny światowej Chile zachowało status neutralny, w 1943 roku, zerwało stosunki dyplomatyczne z Państwami Osi. Następnie w 1945 przystąpiło do ONZ. Rządy Frontu Ludowego przetrwały do 1952 roku. W latach 1964–1970 rządziła chrześcijańska demokracja która rozpoczęła program „Rewolucji w Wolności”, reformy jednak zostały uznane przez lewicę za niewystarczające przez co spotkały się z silną lewicową opozycją[1]. W 1970 roku władzę przejęła koalicja partii lewicowych Jedność Ludowa.
Rządy Allende
[edytuj | edytuj kod]Mimo wsparcia finansowego kandydatów prawicy ze strony krajowych i zagranicznych koncernów[4], prezydentem na skutek wyborów z 1970 roku został kandydat lewicy Salvador Allende. Tuż po jego wyborze prezydent Stanów Zjednoczonych, Richard Nixon, zapowiedział, że poprowadzi działania które doprowadzą do upadku gospodarki Chile (“niech ich gospodarka [Chile] jęczy z rozpaczy”)[5]. Tuż przed dojściem do władzy koalicji centrolewicowej powstały terrorystyczne organizacje skrajnej prawicy. 22 października 1970 członkowie takiej grupy dokonali zamachu na dowódcę armii, Rene Schneidera[6]. Mimo takich działań uformowano rząd składający się z socjaldemokratów, odłamu chadecji, liberałów i komunistów, a więc partii tworzonych w pewnej mierze przez klasę średnią[7].
Po pierwszym roku rządów centrolewicy osiągnięto wzrost gospodarczy, ograniczono inflację i bezrobocie, wzrosła redystrybucja dochodów i konsumpcji. Znacznie zwiększyły się wynagrodzenia, zmniejszono podatki i wprowadzono bezpłatną dystrybucję niektórych produktów pierwszej potrzeby. Po raz pierwszy do państwowego systemu ubezpieczeń pracy włączono grupy takie jak inwalidzi czy osoby starsze[8]. Najbiedniejsi skorzystali z wdrażanego przez rząd programu rozprowadzenia darmowej żywności wśród potrzebujących[9]. Zamrożono czynsze i ceny, znacjonalizowano przemysł miedziowy (będący własnością USA), obniżono wiek wyborczy do lat 18 i uruchomiono program reformy rolnej[6]. W ramach pomocy dla przedsiębiorców W celu wspierania małych przedsiębiorców zwolnił z podatków kapitałowych najmniejsze przedsiębiorstwa[8]. Rząd głosił amnestię dla więźniów politycznych, a także wprowadził większe prawa dla społeczności indiańskich kraju[10]. Działania opozycji i USA przyczyniły się do masowych strajków, w dużej mierze inspirowanych przez CIA. Allende zdecydował się przeprowadzić plebiscyt, w którym obywatele mieli się opowiedzieć za kontynuacją jego rządów albo przeciw. Ogłoszenie terminu plebiscytu miało nastąpić 11 września 1973 roku.
Przewrót wojskowy, wprowadzenie reżimu
[edytuj | edytuj kod]
11 września 1973 roku został dokonany wojskowy zamach stanu pod dowództwem Augusto Pinocheta. Allende najprawdopodobniej popełnił samobójstwo w obleganym i bombardowanym pałacu prezydenckim La Moneda. Szacuje się, że 11 września zamordowanych zostało co najmniej 3000 ludzi, między 11 a 15 września walki pochłonęły kolejne 5000 ofiar, liczba zabitych i porwanych między 12 a 13 września wynosiła około 6000 osób. W ciągu pierwszych 18 dni od obalenia prezydenta Allende liczba cywilnych ofiar wyniosła 15 000[11]. Pod rządami reżimu wojskowego Pinocheta rozwiązano parlament, zakazano działalności wszelkich partii politycznych, prześladowano działaczy demokratycznych (znane miejsca prześladowań politycznych: Colonia Dignidad, Estadio Nacional de Chile, Villa Grimaldi). Szczególnym okrucieństwem zapisała się policja polityczna DINA, aresztująca, torturująca i więżąca obywateli Chile bez nakazu sądowego.
Wprowadzono politykę neoliberalizmu gospodarczego i otworzono dostęp dla obcego kapitału. Według R. Konika kapitał “w latach 1973–1987 – wzrósł czterokrotnie (…). Wzrost produkcji rolnej wyniósł w tym czasie ponad 500 proc. Dochód narodowy wzrastał w tempie prawie 10 proc. rocznie”[12]. W 1982 roku doszło do dużego kryzysu gospodarczego który załamał dotychczasowy wizerunek “chilijskiego cudu” – wzrosło zadłużenie, wystąpiła hiperinflacja, bezrobocie wzrosło do 30%, a więc było dziesięciokrotnie większe niż za czasów Allende. Powodem kryzysu była działalność instytucji działających według modelu Enronu, rząd pozwalał na ich działania bez żadnych ograniczeń na co pozwoliła wcześniej dokonana deregulacja. Instytucje te skumulowały kolosalny dług sięgający 14 miliardów dolarów[13][14]. Pinochet aby uratować gospodarkę znacjonalizował większość zadłużonych przedsiębiorstw[15] i usunął z rządu ekonomistów chicagowskich, a kilku ekonomistów oskarżonych zostało o oszustwa finansowe[16]. Gospodarkę udało się uratować, gdyż przed prywatyzacją uratowano Codelco, które zapewniało Chile 85% przychodów z eksportu[17]. Dzięki czemu udało się w połowie otrzymać ponowny wzrost gospodarczy.
Choć już w 1973 roku krótko po zamachu stanu niektóre regiony znalazły się w rękach partyzanckich (np. Neltume, gdzie z wojskiem starł się 80 osobowy oddział opozycji[18])[19] to dopiero w latach 80. na skutek niezadowolenia z rządów Pinocheta doszło do wybuchu regularnych walk partyzanckich. Do walk z reżimem stanął Front Patriotyczny Manuela Rodrígueza. Do rozbicia partyzantki rząd wykorzystał wojsko stosujące metody, tj. tortury. Partyzanci dopuścili się kolejnych ataków u progu transformacji ustrojowej przez co przez początkowy okres demokracji niektórzy z uczestników walk byli w dalszym ciągu ścigani przez wymiar sprawiedliwości. Członkowie ruchu partyzanckiego zostali rehabilitowani w XXI wieku[20][21]. Na skutek chaosu w ruch niemalże partyzancki przeistoczyła się również organizacja polityczna Ruch Rewolucyjnej Lewicy[22].
W 1985 roku rozwiązano spór graniczny z Argentyną o kanał Beagle. W 2. połowie lat 80. uzyskano stabilizację gospodarczą oraz stopniowo powracano do rządów konstytucyjnych. W 1988 roku Pinochet przegrał plebiscyt prezydencki. Efektem była legalizacja partii politycznych.
Przywrócenie demokracji
[edytuj | edytuj kod]W 1989 r. w wyborach prezydenckich zwyciężył polityk chadecki Patricio Aylwin Azócar z opozycyjnej koalicji Porozumienie Na Rzecz Demokracji. Za jego rządów, powołano Narodową Komisję Prawdy i Pojednania badającą morderstwa na zlecenie rządu, w czasie junty Pinocheta. Komisja ta w 1991 sporządziła tzw. Raport Rettiga. 22 grudnia 1992 odkryto archiwa terroru opisujące zbrodnie dokonane w wyniku operacji Kondor. Azocar rządził do 1994. Następnym prezydentem został Edwardo Frei z Partii Chrześcijańskich Demokratów. W latach 1990–2000, przeprowadzono kolejne reformy gospodarcze, wzrost produktu narodowego miał poziom 4-6%, przy jednocześnie niskiej inflacji i stale spadającym bezrobociu. W latach 2000–2006 prezydentem był Ricardo Lagos socjalista, prawnik z wykształcenia. Za jego kadencji, powstała Narodowa Komisja do Spraw Więźniów Politycznych i Tortur, która 29 listopada 2004 roku ogłosiła Raport Valecha. W 2006 Michelle Bachelet z Socjalistycznej Partii Chile została pierwszą kobietą prezydent.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b „Development and Breakdown of Democracy, 1830–1973”. Country Studies. Library of Congress.
- ↑ Frazier, Lessie Jo (17 lipca 2007). Salt in the Sand: Memory, Violence, and the Nation-State in Chile, 1890 to the Present. Duke University Press. s. 163–184. ISBN 978-0-8223-4003-4.
- ↑ Fowler, Will (1996). Authoritarianism in Latin America since independence. University of Virginia: Geenwood Press. s. 30–96. ISBN 0-313-29843-2.
- ↑ Zdzisław Marzec Umierać za Chile s. 69–71, KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA RSW „PRASA-KSIĄŻKA-RUCH”, Warszawa 1980.
- ↑ Naomi Klein: Milton Friedman did not save Chile.
- ↑ a b Alan Woods: Chile: The Threatening Catastrophe 1971.
- ↑ Alan Woods: Chile: The Threatening Catastrophe 1971.
- ↑ a b Ricardo Israel Zipper: Politics and Ideology in Allende’s Chile.
- ↑ James D. Henderson, Helen Delpar, Maurice Philip Brungardt, Richard N. Weldon: A Reference Guide to Latin American History s. 258.
- ↑ Accueil - HAL-SHS - Sciences de l'Homme et de la Société [online], archives-ouvertes.fr [dostęp 2021-07-11] (fr.).
- ↑ Rodney Castleden: Morderstwa polityczne, spiski, tajne zmowy, Bellona, Warszawa 2007, ISBN 978-83-11-11443-2, s. 268.
- ↑ Konik R., Czarna legenda Generała, w: “Opcja na prawo” 2003, nr 2, s. 29.
- ↑ Naomi Klein “Doktryna Szoku” Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza S.A 2009, s. 109–115.
- ↑ Greg Grandin, Empirer’s Workshop: Latin America and the Roots of U.S. Imperialism, Metropolitan Books, New York 2006, s. 171.
- ↑ Pamela Constable, Arthuro Velenzuela, A Nation Enemies, s. 197–198.
- ↑ Naomi Klein: “Doktryna Szoku”. Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza S.A 2009, s. 109–115.
- ↑ Jose Pinera, _Wealth Through Ownership: Creating Property Rights in Chilean Meaning, “Cato International Jurnal” 24, nr 3, jesień 2004, s. 296.
- ↑ NELTUME EN LA MEMORIA, Diario La Nación, Chile. lanacion.cl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-09)]..
- ↑ Neltume en la memoria, La Nación.
- ↑ Bachelet y el asilo político (por Patricio Negrón).
- ↑ Bachelet afirmó que el refugio en Suiza a Patricio Ortiz „es difícil de explicar”, Radio Cooperativa.
- ↑ Determinants of gross human rights violations by state and state-sponsored actors in Brazil, Uruguay, Chile, and Argentina, 1960-1990, By Wolfgang S. Heinz & Hugo Frühling, s. 545, Martinus Nijhoff Publishers, 1999.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Umierać za Chile – Zdzisław Marzec, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980.
- Encyklopedia Popularna PWN, wydanie XXIII, Warszawa 1993
