Ensete
Ensete ventricosum | |
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj |
Ensete |
Nazwa systematyczna | |
Ensete Horaninow Prodr. Monogr. Scitam. 8, 40. t. 4 (p.p.). 1862[3] |
Ensete Horan. – rodzaj tropikalnych roślin należący do rodziny bananowatych. Obejmuje w zależności od ujęcia 7[4][5] do 10[6][7] gatunków. Od blisko spokrewnionych bananów rodzaj ten różni się tym, że obejmuje rośliny monokarpiczne (nie wytwarzają rozłogów), ich liście są bardzo krótkoogonkowe[8], najbardziej rozpowszechnione są w Afryce, mają duże nasiona i haploidalną liczbę chromosomów wynoszącą 9[9]. Poza tropikalną Afryką rośliny te występują w południowo-wschodniej Azji na obszarze od północno-wschodnich Indii po Chiny i Nową Gwineę[4][10]. Przynajmniej w trzeciorzędzie rodzaj był znacznie bardziej rozpowszechniony, o czym świadczy znalezienie jego skamieniałych nasion sprzed 43 milionów lat temu w zachodniej części Ameryki Północnej[11].
Ensete ventricosum w spichrzowych pochwach liściowych nibyłodygi[5] i bulwiastych kłączach gromadzi skrobię i jest główną rośliną pokarmową na niektórych obszarach Afryki (np. na wyżynach Etiopii)[12]. Prawdopodobnie gatunek był też ważną rośliną pokarmową w Starożytnym Egipcie[8]. Jadalne są po obróbce cieplnej także kwiatostany i nasiona, te ostatnie wykorzystuje się także jako koraliki[5]. Ensete lasiocarpum (=Musella lasiocarpa) ma jadalną łodygę, z której sporządza się także fermentowany napój. Z rośliny pozyskuje się włókna do sporządzania sznurów i wykorzystuje leczniczo[5]. Ensete livingstonianum (=E. religiosum) uprawiana jest w tropikalnej Afryce jako roślina-fetysz[8].
E. ventricosum uprawiana jest poza Afryką jako roślina ozdobna w tropikalnych ogrodach (strefy mrozoodporności 10–12)[13]. Walorem ozdobnym są okazałe rozmiary (osiąga do 9 m wysokości) i wielkie liście (do 3,5 m długości) oraz kwiatostan osiągający 3 m długości[13]. W strefie umiarkowanej roślina ta uprawiana jest jako doniczkowa[8].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Okazałe byliny monokarpiczne tj. zamierające po zakwitnięciu i wydaniu owoców[7][10]. Łodyga krótka[7], nierozgałęziona (pąk boczny powstaje tylko w przypadku uszkodzenia wierzchołka[10]) wyrasta z mięsistego kłącza i w czasie kwitnienia wyrasta ponad nibyłodygę tworzoną z luźno stulonych, sztywnych pochew liści[7].
- Liście
- Skrętoległe, o całobrzegiej, okazałej blaszce liściowej z pierzastym żyłkowaniem. Blaszka u nasady zwęża się w krótki ogonek[7].
- Kwiaty
- Zebrane w wyrastający szczytowo kwiatostan, początkowo rozetkowaty, z czasem coraz bardziej wydłużony i zwisający. Grzbieciste, obu- lub jednopłciowe kwiaty wyrastają w kątach pochwiasto rozszerzonych, mięsistych, zielonych[7] lub czerwonych[13] i trwałych przysadek. W szczytowej części kwiatostanu rozwijają się kwiaty męskie, a w dolnej żeńskie i obupłciowe[7]. Okwiat składa się z listków wyrastających w dwóch okółkach. Pięć działek (wszystkie zewnętrzne i 2 z okółka wewnętrznego) zrośniętych ze sobą jest rozciętych jednak niemal do nasady[10] (na szczycie są trójklapowe[7]), jeden listek z okółka wewnętrznego pozostaje wolny i jest szerszy od działek zrastających się, na szczycie tępy lub trójząbkowy[7]. Pręcików jest zwykle 6[8]. Słupek jest pojedynczy o dolnej, trójkomorowej, pojedynczej zalążni, w każdej komorze z licznymi zalążkami[7][14].
- Owoce
- Jagody skórzaste i suche (np. E. lasiocarpum[5]) lub mięsiste, o bardzo aromatycznym miąższu. Nasiona niezbyt liczne, kuliste lub o kształcie nieregularnym[7], o średnicy zwykle ponad 1 cm[10].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Rodzaj opisany został po raz pierwszy przez Pawła Fiodorowicza Gorjaninowa (Horaninowa) w 1862, ale jeszcze przez kilkadziesiąt kolejnych lat wszystkie te rośliny opisywano raczej jako przynależne do rodzaju banan Musa. Dopiero publikacja Ernesta E. Cheesmana z 1947 spowodowała faktyczne uznanie Ensete za odrębny rodzaj[9]. Badania molekularne potwierdziły odrębność rodzaju sytuując go wraz z blisko spokrewnionym lub włączanym do Ensete gatunkiem Musella lasiocarpa w pozycji siostrzanej do rodzaju banan[15][16].
- Wykaz gatunków[4]
- Ensete glaucum (Roxb.) Cheesman
- Ensete homblei (Bequaert ex De Wild.) Cheesman
- Ensete lecongkietii Luu, N.L.Vu & Q.D.Nguyen
- Ensete livingstonianum (J.Kirk) Cheesman
- Ensete perrieri (Claverie) Cheesman
- Ensete superbum (Roxb.) Cheesman
- Ensete ventricosum (Welw.) Cheesman
W ujęciu systematycznym włączającym tu monotypowy rodzaj Musella (z gatunkiem M. lasiocarpa (Franch.) C.Y.Wu ex H.W.Li) stanowi on gatunek[6]:
- Ensete lasiocarpum (Franch.) Cheesman
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-31] (ang.).
- ↑ Ensete. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-01-31].
- ↑ a b c Ensete Bruce ex Horan.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-31].
- ↑ a b c d e David J. Mabberley , Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 331, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
- ↑ a b Genus: Ensete Horan.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-01-31].
- ↑ a b c d e f g h i j k Ensete Horaninow. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-01-31].
- ↑ a b c d e Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 438. ISBN 83-7079-779-2.
- ↑ a b R. E. D. Baker, N. W. Simmonds. The Genus Ensete in Africa. „Kew Bulletin”. 8, 3, s. 405-416, 1953. DOI: 10.2307/4115529.
- ↑ a b c d e K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. IV. Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae. Berlin, Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 300. ISBN 978-3-642-08378-5.
- ↑ Steven R. Manchester, W. John Kress. Fossil bananas (Musaceae): Ensete oregonense sp. nov. from the Eocene of western North America and its phytogeographic significance. „American Journal of Botany”. 80, 11, s. 1264-1272, 1993. DOI: 10.1002/j.1537-2197.1993.tb15363.x.
- ↑ Tadessa Daba, Masayoshi Shigeta. Enset (Ensete Ventricosum) Production in Ethiopia: Its Nutritional and Socio-Cultural Values. „Agriculture and Food Sciences Research, Asian Online Journal Publishing Group”. 3, 2, s. 66-74, 2016.
- ↑ a b c Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 329, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- ↑ Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 187-188. ISBN 978-1-84246-634-6.
- ↑ Lin-Feng Li, Markku Häkkinen, Yong-Ming Yuan, Gang Hao, Xue-Jun Ge. Molecular phylogeny and systematics of the banana family (Musaceae) inferred from multiple nuclear and chloroplast DNA fragments, with a special reference to the genus Musa. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 57, 1, s. 1-10, 2010. DOI: 10.1016/j.ympev.2010.06.021.
- ↑ Endashaw Bekele, Masayoshi Shigeta. Phylogenetic relationships between Ensete and Musa species as revealed by the trnT trnF region of cpDNA. „Genetic Resources and Crop Evolution”. 58, 2, s. 259–269, 2011.
- BioLib: 115155
- EoL: 44526
- Flora of China: 111727
- Flora of North America: 111727
- GBIF: 2763026
- identyfikator iNaturalist: 83448
- IPNI: 37256-1
- ITIS: 500771
- NCBI: 4638
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:37256-1
- identyfikator Tropicos: 40003678
- USDA PLANTS: ENSET
- identyfikator taksonu Fossilworks: 53630
- CoL: 8VXCM