Przejdź do zawartości

Cmentarz Bródnowski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cmentarz Bródnowski
w Warszawie
Zabytek: nr rej. 803-A z 10 lipca 1965
Ilustracja
Nekropolia jesienią
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Adres

ul. św. Wincentego 83

Typ cmentarza

wyznaniowy

Stan cmentarza

czynny

Powierzchnia cmentarza

113,3 ha

Liczba pochówków

ok. 1,2 mln

Data otwarcia

21 listopada 1884

Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Cmentarz Bródnowskiw Warszawie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Cmentarz Bródnowskiw Warszawie”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Cmentarz Bródnowskiw Warszawie”
Ziemia52°16′44″N 21°02′10″E/52,278889 21,036111
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Miejsce pierwszego pochówku na cmentarzu (1884) – nagrobek Marii Skibniewskiej
Granitowy głaz narzutowy, upamiętniający 100. rocznicę założenia cmentarza
Kościół św. Wincentego á Paulo
Figura Matki Boskiej w Alei Głównej
Figura podczas dnia Wszystkich Świętych (2010)
Grób kardynała Aleksandra Kakowskiego
Grób Romana Dmowskiego
Grób rodzinny Mieczysława Fogga
Pomnik żołnierzy PPS poległych w walce o „niepodległość i socjalizm” w powstaniu warszawskim
Grób kapłański, w którym pochowano szczątki 13 biskupów z Faras
Grób Tony’ego Halika. Autorem pomnika w formie krzyża z zawieszonym plecakiem jest Gustaw Zemła
Grób Czesława i Narcyza Kozłowskich, poległych 1 sierpnia 1944, z rzeźbą walczących braci

Cmentarz Bródnowski, także cmentarz Bródzieński[1] – zabytkowy cmentarz znajdujący się w Warszawie przy ul. św. Wincentego 83.

Nekropolia jest położona między Targówkiem a Nowym Bródnem. Zajmuje powierzchnię ok. 113,3 ha, a obwód murów liczy ok. 5 km. Pod względem liczby pochowanych (ok. 1,2 mln) jest jednym z największych cmentarzy w Europie.

Na terenie cmentarza znajdują się dwa kościoły – kościół św. Wincentego à Paulo (drewniany) oraz kościół Matki Boskiej Częstochowskiej (murowany).

Był czwartym, po cmentarzach: Kamionkowskim, żydowskim i cholerycznym, cmentarzem prawobrzeżnej Warszawy.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Po wyczerpaniu się terenów grzebalnych na cmentarzu Kamionkowskim w 1883 miasto zakupiło od Szpitala św. Ducha 65 hektarów gruntu na Bródnie[2]. Znajdowały się na nim piaszczyste wydmy[3], nazywane Łysymi Górami[4]. Po przeprowadzeniu niezbędnych prac niwelacyjnych i porządkowych, prezydent Sokrates Starynkiewicz w listopadzie 1884 powiadomił Kurię Metropolitalną Warszawską, że na terenie nowego cmentarza można rozpocząć chowanie zmarłych[2]. 20 listopada 1884 arcybiskup warszawski Wincenty Teofil Popiel dokonał poświęcenia nowej nekropolii[5]. Już następnego dnia odbył się tam pierwszy pogrzeb – rocznej dziewczynki, Marii Skibniewskiej[6]. Pierwszym proboszczem tzw. kapelanem cmentarnym został sprowadzony z Mińska Mazowieckiego ks. Franciszek Kołaczewski.

Miejsce poświęcenia nekropolii upamiętniono żeliwnym monumentem z czterometrowym krzyżem z tablicą informującą o przebiegu uroczystości. Po 1918 skorodowany monument został rozebrany, a na powstałym placyku w 1939 pochowano Aleksandra Kakowskiego[5].

Mieszkańcom lewobrzeżnej Warszawy cmentarz udostępniono 13 stycznia 1885. Chowano tam głównie na koszt miasta osoby biedne, zmarłe w warszawskich szpitalach. Opłaty pobierane za pochówek były dość niskie i konkurencyjne z innymi cmentarzami, stąd cmentarz Bródnowski zyskał opinię cmentarza dla ubogich, podczas gdy Stare Powązki były uważane za cmentarz dla osób zamożnych. W 1885, pierwszym pełnym roku funkcjonowania cmentarza, pochowano tam 2 048 osób[3]. Do 1915 zmarłych chowano w grobach ziemnych w tzw. linii na 15 lat bez prawa budowy trwałych pomników[5].

W 1888 w pobliżu bramy głównej wzniesiono drewniany kościół św. Wincentego á Paulo, wykorzystując drewno z rusztowań remontowanej w latach 1885–1887 Kolumny Zygmunta III Wazy[7].

W 1892 w związku z epidemią cholery wyznaczono specjalną kwaterę dla zmarłych na tę chorobę[5]. Na cmentarzu pochowano także większość ofiar walk rewolucji z lat 1905–1906[8]. W 1914 liczba pochówków wyniosła 12 257, w 1917 – 16 583, a w 1933 – 7823[3].

W 1916 i 1921 cmentarz został poszerzony, odpowiednio o grunty majątku Bródno należące do Szpitala św. Ducha w rejonie ulic Odrowąża i Rzeszowskiej (30 ha) i tereny dawnej rosyjskiej prochowni przy ul. Rzeszowskiej przekazane przez Wojsko Polskie (16 ha)[9]. Powierzchnia cmentarza zwiększyła się w ten sposób do 113,3 ha[10].

W 1927 zakończono budowę jednolitego ceglanego muru wokół cmentarza o długości 4958 metrów. Jego wysokość, w zależności od poziomu gruntu, wynosi od 3 do 5 metrów, a grubość – 41 cm[11]. Obecnie znajduje się w nim osiem bram[12].

W 1925 w Alei Głównej, na wysokości kwatery 25A, ustawiono figurę Matki Bożej (nazywaną Matką Boską Bródnowską – w postaci często stosowanej w kapliczkach stojących na podwórkach warszawskich kamienic: smukła, w niebiesko-białym płaszczu, z rękami rozłożonymi w geście powitania). Trudno ustalić kiedy przyjął się zwyczaj zapalania przed nią zniczy, ale ustny przekaz dawnych mieszkańców mówi, że są to znicze czczące pamięć bliskich, których miejsc pochówku nie ustalono. Zwyczaj ten przybrał na sile po 1945 (prawdopodobnie upamiętniano zaginionych podczas działań wojennych).

W 1932 wydłużono z 15 do 20 lat od dnia pogrzebu okres wykorzystywania placu pod grób dla osób, które nie mogły wykupić go na własność[11]. W październiku 1933 do nekropolii doprowadzono, ulicą św. Wincentego, linię tramwajową[13].

W 1934, z okazji 50-lecia nekropolii, przy głównej bramie cmentarza wzniesiono murowaną dzwonnicę z pomieszczeniem czasowym na trumny. Na fasadzie umieszczono tablicę pamiątkową[8][14].

W 1938 zmarł arcybiskup metropolita warszawski Aleksander Kakowski, zgodnie z jego wolą spoczął wśród mieszkańców Warszawy. Mauzoleum wybudowano w miejscu, gdzie od 1889 znajdował się kopiec ziemny z postawionym na wierzchołku krzyżem.

Z biegiem lat status cmentarza ulegał zmianie, chowano tu przedstawicieli różnych grup społecznych, polityków, aktorów, żołnierzy, powstańców oraz „zwykłych” mieszkańców Warszawy. Coraz częściej zaczęły pojawiać się bogate grobowce oraz sarkofagi.

We wrześniu 1939 i jesienią 1944 teren nekropolii był bombardowany przez Niemców, zniszczeniu uległa centralna część cmentarza. Podczas okupacji rozległy teren cmentarza był wykorzystywany przez polski ruch oporu jako poligon szkoleniowy, a w niektórych grobowcach przechowywano broń i amunicję[15].

W 1946 w kwaterze 43 urządzono cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej poległych podczas walk o Pragę. Spoczywa tam też bohater Związku Radzieckiego, lotnik Siergiej Iwanowicz Kisielew.

W 1952 dekretem kard. Stefana Wyszyńskiego utworzono nową parafię św. Wincentego a Paulo, 13 października 1957 poświęcono fundamenty. Na nich stanął kościół Matki Boskiej Częstochowskiej będący repliką kaplicy – mauzoleum hr. Przeździeckich stojącą od połowy XIX wieku na cmentarzu Świętokrzyskim. Autorem świątyni był Stanisław Marzyński. Patronką konsekrowanego w 1960 kościoła jest Matka Boża Częstochowska[16].

W 1967 zakończyła działalność restauracja „Krańcowa”, znajdująca się naprzeciwko głównej bramy nekropolii[17]. Lokal, nazywany zwyczajowo Barem pod Trupkiem, był popularnym miejscem urządzania styp pogrzebowych, tzw. syrków[18][19]. Budynek restauracji rozebrano wiosną 1968[20].

Lata powojenne to czas, gdy wiele nagrobków z piaskowca zastępowano powszechnie stosowanym lastriko. W latach 60. XX wieku studnie zastąpiono centralną siecią wodociągową a wiele alej utwardzono. W późniejszych latach w głównych alejach zainstalowano oświetlenie. Podczas likwidacji jednej ze studni i prowizorycznych toalet w kwaterze 45N odkryto zbiorową mogiłę więźniów politycznych straconych w latach 1944–1956 w więzieniu Warszawa III – Praga (tzw. Toledo). Byli to żołnierze Armii Krajowej, WiN i NSZ. W 1997 ustawiono tu pomnik autorstwa Dariusza Kowalskiego[21].

W 1994 przy kościele św. Wincentego pochowano szczątki 13 biskupów z Faras pochodzące z misji archeologicznej kierowanej przez Kazimierza Michałowskiego w Nubii, przywiezione do Warszawy w celu przeprowadzenia badań antropologicznych[22].

W 2021 na cmentarzu (kwatera 116, przy parkanie od strony ul. św. Wincentego) oddano do użytku pierwsze w jego historii kolumbarium z 1530 niszami[23].

Cmentarz jest podzielony na 965 kwater[8]. Liczba pochowanych osób szacowana jest na 1,2 mln osób[24].

Ekshumacje IPN

[edytuj | edytuj kod]

W latach 2015–2017 Instytut Pamięci Narodowej, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i Ministerstwo Sprawiedliwości przy współpracy Urzędu m.st. Warszawy realizowały projekt naukowo-badawczy „Poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego z lat 1944–1956”. Ekshumacje prowadzone pod kierunkiem Krzysztofa Szwagrzyka rozpoczęto w lipcu 2015. Znaleziono wtedy szkielety 6 osób[25]. Podczas kolejnych ekshumacji w kwietniu 2017 znaleziono 8 kolejnych szkieletów[26]. Do kwietnia 2017 został zidentyfikowany szkielet porucznika Zygmunta Kęski[27]

Aleje cmentarza

[edytuj | edytuj kod]
  • Aleja Główna – prowadzi od bramy I do bramy V, w połowie długości przecina ją aleja Szeroka. Przy alei Głównej znajdują się m.in. groby kard. Aleksandra Kakowskiego, Romana Dmowskiego oraz Mieczysława Fogga. Przy niej znajduje się także kościół św. Wincentego á Paulo. Aleja ma 1250 m długości oraz 9 metrów szerokości, po obu stronach znajduje się chodnik. Pierwotnie brukowana, po 1970 wyasfaltowana[28].
  • Aleja Szeroka – prowadzi od bramy VII do bramy IV. Przecina aleję Główną, dochodzi do niej aleja Lipowa.
  • Aleja Lipowa – prowadzi od „nowej” bramy III i na końcu dochodzi do alei Szerokiej.

Pochowani na cmentarzu

[edytuj | edytuj kod]
 Osobna strona: Kategoria:Pochowani na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie.

Komitet Opieki nad Cmentarzem Bródnowskim

[edytuj | edytuj kod]

Działał od 1981. W ciągu 15 lat, dzięki kwestom, które organizował Oddział Bródno Towarzystwa Przyjaciół Warszawy pod przewodnictwem Ryszarda Szołwińskiego, udało mu się zebrać środki na renowację ok. 150 pomników. Komitet przestał istnieć, gdyż większość artystów wolała kwestować na rzecz Cmentarza Powązkowskiego.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Zarząd Cmentarza Bródzieńskiego. cmentarz-brodnowski.pl. [dostęp 2017-06-30].
  2. ↑ a b Karol Mórawski: Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1989, s. 44. ISBN 83-7005-129-4.
  3. ↑ a b c Franciszek Galiński: Gawędy o Warszawie. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska“, 1939, s. 262.
  4. ↑ Stanisław Konarski. Generał Sokrates Starynkiewicz, prezydent Warszawy. „Rocznik Warszawski”. XXXI, s. 227, 2002. 
  5. ↑ a b c d Jerzy Wilk: 100 lat cmentarza Bródnowskiego. Marki-Struga: Michalineum, 1993, s. 10. ISBN 83-7019-081-2.
  6. ↑ Jerzy Kasprzycki: Korzenie miasta. Tom III – Praga. Warszawa: Wydawnictwo Veda, 2004, s. 192. ISBN 978-83-61932-03-1.
  7. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 375. ISBN 83-01-08836-2.
  8. ↑ a b c Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 300. ISBN 83-01-08836-2.
  9. ↑ Jerzy Wilk: 100 lat cmentarza Bródnowskiego. Marki-Struga: Michalineum, 1993, s. 11–12. ISBN 83-7019-081-2.
  10. ↑ Jerzy Wilk: 100 lat cmentarza Bródnowskiego. Marki-Struga: Michalineum, 1993, s. 12. ISBN 83-7019-081-2.
  11. ↑ a b Jerzy Wilk: 100 lat cmentarza Bródnowskiego. Marki-Struga: Michalineum, 1993, s. 13. ISBN 83-7019-081-2.
  12. ↑ Kościoły Warszawy. Warszawa: Wydawnictwa Rady Prymasowskiej Budowy Kościołów Warszawy, 1982, s. 227.
  13. ↑ Daniel Nalazek: Echa dawnej Warszawy. Z dziejów komunikacji. Warszawa: Agencja Wydawniczo-Reklamowa Skarpa Warszawska, 2016, s. 143. ISBN 978-83-63842-11-6.
  14. ↑ Jerzy Wilk: 100 lat cmentarza Bródnowskiego. Marki-Struga: Michalineum, 1993, s. 18. ISBN 83-7019-081-2.
  15. ↑ Kościoły Warszawy. Warszawa: Wydawnictwa Rady Prymasowskiej Budowy Kościołów Warszawy, 1982, s. 228.
  16. ↑ Historia parafii pw. św. Wincentego a Paulo oraz kościoła pw. Matki Bożej Częstochowskiej. [w:] Parafia św. Wincentego à Paulo w Warszawie [on-line]. parafiawincentegoapaulo.pl. [dostęp 2020-11-22].
  17. ↑ Jerzy Kasprzycki: Korzenie miasta. Tom III Praga. Warszawa: Wydawnictwo VEDA, 2004, s. 190. ISBN 978-83-61932-03-1.
  18. ↑ Bronisław Wieczorkiewicz: Gwara warszawska dawniej i dziś. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1974, s. 495.
  19. ↑ Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 533–534. ISBN 978-83-62189-08-3.
  20. ↑ Jerzy Kasprzycki, Marian Stępień: Pożegnania warszawskie. Warszawa: Arkady, 1971, s. 172.
  21. ↑ Nowa Gazeta Praska-archiwum „Kwatera 45N” Paweł Elsztein.
  22. ↑ Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski: Spacerownik po warszawskich cmentarzach. Warszawa: Agora, 2009, s. 126. ISBN 978-83-7552-713-1.
  23. ↑ Pierwsze kolumbarium na Cmentarzu Bródnowskim. [w:] Diecezja Warszawsko-Praska [on-line]. 15 stycznia 2021. [dostęp 2021-02-05].
  24. ↑ Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski: Spacerownik po warszawskich cmentarzach. Warszawa: Agora, 2009, s. 125. ISBN 978-83-7552-713-1.
  25. ↑ Ekshumacje na Cmentarzu Bródnowskim. targowek.info, 3 lipca 2015. [dostęp 2017-05-19].
  26. ↑ IPN na Bródnie: 8 szkieletów znalezionych w 3 dni. ta, 6 kwietnia 2017. [dostęp 2017-05-19].
  27. ↑ IPN odnalazł na Cmentarzu Bródnowskim szczątki 17 ofiar terroru komunistycznego. onet.pl, 12 kwietnia 2017. [dostęp 2017-07-15].
  28. ↑ Jerzy Wilk: 100 lat cmentarza Bródnowskiego. Marki-Struga: Michalineum, 1993, s. 17. ISBN 83-7019-081-2.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Cmentarze Warszawy
Komunalne
Wojenne
Rzymskokatolickie
Starokatolickie
Ewangelickie
Prawosławne
Żydowskie
Karaimskie
Muzułmańskie
Inne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cmentarz_Bródnowski&oldid=75094996”