Radon

Hööftartikel: Isotopen vun Radon
Iso	VN	t_½	VO	VE (MeV)	VP
²¹¹Rn	nee	14,6 h	ε	2,892	²¹¹At
²¹¹Rn	nee	14,6 h	α	5,965	²⁰⁷Po
²¹⁹Rn	1 %	3,96 s	α	6,946	²¹⁵Po
²²⁰Rn	9 %	55,6 s	α	6,405	²¹⁶Po
²²²Rn	90 %	3,824 d	α	5,590	²¹⁸Po

Radon is en cheemsch Element ut de Serie vun de Eddelgasen. Radon hett dat Atomteken Rn un de Atomtall 86. De Naam is – wie ok al bi dat Element Radium – afleidt vun dat latiensche Woort radius „Strahl“ vun wegen sien Radioaktivität, denn vun Radon gifft dat blots radioaktive Isotopen.

An’n stabilsten is dat Isotop ²²²Rn, dat en Halfweertstiet vun 3,8 Daag hett. Enstahn deit dat ut den Verfall vun Radium. Annere Isotopen warrt ok mit de olen Naamen Thoron un Actinon betekend. In’n Spraakgebruuk bi’t Strahlenschuul warrt mit Radon tomeist dat ²²²Rn meent tohopen mit sien kottlevenden Verfallsprodukten. De Angaven för de Dosis un Grenzwierten sluut de Verfallsprodukten also mit in. Wenn disse allgemeene Bedüden nich meent is, warrt dor sünners op henwiest.

Radon kann sik in Hüüs ansammeln, wenn Rüüm slecht lüft warrt. Denn kann dat en Gefohr för de Gesundheit warrn. Vun de natürlich radioaktiv Strahlen an de Eerdbavenflach hett Radon mit Afstand den gröttsten Andeel (de dörsnittliche effektive Dosis för Minschen in Düütschland liggt bi 1,1 mSv in’t Johr) folgt vun de direkten Eerdstrahlen (terrestrisch Nuklidstrahlen, ca. 0,4 mSv/a), de direkten kosmisch Strahlen un de Radioaktivität de mit de Nehrmiddel opnahmen warrt (beid ungefäähr 0,3 mSv/a).

Historie

Toeerst opdeckt weer Radon 1900 dör Friedrich Ernst Dorn. He beteken dat Radium Emanation (ut Radium Rutgahnd’), wiel dat en Verfallsprodukt vun dat Radium is. 1908 hebbt William Ramsay un Robert Whytlaw-Gray noog Gas isoleert, dat se de Dicht bestimmen kunnen. De hebbt dat Gas as Niton betekend (na dat latiensch nitens „lüchtend“). Be Naam Radon is siet 1923 in Bruuk.

Vörkommen

Radon kummt in de Eerdatmosphäär vör, man blots ganz wenig: In’t Middel sünd dat een Atom Radon op 10²¹ Moleküle in de Luft. Dormi is Radon en vun de bannig roor Bestanddeelen vun de Luft. Bornen vun Radon sünd de in de Eer nud in de Steen vörkommend Spooren vun Uran un Thorium, de suutje verfallt un dorbi Radon freesett. Dat söcht sik denn sien Weg dör be böverste Eerdschichten in de Atmosphäär, in dat Grundwater aver ok in Rüüm as Kellern, Rohren un Bargwarken, wo sik dat sammeln kann. Radon, dat en beten wat deeper in de Eer freesett warrt spellt dorbi keen Rull, as dat op’n Weg na baven al verfallt.

Radon gifft dat dorüm mehrstensdeels in Rebeeten mit veel Uran- un Thoriumvörkommen in’n Bodden. Dat sünd vör allen de Middelbargen ut Granit-Steen. In Düütschland sünd dat sünners de Swartwoold, de Bayerische Woold, de Fichtelbargen un de Ierzbargen. In Süüddüütschland kummt gemeen mehr Radon vör as in Noorddüütschland. In Öösterriek gifft dat Radon vör alln dat Granitbarglannen in’n Waldviertel.

Dat gifft ok welke Bornen de en bedüdend Radonandeel opwiest. So is t. B. Bad Gastein mit den Gasteiner Heelstollen en vun de bekanntesten Kuröörd mit hoogen Radonvörkommen. Annere Öörd sünd t. B. Meran, Bad Schlema, Bad Kreuznach oder Bad Zell.

Veel Radon in temlich hooge Konzentratschoon gifft dat ok noch Bargwarken för Uran, Flussspat oder Blie, man ok in Labors un Fabriken, wo mit Uran, Radium oder Thorium hanteert warrt.

Egenschoppen

Woans dat so is bi de Eddelgasen, reageert ok Radon so goot as gor nich mit annere Elementen. Blots mit Fluor reageert dat to Radonfluorid. Bi Ruumtemperatur ist dat dat sworste bekannte Gas. Radon is ünner Normalümstännen ahn Klöör, ahn Röök un ahn Smack. Warrt Radon bit ünner sien Smöltpunkt afköhlt, warrt dat lüchtend geel bit orange. In Gasentladungsröhren maakt en Radonfüllen wittet Licht.

So as Xenon is ok Radon in de Laag, richtige Verbinnen to maaken. De Wetenschopplers vermood, dat disse Verbinnen stabiler sünd as bi Xenon un ok männichfaltiger. Nipp un nau is dat aver nicht bekannt, as de dat Ünnersöken vun de Radonchemie wegen de hooge Radioaktivität behinnert warrt. De energierieke Strahlen föhrt dorto, dat de Verbinnen von sülvst wedder uteneen fallt (Autoradiolyys). En Chemie mit akkerate Mengden is dorüm nicht möglich.

Meten un Maatgrötten vun Radon

Woans bi de meisten radioaktiv Stoffen warrt de Mengden vun Radongas över de Aktivität in Becquerel (Bq) angeven. As Maat för de Konzentratschoon in Luft gellt dorna also in Bq/m³. Buten in de Luft liggt de middlere Konzentratschoon bi ungefäähr 10 Bq/m³, man in Wohnrüüm sünd dat üm un bi 50 Bq/m³. In de Pooren in Bodden warrt aver 20.000 Bq/m³ meten.

Düdlich sworer is dat aver, en sinnvull Angaaf to finnen, wenn de Verfallsprodukten mit inbetogen warrn schüllt, wieldat denn en Gemisch gifft ut masse ünenrscheedlich Stoffen, de ok verscheeden strahlen künnt. De professionelle Strahlenschuul t. B. in Uranbargwarken hett en ganze Reeg vun ungewöhnlich Maaten utklamüüstert. An fakensten warrt de möglich Alphaenergiekonzentratschoon in J/m³ oder MeV/l bruukt.

För dat Meten vun Radon gifft dat en Reeg vun Reedschoppen, de begängigwies dorna indeelt warrt, of se Radongas oder Verfallsprodukten meet, un of se aktiv oder passiv meten doot. Reeschoppen, da dat Gas meet, sünd tomeist eenfacher opboot as de för de Verfallsprodukten. Se geevt Bescheed över de Bavengrenz vun en möglich Utsetten, man en nipp un nau grött kriggt man dormit nich.

Reedschoppen för Verfallsprodukten geevt de akkeratsten Maatwierten, de physikalsch to faten sünd. All wieteren Grötten, welke op de Strahlenbelasten inwarkt, sünd dör de Biologie bestimmt, woans t. B. wo faken de Minsch inaten deit. In Bargwarken warrt dorüm disse Oort vun Meetinstrumenten bruukt.

Aktive Reeschoppen hebbt Pumpen oder en Maatelektronik nu bruukt dorüm Stroom wiel dat Meten. Passive Reedschoppen bruukt keen Stroom oder annere Energie. Verscheeden Labors schickt solke mit de Post un weert se later denn in en opwännig Verfohren ut.

Anwennen

Radon warrt in de Medizin anwennt. Dor schall de Radonbalneologie (ok Radonbad oder Radontherapie) dat Imunsystem vun’n Minschen anstöten un dordör Süken pööschen. Ut de Sicht vun de Naturwetenschopplers is de Wirken aver nich nawiest. Dat Radongas warrt dorbi dör Inaten vun Luft mit hoogen Radonandeel oder över de Huut bi’t Baden in de Wann opnahmen. Disse tosättlich Strahlenutsetten is ut die Sicht vun’n Strahlenschuul lütt, aver man ok wedder nich to versluren. Dat Ümweltbunnsamt wiest sik över de Anwennen dorüm nich so glücklich, sünners nich bi junge Lüüd un Froons, de en Kind kriegt.

In de Wetenschoppen warrt Radon as Maat utnütt. T. warrt in en Reeg Länner warrt dat Radon meten, üm to kieken of sik Eerdbeven ankünnigt. Liechten Dröhn vun de Eer, woans dat vör en gröttert Beven faken to sehen is, kann dat Opstiegen vun Radon dör den Bodden gau maaken. Dordör stiggt de Konzentratschoon düdlich an.

In de Hydrologie kann de Radongehalt vun en Water wat utseggen över sien Versorgen mit Grundwater. In Regenwater is kuum Radon binnen, as ok bi Water an de Eerdbavenflach (t. B. Seen oder Strööm). Dat Radon warrt dor neemlich gau an in de Atmosphäär afgeven. Grundwater wiest aver Radonkonzentratschoonen op, de wiet höger liggt. Veel Radon in Bavenwaters is also en Teken, dat Grundwater inwarkt.

Radonmeten kann aver ok en Hülp wesen bi’t opsöken vun Uranierz. Woveel Radon utstött warrt, hangt af vun den Radiumgehalt un vun de Porosität vun’n Ünnergrund. Bi’t Söken na Uran warrt op wiete Flachen passiv metende Reeschoppen utleggt. Disse künnt op de Bavenflach oder ok dicht dorünner utleggt warrn. Geiht dat Maat wiet över den Dörsnitt, un warrt ok högere Uran- und Radiumkonzentratschoonen faststellt, kann dat op en Lagersteed henwiesen. Aver dör geologische Vörgäng künnt Uran un Radium ok trennt warrn. Dorüm is de Meten nich ganz eendüdig.

Gefohren un Belasten

En grote Gefohr dör dat Inaten vun Radon is dat stiegende Risiko, an Lungenkrebs süük to warrn. Veroorsaakt warrt dat aver nich dör dat Radon sülvst, man mehr dör de Verfallsprodukten, de ok wedder radioaktiv sünd. Dorbi hannelt sik dat um Swormetallatome, de sik in’n Atentrakt (Lung, Strott usw.) ut de Atenluft afscheed un dor anriekert. Vun binnen maakt sünners de Alphadeelken groten Schaden. An’n gröttsten is de lokale Dosis in de Bronchien. Bi Barglüüd de in’n Uranafbo arbeidt is Lungenkrebs ok en togeven Beroopssüük. As dat losgung mit den Bargbo weer dat as Schneebarger Süük bekannt worrn und hett meist all Barglüüd in de Ümgegend vun Schneebarg in de Ierzbargen ümbrocht.

Na en Taxeren warrt annahmen, dat ungefäähr 10 % vun de Lungenkrebsfäll ünner de gemeenen Lüüd dör Radon veroorsaakt warrt. Epidemologisch Studien hebbt dat beleggt. Dat bedüd, dat in’t Johr 3.000 Minschen in Düütschland (un 20.000 in de EU) de an Lungenkrebs dood blievt, op Radon in de Atenluft torüchgaht.

Nu is de Huut ok den Radon in de Luft utsett, aver dor is buten de Epidermis, wat afstarvend Gewev is dorüm sülvst nich vun de Alphadeelken ramponeert warrt. Dat Gewev dorünner is dör de Epidermis schuult, wieldat de Alphastrahlen man blots en lütte Reckwied hett un nicht so deep kummt.

De Belasten mit Radon is vun Rebeet to Rebeet bannig ünnerscheedlich. Dat kummt dorvun, dat överall annere Steen mit verscheeden Tohopensetten to finnen sünd. Hooge Konzentratschoonen sünd tomeist in Rebeeten to finnen, wo fröher Uran afboot worrn is, man ok Rebeeten mit Vörkommen vun Granit, Bauxit und Swattschiefer. In Hüüs is de Belasten grötter is in de free’e Atmosphäär. Dat gellt sünners vör Kellers. In höögere Stockwarken warrt dat dormit jümmers weniger. Ole Hüüs, de ut Natursteen oder Lehm boot sünd (t. B. Fachwarkhüüs) sünd ok starker belast. In Düütschland liggt de dörsnittlich Radonbelasten in Binnenrüüm bi 59 Bq/m³

Radon löst sik deelwies in’t Grundwater un kann ok dormit an Bornen oder dör de Minschen fördert an de Bavenflach kommen. An solke Steeden as t. B. Brunnenschächt, Filterhallen oder Anlagen to’n Opbereeden vun Water kann dat Radon denn in de Luft afgeven warrn. Wenn dor nich goot lüft warrt, gifft dat dor ok en höögere Strahlenbelasten.

Dorto kummt dat ok bi’n Brusen, as in’t Water ok Radon löst is, dat bi’n eersten Kontakt mit de Luft afgeven warrt. Dat sünd in Düütschland in’m Dörsnitt 4,4 kBq/m³. Wiel dat Brusen stiggt de Konzentratschoon vun Radon in de Luft op över 3000 Bq/m³ an^[1]