Palazz ta' Potala
Il-Palazz ta' Potala huwa fortizza tat-tip dzong f'Lhasa, il-belt kapitali tar-Reġjun Awtonomu ta' Tibet fiċ-Ċina. Kien il-palazz tax-xitwa tad-Dalai Lama mill-1649 sal-1959, imbagħad sar mużew, u fl-1994 sar Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO.[1]
Isem il-palazz oriġina minn isem il-Muntanja Potalaka, ir-residenza mitika tal-bodhisattva Avalokiteśvara.[2] Il-ħames Dalai Lama beda l-kostruzzjoni tal-palazz fl-1645[3] wara li wieħed mill-konsulenti spiritwali tiegħu, Konchog Chophel (miet fl-1646), indika li s-sit kien ideali bħala sede tal-gvern, ladarba jinsab bejn il-monasteri ta' Drepung u ta' Sera u l-belt antika ta' Lhasa.[4] Jaf inbena fuq il-fdalijiet ta' fortizza bikrija li kienet tissejjaħ il-Palazz l-Abjad jew l-Aħmar,[5] u nbniet minn Songtsen Gampo fis-637.[6]
Il-binja fiha 400 metru (1,300 pied) mil-Lvant għall-Punent u 350 metru (1,150 pied) mit-Tramuntana għan-Nofsinhar, b'ħitan tal-ġebel għan-niżla bi ħxuna medja ta' 3 metri (10 piedi), u bi ħxuna ta' 5 metri (16-il pied) fil-bażi, bir-ram imferra' fil-pedamenti bħala tisħiħ kontra t-terremoti.[7] Hemm tlettax-il sular ta' binjiet, b'iktar minn 1,000 kamra, 10,000 santwarju u madwar 200,000 statwa, li jixirfu 117-il metru (384 pied) fil-quċċata ta' Marpo Ri, l-"Għolja l-Ħamra", li b'kollox tinsab iktar minn 300 metru (980 pied) 'il fuq mill-qiegħ tal-wied.[8]
Skont it-tradizzjoni, it-tliet għoljiet prinċipali ta' Lhasa jirrappreżentaw it-"Tliet Protetturi ta' Tibet". Chokpori, eżatt fin-Nofsinhar tal-Palazz ta' Potala, hija l-muntanja tar-ruħ (bil-Wylie: bla ri) ta' Vajrapani, Pongwari hija l-muntanja tar-ruħ ta' Manjusri, u Marpori, l-għolja li fuqha jinsab il-Palazz ta' Potala, tirrappreżenta lil Avalokiteśvara.[9]
Is-sit li fuqu jinsab il-Palazz ta' Potala fl-imgħoddi kien palazz li nbena minn Songtsen Gampo fuq l-Għolja l-Ħamra.[10] Il-Palazz ta' Potala fih żewġ kappelli fir-rokna tal-Majjistral li jikkonservaw partijiet mill-binja oriġinali. Waħda hija dik ta' Phakpa Lhakhang, u l-oħra hija dik ta' Chogyel Drupuk, għar mistur identifikat bħala l-għar tal-meditazzjoni ta' Songtsen Gampo.[11] Lozang Gyatso, il-ħames Dalai Lama, beda l-kostruzzjoni tal-Palazz ta' Potala modern fl-1645 wara li wieħed mill-konsulenti spiritwali tiegħu, Konchog Chophel (miet fl-1646), indika li s-sit kien ideali bħala sede tal-gvern, ladarba jinsab bejn il-monasteri ta' Drepung u ta' Sera u l-belt antika ta' Lhasa. L-istruttura esterna nbniet fi tliet snin, filwaqt li biex tlesta minn ġewwa strutturalment u bħala għamara, kienu meħtieġa 45 sena.[12] Id-Dalai Lama u l-gvern tiegħu marru jgħixu fil-Potrang Karpo (il-"Palazz Abjad") fl-1649. Il-kostruzzjoni baqgħet għaddejja sal-1694, xi tnax-il sena wara mewtu. Il-Palazz ta' Potala kien jintuża bħala palazz tax-xitwa mid-Dalai Lama minn dak iż-żmien. Il-Potrang Marpo (il-"Palazz Aħmar") żdied bejn l-1690 u l-1694.[13]
Isem il-palazz il-ġdid oriġina minn isem għolja fuq il-Kap ta' Comorin fil-ponta tan-Nofsinhar tal-Indja — ponta bil-blat meqjusa sagra għall-bodhisattva tal-kompassjoni, li huwa magħruf bħala Avalokitesvara jew Chenrezi. It-Tibetani stess qajla jitkellmu dwar il-post sagru bħala l-"Palazz ta' Potala", iżda iktar isejħulu bħala l-"Quċċata ta' Potala" (Tse Potala), jew sempliċement "il-Quċċata".[14]
Il-palazz ġarrab ħsarat moderati matul ir-rewwixta Tibetana kontra ċ-Ċiniżi fl-1959, meta balal Ċiniżi ġew sparati lejn it-twieqi tal-palazz. Qabel ma Chamdo Jampa Kalden ma ntlaqat b'tir u ttieħed bħala priġunier mis-suldati tal-Armata tal-Liberazzjoni tal-Poplu, huwa stqarr li kien ra "balal tal-kanuni Ċiniżi neżlin fuq il-Palazz ta' Norbulingka wara nofsillejl tad-19 ta' Marzu 1959... Is-sema beda jiddi malli l-balal Ċiniżi laqtu l-Kulleġġ Mediku ta' Chakpori u l-Palazz ta' Potala". Il-palazz ħelisha ħafif ukoll matul ir-Rivoluzzjoni Kulturali fl-1966 permezz tal-intervent personali ta' Zhou Enlai, li dak iż-żmien kien il-Premier tar-Repubblika tal-Poplu taċ-Ċina. Skont l-istoriku Tibetan Tsering Woeser, il-palazz, li kellu fih "iktar minn 100,000 volum ta' skritturi u ta' dokumenti storiċi" u "bosta mħażen oħra ta' oġġetti prezzjużi, oġġetti artiġjanali, pitturi, oġġetti ta' mal-ħitan, statwi, u armaturi tal-qedem", "insteraqlu kważi kollox".
Il-Palazz ta' Potala tniżżel fil-lista tas-Siti ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1994.[1] Fis-sena 2000 u fl-2001, it-Tempju ta' Jokhang u l-Palazz ta' Norbulingka żdiedu mas-sit bħala estensjonijiet. Madankollu, il-modernizzazzjoni rapida hija tħassib għall-UNESCO, li esprimiet l-inkwiet tagħha rigward il-kostruzzjoni ta' strutturi moderni biswit il-palazz li jaf jheddu l-atmosfera unika tal-palazz. Il-gvern Ċiniż wieġeb billi ppromulga regola li tipprojbixxi l-kostruzzjoni ta' kwalunkwe struttura ogħla minn 21 metru fl-inħawi. L-UNESCO kienet imħassba wkoll rigward il-materjali użati matul ir-restawr tal-palazz, li beda fl-2002 b'kost ta' RMB180 miljun (US$22.5 miljun), għalkemm id-direttur tal-palazz, Qiangba Gesang, iċċara li ntużaw materjali u artiġjanali tradizzjonali biss. Il-palazz sarlu xi restawr ukoll bejn l-1989 u l-1994, b'kost ta' RMB55 miljun (US$6.875 miljun).
Mill-1 ta' Mejju 2003, l-għadd ta' viżitaturi tal-palazz ġie ristrett għal 1,600 ruħ kuljum, u l-ħinijiet tal-ftuħ tnaqqsu għal sitt sigħat kuljum biex jiġi evitat l-iffollar. Il-palazz kien qed jilqa' medja ta' 1,500 ruħ kuljum qabel l-introduzzjoni tal-kwota, u xi kultant saħansitra iktar minn 5,000 ruħ f'jum wieħed. Iż-żjarat fuq il-bejt tal-istruttura ġew ipprojbiti wara li tlestew l-isforzi ta' restawr fl-2006 sabiex tiġi evitata iktar ħsara strutturali. Il-kwoti ta' viżitaturi żdiedu għal 2,300 ruħ kuljum sabiex jakkomodaw żieda ta' viżitaturi ta' 30 % mill-ftuħ tal-linja ferrovjarja ta' Qingzang sa Lhasa fl-1 ta' Lulju 2006, iżda l-kwota spiss tintlaħaq sa filgħodu. Il-ħinijiet tal-ftuħ ġew estiżi matul l-eqqel perjodu fix-xhur ta' Lulju sa Settembru, fejn normalment kien ikun hemm iktar minn 6,000 viżitatur.[15]
Fi Frar 2022, il-pop star Tibetan Tsewang Norbu ta n-nar lilu nnifsu quddiem il-Palazz ta' Potala u miet. Il-Ministeru tal-Affarijiet Barranin taċ-Ċina kkontesta dan l-att.[16]
Sit ta' Wirt Dinji
[immodifika | immodifika s-sors]Il-Kumpless Storiku tal-Palazz ta' Potala f'Lhasa ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1994.[1]
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) "Rappreżentazzjoni ta' kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem"; il-kriterju (iv) "Eżempju straordinarju ta' tip ta' bini, ta' grupp ta' siti jew ta' pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem"; u l-kriterju (vi) "Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma' avvenimenti jew ma' tradizzjonijiet ħajjin, ma' ideat jew ma' twemmin, jew ma' xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta' valur universali straordinarju".[1]
Arkitettura
[immodifika | immodifika s-sors]
Mibni f'altitudni ta' 3,700 metru (12,100 pied), fuq ġenb ta' Ri Marpo (l-"Għolja Ħamra") fiċ-ċentru tal-Wied ta' Lhasa, il-Palazz ta' Potala, bil-ħitan enormi tiegħu għan-niżla b'bosta ringieli dritti fuq nett ta' twieqi, u b'bjut ċatti f'diversi livelli, jidher qisu fortizza. Fil-bażi tan-Nofsinhar hemm spazju kbir imdaqqar bil-ħitan u bid-daħliet, b'portiċi kbar fuq in-naħa ta' ġewwa. Sensiela ta' taraġ tollerabbli, interrotti b'intervalli ta' tlajja' ħfief, jagħtu sal-quċċata tal-għolja. Il-wisgħa kollha tal-għolja hija okkupata mill-palazz.
Il-parti ċentrali ta' dan il-grupp ta' binjiet hija olzata bħala massa kwadrangolari kbira fuq il-binjiet anċillari tagħha sa għoli kbir, u fil-qċaċet hemm kanopewijiet indurati simili għal dawk ta' fuq Jokhang. Din l-istruttura ċentrali tal-Palazz ta' Potala tissejjaħ il-"palazz aħmar" minħabba l-lewn ħamrani tagħha, li jiddistingwiha mill-bqija. Fiha s-swali, il-kappelli u s-santwarji prinċipali tad-Dalai Lama tal-imgħoddi. Fi ħdan dawn l-istrutturi hemm dekorazzjoni rikka b'pitturi, xogħol bil-ġojjellerija, tinqix u ornamentazzjoni oħra.
In-naħa bajda iktar baxxa fuq in-naħa tan-Nofsinhar tal-palazz kienet tintuża għall-olzar ta' żewġ thangkas ġganteski li jirrappreżentaw il-figuri ta' Tara u ta' Sakyamuni matul il-Festival ta' Sertreng fit-30 jum tat-tieni xahar Tibetan.
It-Tempju Ċiniż ta' Putuo Zongcheng, li huwa wkoll parti mis-Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO, inbena bejn l-1767 u l-1771, u parzjalment ġie mmudellat fuq il-Palazz ta' Potala. Il-palazz issejjaħ mill-programm televiżiv Amerikan Good Morning America u mill-gazzetta Amerikana USA Today bħala wieħed mis-"Seba' Għeġubijiet il-Ġodda".[17]
Il-Palazz ta' Leh, ta' disa' sulari, f'Leh, Ladakh, l-Indja, li nbena mir-Re Sengge Namgyal (għall-ħabta tal-1570–1642), kien prekursur tal-Palazz ta' Potala.
Il-Pilastri ta' Lhasa Zhol
[immodifika | immodifika s-sors]
Il-villaġġ ta' Lhasa Zhol fih żewġ pilastri tal-ġebel jew rdo-rings: pilastru tal-ġebel fuq ġewwa jew doring nangma, li jinsab fi ħdan il-ħitan tal-fortifikazzjoni tal-villaġġ, u pilastru tal-ġebel fuq barra jew doring chima, li oriġinarjament kien jinsab 'il barra mid-daħla tan-Nofsinhar tal-villaġġ. Illum il-ġurnata l-pilastru huwa daqsxejn mitluq lejn il-Lvant tal-Pjazza tal-Liberazzjoni, fuq in-naħa tan-Nofsinhar tat-Triq ta' Beijing.
Id-doring chima jmur lura saħansitra sal-ħabta tas-764, "jew kemxejn wara", kif minqux f'dik li jaf hija l-eqdem eżempju magħruf ta' kitba Tibetana.
Il-pilastru fih dediki lil ġeneral Tibetan famuż u jagħti rendikont tas-servizzi tiegħu lir-re, inkluż il-kampanji militari kontra ċ-Ċina li laħqu l-qofol tagħha bil-ħtif għal żmien qasir tal-belt kapitali preċedenti taċ-Ċina Chang'an (illum Xi'an) fis-763, u matul dan iż-żmien it-Tibetani temporanjament poġġew bħala Imperatur lil membru mill-qrabat tal-Prinċipessa Jincheng Gongzhu (Kim-sheng Kong co), il-mara Ċiniża ta' missier Trisong Detsen, Me Agtsom.
Gallerija
[immodifika | immodifika s-sors].jpg)
Referenzi
[immodifika | immodifika s-sors]- ^ a b ċ d "Historic Ensemble of the Potala Palace, Lhasa". whc.unesco.org. Miġbur 2024-08-23.
- ^ Stein, R. A. Tibetan Civilization (1962). Faber & Faber, Londra (1972). Stanford University Press (1972), p. 84.
- ^ Laird, Thomas. (2006). The Story of Tibet: Conversations with the Dalai Lama, pp. 175. Grove Press, New York. ISBN 978-0-8021-1827-1.
- ^ Karmay, Samten C. (2005). "The Great Fifth", p. 1.
- ^ W. D. Shakabpa, One hundred thousand moons, introduzzjoni ta' Derek F. Maher, Vol.1, BRILL, 2010, p. 48.
- ^ Michael Dillon, China : a cultural and historical dictionary, Routledge, 1998, p. 184.
- ^ Booz, Elisabeth B. (1986). Tibet, pp. 62–63. Passport Books, Hong Kong.
- ^ Buckley, Michael and Strausss, Robert. Tibet: a travel survival kit, p. 131. Lonely Planet. South Yarra, Victoria, l-Awstralja. ISBN 0-908086-88-1.
- ^ Stein, R. A. (1972). Tibetan Civilization, p. 228. Tradott minn J. E. Stapleton Driver. Stanford University Press, Stanford, California. ISBN 0-8047-0806-1 (drapp); ISBN 0-8047-0901-7 (karta).
- ^ Derek F. Maher f'W. D. Shakabpa, One hundred thousand moons, BRILL, 2010, Vol. 1, p. 123.
- ^ Gyurme Dorje, Tibet Handbook: With Bhutan, Footprint Travel Guides, 1999, pp. 101–103.
- ^ W. D. Shakabpa, One hundred thousand moons, introduzzjoni ta' Derek F. Maher, BRILL, 2010, Vol.1, pp. 48–49.
- ^ Stein, R. A. Tibetan Civilization (1962). Faber & Faber, Londra (1972). Stanford University Press (1972), p. 84.
- ^ Lowell Thomas, Jr. (1951). Out of this World: Across the Himalayas to Tibet. 1952, p. 181. Macdonald & Co., Londra.
- ^ "中华人民共和国驻美利坚合众国大使馆". us.china-embassy.gov.cn. Miġbur 2024-08-23.
- ^ "Deciphering a Tibetan pop star's self-immolation". The Economist.
- ^ America, Good Morning. "GMA". Good Morning America (bl-Ingliż). Miġbur 2024-08-23.