အသိမ်၊ ဂစေံ

အသိမ်
	A Red-tailed Hawk (Buteo jamaicensis) on perch
မပါ်ဂကူ အတိုင်နဲသိပ္ပံ
လောက:	Animalia
လပါ်ဂကူ:	Chordate
ဂကောံဂကူ:	Bird
လၟေင်ဂကူ:	Accipitriformes
ဇာတ်ဂကူ:	Accipitridae

ဂစေံအသိမ် (အၚ်္ဂလိက်: Hawk, Burmese; သိမ်းငှက်) ဝွံ ဒှ်ဂကူဂစေံ သရာဲ (birds of prey)၊ မလုပ်လၟိဟ် ဇာတ်ဂကူ အက်စဳပိတြိဒါယ် (Accipitridae) မွဲရ၊၊ လနေင်၊ အသီ၊ ကမာတ်/လမာတ် တအ်ဂှ် လုပ်လၟိဟ် ဂကူဂစေံ အက်စဳပိတြိဒါယ် သီုဖအိုတ်ရ၊၊ ဂစေံအသိမ်ဝွံ ပြးချာဲဒၟံင် ဒၞာဲဗွဲမဂၠိုင်တုဲ ဒေသဂံက်က်ကီု သီုကဵု ဒေသဂမ္တဴဂှ် ဂွံဆဵုကေတ်ရ၊၊

လက္သန်

ဍာ်ဒကေဝ် (Intelligence)

ပ္ဍဲဂိတုဖေဖဝ်ဝါရဳ သၞာံ ၂၀၀၅ ဂှ် တၠပညာပါဏဗေဒ (ညးမလ္ၚတ်ပရူဂစေံကၞေမ်) ဂကူကနေဒါ Louis Lefebvre လလောင်တရး နဲကဲ ဗီုဂွံၜတ်ကၞာတ် အာင်ဂျူ IQ (ဍာ်ဒကေဝ်) ဂစေံ နကဵု မကဵုဗ္စစၞ နဲနာနာသာ်ရ၊၊^[၁] ဒုင်သဇိုင် ကုနဲကဲဏအ်တုဲ ပၞောဝ်ကဵု ဂကူဂစေံကၞေမ်ဂမၠိုင်ဂှ် ဂစေံအသိမ် ဝွံ ဍာ်ဒကေဝ် အာင်ဂျူ သၠုင်အိုတ်ရ၊၊

ဗဗဵုမတ် (Eyesight)

ပ္ဍဲမတ် အသိမ်ဂှ် ဒ္ၚောဝ်ထမုင်ဗဗဵု နွံအသာ် ပန်သာ်ရ၊၊ ဟိုတ်နူ မနွံဗီုဏအ်တုဲ အသိမ်တအ်ဂှ် ဂွံညာတ်ကေတ် သ္ၚောဲသ္ၚောဲ သၟးဟွံက သီုကဵု မၞုံကဵု ယူဝဳ (Ultraviolet - UV)ကီုတုဲ ဍေဟ်တအ် မဂွံညာတ်ကေတ် ပြဟ်နူ ကဵုမတ်ဓမ္မတာတၟာဂလိုင်ရ၊၊ အရာတၞဟ်တအ်ဂှ် ပကဵု ညံင်ဂွံစၟဳစၟတ် လျး တၞဟ်ခြာ ကေုာံ ဓါတ်ဓရေတ် (magnetic fields)ဂမၠိုင်ရ၊၊ ပ္ဍဲခဍောင်မတ်ဍေဟ်တအ်ဂှ် ဟိုတ်မၞုံကဵု ပါဝါ ဒ္ၚောဝ်ထမုင်ဗဗဵု (photoreceptors) ဗွဲမသၠုင် (ပ္ဍဲဗူတဝ် Buteo မွဲmmပန်ကၠင်ဂှ် နွံ စဵုကဵုစိုပ် ၁.၀၀၀.၀၀၀၊ မၞိဟ်ဂှ် နွံ ၂၀၀.၀၀၀) တုဲပၠန် ကတေင်အာရီု နူမတ် မဗစိုပ်ကဵု က္ဍဟ်ဂှ်လေဝ် နွံဂၠိုင်ပၠန်တုဲ ဗလးမညာတ်ကေတ်မာန်လေဝ် ဇၞော်ကီုရ၊၊ ^[၂]

ဗမံက်ထ္ၜး (Description)

ဂစေံအသိမ်တအ်ဂှ် ဂွံဒုင်စၟတ်သမ္တီလဝ် နကဵုမခိုဟ် မညာတ်ကေတ် နူဇမ္ၚောဲ တုဲပၠန် ဗက်ရပ်စ ဂစေံ ကေုာံ တိရစ္ဆာန်တအ်ရ၊၊ ၝောအ်ဂှ် ဇကု ဇၞော်နူ ကၟက်ဏီရ၊၊

ကဆုဲအပြံင် (Migration)

ညံင်ရဴ ဂစေံတၞဟ်တအ်ကီု အသိမ်လေဝ် ချုဲပြံင်ဒၟံင် ဒၞာဲ ပ္ဍဲတၟေင် ပ္ဍဲအခိင်တမ်သၞာံ ကဵု ကၞောတ်သၞာံရ၊၊ ဂကူဂစေံအသိမ် မွဲကဵုမွဲ အခိင်မပြံင်ဆုဲ ဟွံတုပ်ရေင်သကအ်ရ၊၊ ဂစေံမပြံင်ဒၞာဲသ္ၚောဲညိတအ်ဂှ် စတိတ်တရဴပြဟ်ညိတုဲ ဂစေံမပြံင်ဒၞာဲ ကြပ်ညိဂှ် စတိတ်ဒၞာဲ လဇုဲညိရ၊၊ ^[၃]ဂစေံမစိုပ်ကၠာဂှ် ဂွံအခေါင် မဗက်ၝောအ်ကၠာ၊ ကလိဂွံ ဒၞာဲပယျဵု၊ စၞစကၠာတုဲ အရာတအ်ဂှ် သွက်ဂွံဂျိုင်ဂှ် ဒှ်အရာကိစ္စဇၞော်မွဲရ၊၊ ပ္ဍဲအခိင်ဍေဟ်တအ် မတိတ်တရဴဂှ် ပ္ဍဲဇကုဍေဟ် ကၠေင်ဂၠိုင်ခဍင် အခေါင်မစိုပ် ဒၞာဲတရဴ ဍေဟ်တအ် မအာဂှ် ဂၠိုင်ခ္ဍင်ရ၊၊ အတိုင်မဂွံဆဵုကေတ်မ္ဂး ပ္ဍဲဇကုဂစေံ ကၠာဟွံဂွံတိတ်တရဴဏီဂှ် ကၠေင်ကြောအ် ဂၠိုင်နူ ဂစေံ မစိုပ်တရဴ ဒၞာဲဍေဟ်တအ် မအာဏီရ၊၊ ^[၄]

ဒတန် ကေုာံ ဂမ္စာဲ (Habitat and distribution)

အသိမ်ဗတဗကေတ် (red-tailed hawk) ဗွဲမဂၠိုင် မံင်ပ္ဍဲဒေသ အမေရိကသၟဝ်ကျာ၊၊ အတိုင်ညးမလ္ၚတ်ဂစေံတအ် မဂွံဆဵုကေတ်မ္ဂး ဂစေံအသိမ်ဝွံ ညံင်ဂွံကိတ်ညဳ ကုဒၞာဲတၟိဂှ် ဍေဟ်တအ်မံင်လေပ်ဂှ်ရ ဒၞာဲဒတန် အသိမ်ဂှ် လှာဲလးဗွဲမလောန်ရ၊၊ ဒၞာဲအသိမ်တအ် မဒးစိုတ် မံင်စဒှ်ဂှ် ပ္ဍဲဒၞာဲ သၠာဲဝါ၊ ဒၞာဲမၞိဟ်မမံင်အောန်တအ်ရ၊၊ ဟိုတ်ဍေဟ်ဂှ် သွက်ဍေဟ်တအ် ပ္ဍဲဒၞာဲတအ်ဂှ် ဂၠာဲစ စၞလောဲသွာရ၊၊ ဟိုတ်နူဍေဟ် မံင်ဂွံ ဇၟာပ်ဒၞာဲတုဲ ဂစေံအသိမ်ဂှ် ဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲဂြိုပ်ဒဵု စောဝ်လဂေါဝ် ဇၟာပ်ဒၞာဲကီုရ၊၊

စရိုတ်

စနူ ပထမအဝဲ အသိမ်၊ မိမအသိမ် ဗ္စဍေဟ် စဵုကဵု ဍေဟ်တိတ်နူခပေါဲရ၊၊ ^[၅] ကောန်အသိမ်ဂှ် ပေင်အာယုက် (၆) သတ္တဟမ္ဂး ဍေဟ်စတိတ် နူခပေါဲရ၊၊ ကာလဍေဟ်ဇၞော်တိုန်ညိမ္ဂး ဍေဟ်စ ဗက်ရပ်စ စၞရ၊၊ အသိမ် ဂစိုတ်စၞဍေဟ် နကဵုမၚေပ်ကဵု သၞေမ်ဇိုင်ဍေဟ်ရ၊၊ တင်ဏအ်ဂှ် ဒှ်တင်တၞဟ်ခြာ ကုဂစေံလနေင်ရ၊၊ ဂစေံလနေင်ဂှ် ဍေဟ်တအ် ရပ်ကေတ် စၞဍေဟ်တအ် နကဵုသၞေမ်ဇိုင်တုဲ ၜံက်ဂစိုတ် နကဵုသၟူရ၊၊ တုဲပၠန် အသိမ်တအ် မလေပ်ရပ်စ စၞဇကု နကဵုနဲမကြမ်ကြတုဲ ဂစေံတၞဟ်တအ်ဂှ် မလေပ်ရပ်စ စၞဗွဲမၜိုဟ်သြိုဟ်ရ၊၊^[၆] အသိမ် မလေပ်ရပ်စစၞ ပ္ဍဲအခိင် တ္ၚဲကၠာဟွံဒတုံ မဒှ်အခိင်တ္ၚဲဓယောမ်ဂၠိုင်ရ၊၊ ^[၇] အခိင် ဍေဟ်ပဝ်မ္ဂး ဍေဟ်ဒါတ်သၞေင် ၜါပိအလန်တုဲ ဍေဟ်ကေတ်အသိင်တိုန် ထဍိုန်တိုန်အာ လတူကျာရ၊၊ ^[၈]ဟိုတ်တိရစ္ဆာန်တအ် ဂွံပြံင်ပဆုဲဒၞာဲဂှ် လ္ၚတ်တုဲ မဂွံတီကေတ်သွဟ်ဂှ် တၞဟ်နမဂွံဂျိုင်တန်တဴရ၊၊ ဂစေံအသိမ် မပြံင်ပဆုဲ နကဵုသကအ်ဂှ် အခေါင်မဂွံဂျိုင် ဂၠိုင်နူကဵု ဂစေံအသိမ် မပြံင်ပဆုဲ ညးမွဲဓဝ်ဏီရ၊၊

မဂလိုင်မ (Reproduction)

ဂစေံအသိမ်တအ်ဂှ် နွံကဵုအခိင် မဗက်အဝင် ဗွဲတၟေင်ရ၊၊ နဲဗီုပြင် အသိမ် မစကာ သွက်ဂွံကလေင်ဂလိုင်မဂှ် တၞဟ်ခြာ နူဂစေံတၞဟ်တအ်ရ၊၊ ၝောအ် ကဵု ကၟက် ပဝ်တိုန်မွဲစွံ နကဵု မဂေတ်ဒၟံင် ရေင်သကအ်ရ၊၊ အခိင်ဍေဟ်တအ် မစိုပ် ဒၞာဲကၞောတ်သမၠုင်ရမ္ဂး ကၟက်ဂှ် တိုန်ဍိုက်စး ၝောအ် တုဲ ဍေဟ်တအ် ဆက်ပဝ်သၠုင်သၠုင်ပၠန်၊၊ ဂစေံၜါဂှ် ဆက်ပအာဗီုဏအ် စဵုကဵု ကၟက်ဂှ် ပၠောပ်ဂွံ ပ္ဍဲၝောအ်ဂှ်ရ၊၊ ပၠောပ်လုပ်အာတုဲရမ္ဂး ဍေဟ်တအ် ဗလးထောအ်ဖျေဟ်ဇကုဍေဟ်တအ် စဵုကဵုစိုပ်တိရ၊၊ ပ္ဍဲပွိုင်မွဲသၞာံမ္ဂး အသိမ်ၝောအ်မွဲ ခပေါဲၜိုတ် မသုန်မရ၊၊ ၝောအ်ကီု သီုကၟက် လဒပ်ခၟာဲတုဲ မင်မဲခၟာဲ စဵုကဵုဍတ် ၜိုတ်မွဲဂိတုရ၊၊ ^[၉] ကၠာဟွံဂွံဗက်ဏီမ္ဂး ၝောအ်ကီု သီုကဵု ကၟက် ပလေဝ်စခပေါဲ သွက်ဂွံဖျေဟ်ခၟာဲရ၊၊ အရာတၟေင် ပ္ဍဲအသိမ်တအ် မွဲပၠန်ဂှ် ဍေဟ်တအ်ဂှ် ဒှ်ဂစေံ သၞောတ်ဗြဴမွဲတြုဟ်မွဲ (monogamous) တုဲ ဍေဟ်တအ် မံင်မွဲစွံ ကရောမ် သကအ်မဗက်အဝင်ဍေဟ်တအ် စဵုကဵု မွဲအယုက်ဍေဟ်တအ်ရ၊၊^[၁၀]

စၞ (Diet)

Red-tailed hawk removing fur from a rodent before eating the rodent at Mission Peak Regional Preserve, California

စၞ အသိမ်တအ်ဂှ် ဒှ်တိရစ္ဆာန်ဍောတ်တ် ဗီုကဵု ဇြုံ၊ ဒကုဲ၊ က၊ ကၞိ၊ ကောန်ယန်၊ ဂစေံတအ် ကေုာံ တိရစ္ဆာန်ဍောတ်တ် မဂွံဆဵုကေတ် ပ္ဍဲတိနာနာသာ်တအ်ရ၊၊ အသိမ်ပၞးဗကေတ် (red-shouldered hawk)ဂှ် မလေပ်ရပ်စ ဂစေံဍောတ်ညိ ဗီုကဵု ဖရာပ်၊ စၟစၟောန် ဗီုကဵု စၟတပ်ဗာတ်၊ စၟစင်စေဝ်တအ်ကီုရ၊၊

နိဿဲ

↑ EurekAlert! Public News List:Bird IQ test takes flight - Dr. Lefebvre's AAAS presentation - Feeding innovations and forebrain size in birds (Monday, February 21, 2005) Part of the symposium: Mind, Brain and Behavior
↑ "Hawks". beautyofbirds.com. Retrieved 2010-01-30.
↑ Heintzelman, Donald S. (1986). The Migration of Hawks. Bloomington: Indiana University Press. p. 40.
↑ Kerlinger, Paul (1989). Flight Strategies of Migrating Hawks. Chicago: The University of Chicago Press. pp. 57–58, 153.
↑ Red-Tailed Hawk". National Geographic. Retrieved 18 October 2012.
↑ "Hawks-Characteristics and Behaviour". Net Industries. Retrieved 18 October 2012
↑ Heintzelman, Donald S. (1986). The Migration of Hawks. Bloomington: Indiana University Press. p. 40.
↑ Heitzelman, Donald S. (2004). Hawks & Owls in Eastern North America. New Brunswick: Rutgers University Press. pp. 96–98
↑ "Red-Tailed Hawk". National Geographic. Retrieved 18 October 2012
↑ Heitzelman, Donald S. (2004). Hawks & Owls in Eastern North America. New Brunswick: Rutgers University Press. pp. 96–98.

[1] EurekAlert! Public News List:Bird IQ test takes flight - Dr. Lefebvre's AAAS presentation - Feeding innovations and forebrain size in birds (Monday, February 21, 2005) Part of the symposium: Mind, Brain and Behavior

[2] "Hawks". beautyofbirds.com. Retrieved 2010-01-30.

[3] Heintzelman, Donald S. (1986). The Migration of Hawks. Bloomington: Indiana University Press. p. 40.

[4] Kerlinger, Paul (1989). Flight Strategies of Migrating Hawks. Chicago: The University of Chicago Press. pp. 57–58, 153.

[5] Red-Tailed Hawk". National Geographic. Retrieved 18 October 2012.

[6] "Hawks-Characteristics and Behaviour". Net Industries. Retrieved 18 October 2012

[7] Heintzelman, Donald S. (1986). The Migration of Hawks. Bloomington: Indiana University Press. p. 40.

[8] Heitzelman, Donald S. (2004). Hawks & Owls in Eastern North America. New Brunswick: Rutgers University Press. pp. 96–98

[9] "Red-Tailed Hawk". National Geographic. Retrieved 18 October 2012

[10] Heitzelman, Donald S. (2004). Hawks & Owls in Eastern North America. New Brunswick: Rutgers University Press. pp. 96–98.

[၁]

[၂]

[၃]

[၄]

[၅]

[၆]

[၇]

[၈]

[၉]

[၁၀]