Here naverokê

Berlîn

Girêdanan biguhêre
Ji Wîkîpediya, ensîklopediya azad.
Berlîn
Berlin Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Bajarên paytext
Berlin Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dîmenek ji bajêr
Ala
Coat of arms
Berlîn li ser nexşeyê
Map
Berlîn li ser nexşeya Almanya nîşan dide
Berlîn
Berlîn
Koordînat: 52°31′Bk 13°23′Rh / 52.517°Bk 13.383°Rh / 52.517; 13.383
ParzemînEwropa Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
DewletMargraviate of Brandenburg, Brandenburg-Prussia, Keyaniya Prûsyayê, North German Confederation, Împeratoriya Almanî, Komara Weimarê, Almanyaya Nazî, Soviet occupation zone of Germany, Komara Demokratîk a Almanyayê, Almanya Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Paytexta
Dema avabûnê1244 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Îdarî
 • ŞaredarKai Wegner (Yekîtiya Demokratên Xiristiyan a Almanyayê, 2023–) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Qada rûerdê
 • Giştî891.12 km2 (34.406 sq mi)
Bilindahî
34 m (112 ft)
Nifûs
3.782.202 (2023) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Dem
  • Central European Standard Time (GMT+1) Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Koda telefonê030 Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Plakaya erebeyêB, I Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
Malperwww.berlin.de/ Li ser Wîkîdaneyê biguhêre
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêreBelge

Berlîn, paytext û bajarê Almanyayê ye ku ji aliyê rûerd û nifûsê ve bajarê herî mezinê Almanyayê ye. Bi 3.700.000 şêniyên xwe li gorî nifûsa di nav sînorên bajêr de ye, bajarê herî qerebalixê yê Yekîtiya Ewropayê.[1] Berlîn yek ji şazdeh eyaletên Almanyayê ye û ji aliyê Eyaleta Brandenburgê ve hatiye dorpêç kirin û bi Potsdam, paytexta Brandenburgê ve girêdayî ye. Navenda bajêr a Berlînê ku nifûsa wî derdora 4.500.000 kes e, piştî Ruhr devera duyem ê herî qerebalixê li Almanyayê ye.[2] Herêma paytext Berlîn-Brandenbûrgê bi qasî 6.2 mîlyon niştecih lê dijî û piştî herêmên Reyn-Ruhr û Reyn-Main sêyem herêma metropolê ya Almanyayê ye.[3]

Dîrok

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Sedsalên 12an û 16an

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nexşeya Berlînê di sala 1688an de

Delîlên herî kevn ên niştecihbûnên li devera Berlîna îro bermahiyên bingeha xaniyekî ye ku di sala 1174an de ye, ku di kolandinên li Berlînê Mitte de hatine dîtin.[4] Delîlek din jî situnekî darîn e ku tê pêşbînîkirin ji sala 1192an ve maye.[5] Yekem tomarên nivîskî yên bajarên li devera Berlîna îro di dawiya sedsala 12an de pêk hatine. Beşa navendî ya Berlînê mirov dikare heta dema 2 bajarokan bişopîne. Cölln li ser Fischerinsel yekem car di belgeyên sala 1237an de tê behs kirin û Berlîn, li seranserê Spree ya ku niha jê re Nikolaiviertel tê gotin, di belgeyên sala 1244an de tê behskirin.[5] Sala1237 wekî sala damezrandina bajêr tê pejirandin. Her du bajarok despêkê bi demê re têkiliyên aborî û civakî yên nêzîk ava kirin û ji du rêyên girîng ên bazirganiyê Via Imperii û ji Bruges ber bi Novgorodê ve sûd wergirtin.[6]

Di sedsala 15an de, şûngirên wî Berlîn-Cölln wekî paytexta margarî ava kirin û endamên paşîn ên malbata Hohenzollern, pêşî wekî hilbijêrên Brandenburgê, paşê wekî qiralên Prûsyayê û di dawiyê de wekî împeratorên Alman, heya sala 1918an li Berlînê hikûm kirin. Di sala 1443an de, Friedrich II Irontooth dest bi avakirina qesra nû ya keyaniyê li bajarê duyem Berlîn-Cölln kir. Xwepêşandanên welatiyên bajêr ên li dijî avahiyê di sala 1448an de, di "Xemgîniya Berlînê" de ("Berliner Unwille") bi dawî bû.[7] Ev xwepêşandan bi ser neket û welatiyan gelek îmtiyazên xwe yên siyasî û aborî ji dest dan. Piştî ku qesra key di sala 1451an de qediya, hêdî hêdî dest bi kar kir. Ji sala 1470an pê ve, Albrecht III Achilles, Berlîn-Cölln bû rûniştgeha nû ya keyaniya bajêr.[8]

Sedsalên 17an û 19an

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Şerê Sî Salî ya di navbera salên 1618an û 1648an de bajarê Berlînê wêran kir. Sêyek ji xaniyên wê xera bûne an wêran bûn û bajêr nîvê nifûsa xwe winda kir.[9] Friedrich William, ku wekî "Helbijêrê Mezin" tê zanîn, di sala 1640an de li cihê bavê xwe George William dibe hikumda, siyaseteke pêşvebirina koçberî û tolerasyona dînî da destpêkirin. Di sala 1685an de bi Fermana Potsdamê re, Friedrich William mafê penaberiyê ji Huguenotên Frensî re pêşkêş kir.[10] Di sala 1700an de ji ber koçberiya Huguenot, ji sedî 30yê niştecîhên Berlînê Fransî bûn.[11]

Damezrandina her du dewletên Alman tansiyona Şerê Sar zêde kir. Berlîna Rojava ji aliyê axa Almanyaya Rojhilat ve hatibû dorpêçkirin û Almanyaya Rojhilat beşa Rojhilat wekî paytexta xwe îlan kir. Lê ev îlankirin ji aliyê hêzên rojavayî nehate naskirin. Ji ber ku Friedrich III, Hilbijêrê Brandenburgê, xwe wekî key Friedrich I li Prûsya îlan kir, sala 1701ê de, dewleta dualî ya Keyaniya Prûsyayê ava dibe û Berlîn dibe paytexta Keyaniya nû. Ev yek jibo bajêr hewldanek serketî bû ku yekem car bû bajar dest bi mezinbûnê kir. Di sala 1709an de Berlîn bi çar bajarên Cölln, Friedrichswerder, Friedrichstadt û Dorotheenstadt re di bin navê Berlîn, "Haupt- und Residenzstadt Berlin" de bûye yek.

Erdnîgarî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Berlîn li bakurê rojhilatê Almanyayê ye, li deverek daristanên çolê yên nizm ên bi topografîyek bi giranî rût e û beşek ji Deşta Ewropaya Bakur a berfireh a ku ji bakurê Fransa heta rojavayê Rûsyayê dirêj dibe. Berlîner Urstromtal (geliyek cemedî ya serdema qeşayê), di navbera Deşta Barnim a nizm li bakur û deşta Teltow li başûr e ku ji ava helîna ku ji qeşayê diherikê pêk hatiye. Çemê Spreeyê niha vê geliyê dişopîne. Li Spandau ku navçeyek li rojavayê Berlînê ye, Spree diherike çemê Havel ku ji bakur ber bi başûr ve di nav rojavayê Berlînê re diherike. Kursa Havel bêtir dişibihe rêzeke golan. Golên herî mezin Tegeler See û Großer Wannsee ye. Ava ji rêzek golan jî diherike çemê Spree ya jorîn, ku di Großer Müggelsee ya li rojhilatê Berlînê re derbas dibe.[12]

Nifûs

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Nifûs li gorî salan
SalNifûs±%
12501200—    
13077000+483,3%
14008500+21,4%
14507000−17,6%
157612.000+71,4%
16009000−25,0%
16318100−10,0%
16407500−7,4%
16486000−20,0%
168010.000+66,7%
168517.000+70,0%
1750113.289+566,4%
1775136.137+20,2%
1800172.132+26,4%
1801172.988+0,5%
1825219.968+27,2%
1852401.972+82,7%
19001.888.848+369,9%
19102.071.257+9,7%
19203.879.409+87,3%
19304.332.834+11,7%
19404.330.810−0,0%
SalNifûs±%
19503.336.026−23,0%
19603.274.016−1,9%
19703.208.719−2,0%
19803.048.759−5,0%
19903.433.695+12,6%
20003.382.169−1,5%
20113.326.002−1,7%
20123.375.222+1,5%
20143.469.849+2,8%
20153.490.105+0,6%
20163.574.830+2,4%
20173.611.222+1,0%
20173.613.495+0,1%
20183.644.826+0,9%
20193.644.826+0,0%
20213.677.472+0,9%
20213.664.088−0,4%
20223.677.472+0,4%
20223.755.251+2,1%
20233.782.202+0,7%
±100019.000−99,5%
Çavkanî: 2017,[13] Li ser Wîkîdaneyê biguhêre

Avhewa

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]

Berlîn xwediyê avhewa okyanûsî ye; beşa rojhilatê bajêr xwedî bandorek parzemînî ya sivik e, yek ji guhertinan barîna baranê ya salane li gorî girseyên hewayê û pirbûna zêde ya barîna baranê, di heyamek salê de ye.[14] Ev celeb a avhewayê, xwedî germekî havînê yên nerm lê carinan germ (ji bo ku nîvparzemînê) û zivistanên jî sar e lê bi piranî hewayê wî nerm e.[15]

Galerî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  • Berlîn - Berlin

Çavkanî

[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
  1. ^ "Seite wird geladen" (PDF). www.statistik-berlin-brandenburg.de. Roja gihiştinê 26 hezîran 2022.
  2. ^ "Urban Areas (Germany): & Urban Areas - Population Statistics, Charts and Map". web.archive.org. 3 hezîran 2020. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 3 hezîran 2020. Roja gihiştinê 26 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  3. ^ "Daten und Fakten zur Hauptstadtregion - Berlin-Brandenburg.de". web.archive.org. 21 adar 2019. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 21 adar 2019. Roja gihiştinê 26 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  4. ^ "Berlin ist älter als gedacht: Hausreste aus dem Jahr 1174 entdeckt - Berlin.de". web.archive.org. 24 tebax 2012. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 24 tebax 2012. Roja gihiştinê 26 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  5. ^ a b "Berlin dig finds city older than thought - Technology & science - Science | NBC News". web.archive.org. 2 kanûna paşîn 2018. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 2 kanûna paşîn 2018. Roja gihiştinê 26 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  6. ^ "Niederlagsrecht". web.archive.org. 22 çiriya paşîn 2015. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 22 çiriya paşîn 2015. Roja gihiştinê 26 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  7. ^ "Berliner Unwillen". web.archive.org. 19 îlon 2013. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 19 îlon 2013. Roja gihiştinê 27 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  8. ^ "Stadtgründung Und Frühe Stadtentwicklung". archive.ph. 20 hezîran 2013. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 20 hezîran 2013. Roja gihiştinê 27 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  9. ^ "WHKMLA : Brandenburg in the 30 Years War". www.zum.de. Roja gihiştinê 27 hezîran 2022.
  10. ^ Thomas Carlyle (1830). Fraser's magazine. University of Michigan. London J. Fraser.
  11. ^ Schulte-Peevers, Andrea (2007). Germany (bi îngilîzî). Lonely Planet. ISBN 978-1-74059-988-7.
  12. ^ "Google Maps". Google Maps (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 27 hezîran 2022.
  13. ^ "Alle politisch selbständigen Gemeinden mit ausgewählten Merkmalen am 31.12.2018 (4. Quartal)". Ji orîjînalê di 10 adar 2019 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 10 adar 2019.
  14. ^ "Berlin: The Spatial Structure of a Divided City - Dorothy Elkins, T. H. Elkins, B. Hofmeister - Google Books". web.archive.org. 18 sibat 2022. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 18 sibat 2022. Roja gihiştinê 28 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
  15. ^ "Berlin, Germany Köppen Climate Classification (Weatherbase)". web.archive.org. 29 hezîran 2015. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 29 hezîran 2015. Roja gihiştinê 28 hezîran 2022.{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk)
Ji "https://ku.wikipedia.org/w/index.php?title=Berlîn&oldid=1802899" hatiye standin.