Боливия
Кёб Миллетли Кърал Боливия
исп. Estado Plurinacional de Bolivia
кечуа Buliwya Achka nasyunkunap Mama llaqta
аймара Wuliwya Suyu
гуар. Tetã Volívia
 |
 |
| Девиз | ¡La unión es la fuerza! («Къарнашлыкъ кюч береди!») |
|---|---|
| Гимн | Bolivianos, el hado propicio |
| Президент Вице-президент |
Эво Моралес Альваро Гарсиа Линера |
|---|---|
| Тил(лер)и | Испан тил, кечуа, аймара, гуарани , дагъыда 33 тил. |
| Ара шахары | Сукре [i 1] |
| Уллу шахар(лар)ы | Санта-Крус-де-ла-Сиерра, Эль-Альто, Ла-Пас |
|---|---|
| Бютеу территориясы | 1 098 581 км2 (дунияда 27) |
| Сууну юсю | 1,29 % |
| Сагъат бёлгеси | UTC -4 |
| Эркинлиги | 6 август 1825 |
|---|
| Бютеу халкъы (2010) | ▲10 907 778[1] адам (дунияда 77) |
|---|---|
| Къалынлыгъы | 9,9 адам/км2 |
| БИП (номинал) (2008) | $ 43,570 млрд[2] (101) |
|---|---|
| БИП (ном.) адам башына | $ 4345[2] |
| Валютасы | Боливиано |
| Домен(лер)и | .bo |
|---|---|
| Телефон коду | +591 |
Боли́вия' (исп. Bolivia, кечуа Buliwya, аймара Wuliwya, гуар. Volívia), официал аты — Кёб Миллетли Кърал Боли́вия (исп. Estado Plurinacional de Bolivia [esˈtaðo pluɾinasjoˈnal de βoˈliβja]) — Къыбыла Американы арасында къралды. Боливия шималы бла шимал-кюнчыгъышында Бразилия бла, къыбыла-кюнчыгъышында — Парагвай бла, къыбылада — Аргентина бла, къыбыла-кюнбатыш бла кюнбатышда — Чили эм Перу бла чеклешеди. Тенгизге чыгъышы джокъду, алай а 2010 джыл Перу бла 99 джылгъа тенгиз джагъасы болгъан бир кесек джерни бегендге алыргъа деб кесамат этилгенди, Боливия анда порт ишлер муратлыды[3].
Тарихи
[тюзет | къайнакъны тюзет]- 1532—1538 — бусагъатдагъы Боливияны территориясы Франсиско Писарро бла Диего де Альмагро башчылыгъында испанлыла кючлейдиле.
- 1542—1776 — испан вице-королевство болгъан Перуну къурамындады, эмда Огъары Перу атны джюрютеди. Боливияны джери бютеулей испан бай джер иелени арасында юлешиннгенди. Индейлиле энкомьенда системагъа къошулгъандыла.
- XVI—XVII ёмюрледе — боливиячы шахар Потоси Чаркас Короллук Аудиенцияны къурамында Джангы эмда Эски Дунияны адам саны бла эм уллу шахарына саналгъанды (160 000 адам) [4](кюмюш иштенеклени ишлеген заманларында)[5].
- 1776—1810 — Рио-де-Ла-Плата испан вице-королевствону къурамында.
- 1825 — Огъары Перу бойсунмазлыгъын баямлайды. Симон Боливарны аты бла Боливия ат алгъанды.
- 1879—1883 —Чили бла Экинчи шошокеан къазауат, Боливия дженгилгенди, эмда Шош океаннга чыгъышсыз къалгъанды.
- 1903 джыл — 17-чи ноябрда Бразилия бла кесаматха къол салыннганды, аннга кёре Боливия талай джерни бергенди, бусагъатдагъы Акри штат.
- 1932—1935 джыл — Чако-Бореаль нефть къайнакъ джер ючюн Парагвай бла джетишимсиз къазауат.
- 1952 джыл — Боливиячы революция, Виктор Пас Эстенсороyeправительствосу тутурукъ индустрияны национализациясын башлайды.
- 1964 год — генерал Рене Баррьентос Ортуньону башчылыгъында аскер путч. Кечирек, 1966джылда, Рене Баррьентос Ортуньо президент болуб сайланады.
- 1966—1967 джыл — Эрнесто Че Гевара, башчылыкъ режимни къурутур ючюн партизан къозгъалыу къараргъа кюрешеди. 1967 джылны октябрында АБШ-ны тири болушлугъу бла, правительствону кючлери Че Гевараны къауумун къурутадыла.
- 1969 джыл — президент Рене Баррьентос Ортуньо хауа аварияда ёледи. 26-чы сентябрь - аскер путчну эсебинде генерал Альфредо Овандо Кандиа властха келеди.
- 1970 джыл — 7-чи октябрь аскер путчну эсебинде властха генерал Хуан Хосе Торресни башчылыгъанды солчу абычарла келедиле.
- 1971 джыл — 21-чи август аскер путч болады (1825 джылдан башлаб 187-чи), аннга башчылыкъ полковник Уго Бансер Суарес этеди.
- 1978 джыл — Уго Бансерни отставкасы. Джангы президент Хуан Переда Асбунну 24-чю ноябрда аскер конституционалистле, генерал Давид Падилья Арансибианы башчылыгъы бла тюшюредиле. Ол сайлауланы 1979 джылгъа джоралайды.
- 1979 год — на всеобщих выборах 1 июля ни один из кандидатов не набрал необходимого количества голосов. 8 августа военные передают власть временному президенту Вальтеру Геваре. 1 ноября власть захватывает полковник Альберто Натуш, однако встретив всеобщее сопротивление, отказывается от власти. 17 ноября новым президентом впервые в истории страны становится женщина — Лидия Гейлер Техада.
- 1980 джыл — бютеукърал сайлаулада, 29-чу июнда сол кючлени кандидаты Эрнан Силес Суасо хорлайды. 17-чи июлда аскер путч этеди, властха генерал Луис Гарсия Меса келеди. Къралда граждан къазауат башланады.
- 1981 джыл — 4-чю август Гарсия Месаны диктатурасы, сауутлу кючлени ичинде урушну эсебинде, тюшеди. Президент генерал Сельсо Торрелио болады.
- 1982 джыл — 19-чу июлда кризисни теренлешген шартларында президент Сельсо Торрелио властны генерал Гидо Вильдосогъа береди. Ол 1980 джылда сайланнган Миллет конгрессни джыйыб, 10-чу октябрда Эрнану Силесу Суасону президентге сайланады.
- 1999 джыл — суу баджарыу система приватизация этилгенди (Дуния банк бла Нидерланд компания), сууну багъалары бек кёлтюрюлгендиле, джангур сууну джыйыу джасакъланнганды, къозгъалыу бла протестле башланнгандыла[6][7].
- 2003 джыл — «Газ къазауат» атны джюрютген къозгъалыула, баш излемлери газ индустрияны национализациясы эмда аны айныууну контролун къралгъа кёчюую.
- 10-чу июнь 2009 джыл — Боливияны президенти Эво Моралес Айма декретге къол салады, аннга кёре къралны джангы официал аты тюрленеди, энди ол «Кёб Миллетли Кърал Боливияды»[8].
- 20-чы октябрь 2010 джыл Боливия бла Перу кесематны къабыл этгендиле, аннга кёре Боливиягъа порт ишлер ючюн, 99 джылгъа тенгизге чыгъышы болгъан бир кесек джер бериледи. Алай бла Боливия, 1883 джылда Чили бла къазуатда дженгилгенинден сора 127 джыл кетиб джангыдан тенгизге чыгъышха ие болгъанды</ref>.
Кърал къуралыш
[тюзет | къайнакъны тюзет]Республикады. Къралны эмда правительствону башчысы — президентди, аны халкъ 5 джыллыкъ болджалгъа сайлайды. 2006 джылны 22-чи январындан бери — Хуан Эво Моралесди. Президент правительствогъа башчылыкъ этеди, министрлени кабинетин бегитеди, сауутлу кючлени башчсыды.
Чёб атылыуда тюз кёбчюлюк алгъан кандидат сайланнганнга саналады (50%-ден аслам). Хорлагъан белгиленмесе, парламент эки палатасыны да ортакъ олтуруунда эм кёб чёб алгъан эки кандидатдан президент сайлайды.
Эки палаталы парламенти — 36 сенатор бла 130 депутат, 5 джыллыкъ болджалгъа сайланадыла.
Политика партиялары
[тюзет | къайнакъны тюзет]2002 джылны декабрында сайлауланы эсеблерине кёре:
- Социялизмге джюрюш — солчула (Моралез башчылыкъ этеди), 26 сенатор, 88 депутат.
- Боливия ючюн прогрессив план — онгчу-арачы, 10 сенатор, 37 депутат
- Миллет бирликни фронту — арачы, 3 депутат
- Социал альянс — арачы, 2 депутат
Аны тышында Боливияда, парламентге кирмеген 6 легал партия барды.
Административ бёлюннгени
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Боливия 9 департаментге юлешинибди, ала хар бири провинциягъа юлешинедиле.
Географиясы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Боливияны майданы 1 098 580 км². Дунияда 27-чи орунну алады.
Боливияны территориясында бек кёб экологиялыкъ зона барды. Къралны кюнбатыш таулу бёлгеси Андлады, аны ичинде Альтиплано джалпакъ. Кюнчыгъыш алаша тюзлени къурамында амазон тропика чегетле бла Чако барды. Къралны эм мийик нохтасыСахама тауду (6542 м), ол Оруро департаментдеди. Титикакакёл Боливия бла Перуну чегиндеди. Дунияда эм уллу Уюни тузтопракъ къралны къыбыла-кюнбатыш кесегинде, Потоси департаментдеди.
Эм уллу шахарлары: Ла-Пас, Эль-Альто, Санта-Крус-де-ла-Сьерра эм Кочабамба.
Боливияны беш кърал бла къара чеги барды: Аргентина бла — 832 километр, Бразилия бла — 3423 километр, Чили бла — 860 километр, Парагвай бла — 750 километр, эм Перу бла — 1075 километр.
Экономикасы
[тюзет | къайнакъны тюзет]
Боливия табигъат къайнакъла бла байды — тутурукъ, газ, нефть, цинк, вольфрам, сурьма, кюмюш, темир, литий[9], къоргъашин, алтын, чегет, гидроэнергетика къайнакъла. Алай болсада Боливия Латин Американы эм джарлы эмда экономика айныуунда артха къалгъан къралларыны бириди.
Адам башына БИП 2010 джылда — 4,8 минг долл. (дунияда 150-чи орун). Ишсизлик — 8,5 % (2009), джарлылыкъ дараджадан энишге — халкъны 60 % (2006).
Эл мюлк (БИП-ни 11 %, ишлегенлени 40 %) — соя, кофе, кока, мамукъ, нартюх, шекер къамиш, принч, гардош; агъач кесиу.
малчылкъ: тууар мал, къойчулукъ
Индустриясы (БИП-ни 37 %, ишлегенлени 17 %) — тутурукъ бла нефтни чыгъарыу, азыкъ индустрия, тютюн, къол санагъатла, кийим.
Джумуш сфера — БИП-ни 52 %, ишлегенлени 43 %.
Тыш сатыу-алыу
[тюзет | къайнакъны тюзет]Экспорт — 6,1 млрд долл. (2010) — газ, соя, чий нефть, цинк магъадан, тутурукъ.
Алыучула — Бразилия 41 %, АБШ 14 %, Япония 6 %.
Импорт — 5,0 млрд долл. (2010) — нефть продуктла, азыкъ, автомобилле.
Сатыучула — Бразилия 27 %, Аргентина 16 %, АБШ 13 %, Чили 9 %, Перу 7 %.
Международные отношения
[тюзет | къайнакъны тюзет]Вооружённые силы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Халкъы
[тюзет | къайнакъны тюзет]Адам саны — 9,9 млн (2010).
Джылгъа къошулгъаны — 1,7 % (фертиллиги тиширыугъа — 3,1 туууу).
Джашауну орта узунлугъу — эркишиледе 64 джыл, тиширыулада 70 джыл.
Этно-раса къурамы — индейлиле 55 % (асламысында кечуа бла аймара), метисле 30 %, акъла 15 %.
Тилле — 3 официал тил: испан 60,7 %, кечуа 21,2 %, аймара 14,6 %; башха тилле 3,6 % (2001 джылны тергеуюне кёре).
Динле — католикле 59 %, протестантла 11 %, Атеистле бла агностикле 12 %, Инканизм 15 %, Буддизм эмда башхала 3 %.
Къара таныу — эркишиледе 93 %, тиширыулада 81 % (2001 джылны тергеуюне кёре).
Белгиле
[тюзет | къайнакъны тюзет]- ↑ World Gazetteer: Bolivia - profile of geographical entity including name variants. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (19 январь 2013). Тинтилгенди: 18 январь 2013.
- ↑ 2,0 2,1 Bolivia. International Monetary Fund. Ал къайнакъдан архивация этилгенди (21 август 2011).
- ↑ Цитата этиуде халат: Неверный тег
<ref>; для сносокaccessне указан текст - ↑ City of Potosí — UNESCO World Heritage Centre
- ↑ El mundo desde Potosí : vida y reflexiones de Bartolomé Arzans de Orsúa y Vela
- ↑ Документальный фильм «Корпорация The Corporation» Марк Ахбар, Дженнифер Эббот, 2003
- ↑ Дунияда ceeye приватизациясыны эсеблери, Франк Пупо, 2003
- ↑ Боливия из Республики превратилась в «Многонациональное государство»., «mail.ru», 10.06.2009
- ↑ https://web.archive.org/web/20130518223052/http://designmind.frogdesign.com/files/u10/Lithium_Article_Eric_Burns.pdf
- ↑ Ла-Пасда правительство турады, алай а официал ара шахары Сукреди.