Boliviya

Boliviya (Bolivia), Boliviya Respublikası (República de Bolivia) - Qubla Amerikanıń oraylıq bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 1 098 581 km². Xalqı 7,5 mln. adam (1996). Rásmiy paytaxtı - Sukre, húkimeti jaylasqan ámeldegi paytaxtı - La Pas. Basqarıw tárepten 9 departamentke, departamentler 98 wálayatqa bólinedi. Simon Bolivar húrmetine sonday atalǵan. Boliviya arqa-shıǵıstan Braziliya, qubla-shıǵıstan Paragvay, qubladan Argentina, qubla-batıs hám batıstan bolsa Chili hám Peru menen shegaralas.

Mámleketlik basqarıw principi

Boliviya - unitar respublika. 1967-jıl 2-fevralda qabıl etilgen konstituciyaǵa kóre mámleket baslıǵı - prezident. Ol 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı hákimiyatı - Milliy kongress bolıp, ol eki palata: senat hám deputatlar palatasınan ibarat. Deputatlar hám senatorlar ulıwma tuwrı dawıs beriw jolı menen 4 jıl múddette saylanadı. Atqarıwshı hákimiyattı prezident hám húkimet ámelge asıradı. Húkimetti prezident tayınlaydı hám oǵan basshılıq etedi.

Tábiyatı

Boliviyanıń batısın And tawları hám biyik tawlı Puna platosı iyeleydi. Punanıń arqa-batısında lava platoları, qubla-shıǵısında biyikligi 3800 m ge shekem bolǵan taw háwizleri bar; qaldıq kóller (Poopo) hám sorlaqlar ushıraydı. Titikaka kóliniń bir bólegi de Boliviya aymaǵında. Arqa-shıǵısındaǵı tegislikler Amazonka oypatlıǵına qaray áste-aqırın páseyip baradı jáne bul jerde Beni hám Mamore dáryaları sistemasına kiretuǵın saylar aǵıp jatadı. Boliviyada qalay, volfram, molibden, surma, mıs, rux, qorǵasın hám gúmis kánleri bar.

Boliviya batısında jılına 150 mm ge shekem, shıǵısında 500-600 mm, And tawları janbawırında 2000 mm ge shekem jawın jawadı. Punada iyuldıń ortasha temperaturası 3-7°, yanvar ayında 9-11°. Shıǵıs tegisliklerde (arqada) 4-5 aydan (qublada) 9 ayǵa shekem qurǵaqshılıq boladı. Iyuldıń ortasha temperaturası 17-22°, yanvar ayında 24-28°. Jılına arqada 1300-1600 mm, qublasında 800 mm ge shekem jawın jawadı. Boliviyada tezaǵar, kishi taw dáryaları da bar. Mámleket arqasındaǵı dáryalar tropikalıq jawın dáwirinde tasadı hám 120 mıń km² ge shekem maydanın suw basadı. Boliviya batısında shala shól ósimlikleri, shıǵısında biyik taw tropikalıq sahra ósimlikleri ósedi. And tawlarınıń shıǵıs janbawırında tropikalıq ormanlar, shıǵıs tegisliklerde tiykarınan savanna ósimlikleri ósedi; arqasında gileya, qublada siyrek tropikalıq ormanlar da ushıraydı. Haywanlardan meshin, zirhaor, tapir, kemiriwshiler, quslar, jer bawırlawshılar, shıbın-shirkeyler hám basqalar bar. Milliy baǵları: Isıboro-Sekurs, Uanchaka, Pilon-Laxas hám basqalar.

Xalqı

Boliviya xalqınıń 2/3 bólegi kechua hám aymara atlı indeyc xalıqları; qalǵanları ispan tilinde soylesetuǵın boliviyalıqlar, kóbisi gibridler, yarımı ispanlardan tarqalǵan kreollar bolıp tabıladı. Boliviyanıń shıǵısındaǵı tropikalıq ormanlarda túrli qáwimlerge tiyisli indeycler jasaydı. Rásmiy tilleri - ispan, kechua hám aymara tilleri. Xalqınıń yarımı kechua, aymara, guarani tillerinde sóylesedi. Qala xalqı 58%. Dinge sıyınıwshılar - tiykarınan katolikler. Eń iri qalaları: La Pas, Kochabamba, Santa Krus, Oruro, Sukre.

Tariyxı

Boliviya aymaǵında áyyemnen áyyemgi topar basqarıw principi basqıshındaǵı indeyc qáwimleri jasap kelgen. XIV ásir baslarında Boliviya aymaǵı Ink mámleketi quramına kirgen. 1532-1538-jıllarǵa kelip, ispanlar jawlap aldı hám jergilikli xalıqtan bir neshe on mıń adam qırıp taslandı. Boliviya 300 jıl dawamında Ispaniya imperiyası quramında bolıp (1542-jıldan Boliviya aymaǵı Peru, 1776-jıldan La Plata Vice Korolligi quramına kirgen), Joqarı Peru dep atalǵan. 1809-1825-jıllar dawamında ispanlar absolyutizmge qarsı milliy azatlıq urısları bolıp turdı. 1824-jıl 9-dekabrde Simon Bolivardıń áskeriy xızmette bir sapta bolǵanları general Sukre ispan áskerlerin joq etti. 1825-jıl 8-avgustta Joqarı Peru ǵárezsiz dep daǵaza etildi hám Bolivar húrmetine Boliviya dep ataldı. Bolivar mámleket prezidenti etip saylandı, bıraq ol mámleketti basqarıwdı Sukreǵa tapsırdı. 1836-1839-jıllarda Boliviya Peru menen birden-bir konfederaciya quradı. 1879-1883-jıllarda Boliviya menen Perudıń Chiliǵa qarsı, 1932-1935-jıllarda Paragvayǵa qarsı urısında Boliviya óziniń qalay hám selitraǵa bay dáslepki aymaǵınıń 2/3 bólegin joǵalttı. Birinshi jáhán urısında Boliviya biytáreplik siyasatın tutqan bolsa da, mámleket ekonomikalıq resursları Antanta mámleketleri mápine xızmet etti.

1943-jıl aprelde Boliviya Germaniya, Italiya hám Yaponiyaǵa urıs járiyaladı, biraq urıs háreketlerinde qatnasqan joq. 1952-jılda Boliviyada áskeriy diktatura rejimine qarsı kóteriliste "Milliy revolyuciyalıq háreket" partiyası armiyanı joq etti. Qalay sanaatı mámleket ıqtıyarına alındı hám agrar reformalar ótkerile basladı. 1964-jıl 4-noyabrde Boliviya reakcionerleri mámlekette áskeriy-fashistlik diktatura ornattı. Agrar reformalar toqtatıldı, kárxanalar amerikalıqlarǵa qaytarıp berile basladı. 1967-jılda mámlekettiń kóplegen jaylarında partizanlar háreketi baslandı. Iri kásiplik awqamı - Boliviya jumısshılar orayı demokratiyalıq basqarıw principin qayta tiklew, miynetkeshlerdiń turmısın jaqsılaw hám awıl xojalıǵında reformalar ótkeriw ushın gúresti. 1970-jıl 4-oktyabrde patriot kúshler basshısı general Xuan Xose Torres prezidentlik lawazımın iyelep, ǵárezsiz sırtqı siyasat júrgize basladı. Biraq 1974-jılda hákimiyattı qolǵa alǵan áskeriy húkimet demokratiyalıq kúshlerdi izinen quwıw jolın tuttı. 80-jıllarda mámlekettiń ishki siyasiy jaǵdayı turaqsız bolıp turdı. 1985-jılǵı saylawdan keyin Boliviya prezidentlik basqarıwına ótti. 1997-jıl 2-avgustta Boliviya Milliy kongressi tárepinen saylanǵan prezident Ugo Banser Suares húkimeti mámleketti ǵárezsiz basqara basladı. 1945-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 6-avgust - Ǵárezsizlik daǵaza etilgen kún (1825).

Siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Puqaralar "Birlik" awqamı, partiya, 1989-jılda dúzilgen; Shep milletshilik revolyuciyalıq partiya, 1964-jılda dúzilgen; Shep milletshilik revolyuciyalıq háreket, 1979-jılda rásmiylesken; Boliviya Kommunistlik partiyası, 1950-jılda dúzilgen; Shep revolyuciyalıq háreket, 1971-jılda tiykar salınǵan; Milletshilik demokratiyalıq háreket, 1979-jılda dúzilgen; Milletshilik revolyuciyalıq háreket, 1942-jılda tiykar salınǵan; Socialistlik partiya, 1971-jılda tiykar salınǵan; Tupak Katari atındaǵı azatlıq ushın revolyuciyalıq háreket, 1978-jıl dúzilgen; Xristian-demokratiyalıq partiya, 1954-jıl tiykar salınǵan. Boliviya jumısshılar orayı kásiplik awqamı, 1952-jılda dúzilgen.

Xojalıǵı

Boliviya ekonomikasınıń tiykarın kánshilik sanaatı quraydı. Boliviya hálsiz rawajlanǵan hám mámleketti azıq-awqat penen támiyinley almaydı. Boliviya qalay qazıp alıw hám eksport etiwde dúnyada aldınǵı orınlardan birinde turadı. Surma, volfram, mıs, rux, qorǵasın hám vismut káni, altın, gúmis, altınkúkirt te qazıp shıǵarıladı (tiykarǵı kánshilik orayları - Oruro, Potosi, Tupisa, Korokoro hám basqalar). Tiykarǵı neft kánleri Chukisoka, Tariyxıy departamentlerinde jaylasqan. Elektr energetika, reńli metallurgiya, neft ximiyası, toqımashılıq (jip hám jún gezleme), azıq-awqat kárxanaları bar. Ónermentshilik rawajlanǵan. 1,9 mlrd. kvt/saat elektr energiyası payda etiledi (tiykarınan GES larda). Awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı - dıyqanshılıq. Tiykarǵı azıq-awqat eginleri - kartoshka hám mákke. Bunnan tısqarı salı, biyday, paxta, qumshekerqamıs, kofe, banan, kakao hám basqa da jetistiriledi. Qoy, qaramal, lama, shoshqa baǵıladı. Ormanlarda geveya sherbeti, xin tereginiń qabıǵı hám koka japıraqları jıynap alınadı. 1996-jılda Ózbekstan Respublikası menen Boliviya arasında sawda-ekonomikalıq qatnaslardaǵı tovar aylanbası 4,84 mln. AQSh dolların quradı, mámleketimizge rux káni hám koncentratları keltirildi.

Transportı

Temirjollardıń uzınlıǵı - 3,9 mıń km, avtomobil jolları - 38,9 mıń km (1996). Titikaka kólinde kemeler qatnaydı. Dárya jolları - azǵana 20 mıń km. Neft trubaları kóp. Tawlı aymaqlarda otulovdıń áhmiyeti úlken. Mámlekettiń 30 qalasında aeroport bar. Tiykarǵı aeroport - La Pasdaǵı El-Alto. Sırtqı sawda ushın Boliviya Molyendo (Peru) hám Antofagasta (Chili) portlarınan paydalanadı. Shetke tiykarınan kánshilik ruda sanaatı ónimleri, neft, tábiyiy gaz, paxta, kofe shıǵaradı. Shetten azıq-awqat ónimleri, mashinalar, ásbap-úskeneler, qurılıs materialları, shiyki ónim hám shala tayın ónimler aladı. Sawda salasındaǵı tiykarǵı qrıydarları: AQSh, Braziliya, Ullı Britaniya, Yaponiya, Argentina, Germaniya, Chili, Peru. Pul birligi - boliviano.

Medicinalıq xızmeti

Boliviyada mámlekettiń ayırım emlewxana, ambulatoriya hám medicinalıq járdem postlarınan tısqarı barlıq medicina mákemelerde medicinalıq járdem pullı. Shıpakerler túrli universitetlerdiń medicina mektepleri tárepinen tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Boliviyada 15 jastan asqan xalıqtıń tek 3 procenti sawatsız. Mámlekette 7 jastan 14 jasqa deyingi balalardıń ulıwma májburiy tálimi haqqında nızam qabıl etilgen. Jaslar ulıwma orta, óner-texnika hám pedagogika mekteplerinde, joqarı oqıw orınlarında tálim aladı. Iri joqarı oqıw orınları: La Pas, Kochabamba, Potosi, Sukre universitetleri. Ilimiy orayları: Milliy Pánler akademiyası, Tariyx akademiyası, Boliviya akademiyası. Kitapxanaları: universitetlerdiń kitapxanaları, Mádeniyat departamentiniń kitapxanası, La Pasdaǵı Municipal kitapxana. Muzeyleri: La Pasdaǵı "Tiaunako" milliy muzeyi, Potosidaǵı teńge milliy muzeyi.

Baspasózi, radioesittiriwi, telekórsetiwi

Iri ǵalabalıq kúndelik gazetaları: "Diario" ("Gazeta", 1904-jıldan), "Deper" ("Minnet", 1953-jıldan), "Oy" ("Búgin", 1968-jıldan), "Ultima ora" ("Sońǵı saat", 1929-jıldan), "Rason" ("Aqıl", 1990-jıldan). Axensia de Notisias Fides - ANF informaciya agentligi 1979-jılda dúzilgen. Bas baylanıs basqarması - húkimet radioesittiriw xızmeti bar. Mámlekette 158 radiostanciya bolıp, olardıń kóbisi kommerciya tiykarında isleydi. Telekórsetiw 1969-jıldan alıp barıladı, onıń bir kanalın húkimet qadaǵalaydı.

Ádebiyatı

Ádebiyatı tiykarınan ispan tilinde. Boliviyada áyyemgi indeyc mádeniyatı úlgilerinen "Olyantay" atlı Boliviya-Peru draması saqlanǵan. Koloniya dáwiri (XVI-XVIII ásirler) ádebiyatında F. Guaman Pom, A. de Kalanchanıń tariyxıy xronikaları itibarǵa iye. XVIII ásir aqırınan baslap ǵárezsizlik ushın gúres dáwirinde patriotlıq publicistikası hám poeziyası jaratıldı. XIX ásir Boliviya ádebiyatında romantizm húkimranlıq etti. Onıń iri wákilleri: R. X. Bustamante, N. Galindo, M. X. Muxia, B. Lens hám basqalar. Bul dáwirde romantizm menen baylanıslı jaǵdayda indeycler turmısına qızıǵıwshılıq kúsheydi. N. Agirreniń "Xuan de la Rosa", L. Ansoategi de Kamperonıń "Ualparrimachlar", A. Argedastıń "Bronza reńli rasa" romanları sol temaǵa baǵıshlandı. "Órt aǵım" (1935, O. Serruto), "Shaytan metall" (1946, A. Sespedes), "Ájel shaxtaları" (1962, F. Ramires Velarde) romanlarında kánshilerdiń awır turmısı, revolyuciyalıq keyipleri súwretlendi. Boliviyanıń iri jazıwshılarınan M. Mendosa Lopes, X. Felman Velarde dóretpelerinde, ataqlı jazıwshı X. Laranıń "Surumi" (1945), "Yanakuna" (1952), "Qanımız" (1959) romanlarında sociallıq teńlik ushın gúres máseleleri óz kórinisin taptı.

Arxitektura hám súwretlew kórkem óneri

V-VIII ásirlerde Boliviya tawlı jayları arxitektorlıǵında tiauanako mádeniyatı gúllep jaynadı (úlken pútin taslardan jasalǵan imaratlar, ańızlardaǵı qaharmanlardı sáwlelendiriwshi tas háykeller hám basqalar). XVI-XVIII ásirlerde Boliviyada Potosi, Sukre, La Pas, Kochabamba, Oruro sıyaqlı qalalar qurıldı. Bul qalalarda jergilikli xalıq ustaları qatnasıwında ıbadatxanalar, saraylar hám basqa ımaratlar qurıldı. Olarda indeyclerdiń áyyemgi kórkem óner hám arxitektorlıǵı bezewlerinen paydalanılǵan. XIX-XX ásirlerde Boliviyada sanaat hám jámiyetlik ımaratları qurıla basladı. Bul ımaratlar Evropa hám Amerika arxitektorlıǵı usılında, turar jay ımaratları áyyemgi Boliviya arxitektorlıǵı usılında qurılǵan. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında súwretshilerden A. Nogales, X. Garsia Mesa, S. Iturralde dóretiwshilik etti. XX ásir baslarında Boliviya kórkem ónerinde modernizm aǵımı keń tarqaldı. 20-jıllarǵa kelip, milliy súwretshilik mektebi quraldı. Keyingi jıllarda súwretshilerden S. Gusman de Roxas, B. Berdesio, V. S. Romero, M. Exido, músinshi M. Nunyes del Prado óz dóretpelerinde xalıq tariyxı hám ómirin, zamanlaslar obrazın, tábiyat gózzallıǵın sáwlelendirdi. XX ásir ortalarınan kóp qabatlı temir-beton ımaratlar qurıla basladı, qalalar remontlandı, sanaat kárxanaları qurıldı.

Muzıkası

Boliviyada indeycler muzıkası - beguala, vidala, uanka sıyaqlı lirikalıq qosıqlar, uayno, uaynito, nombo sıyaqlı saz ásbapları, qamıs nay, dombıranı esletiwshi putunka keń tarqalǵan. Ispaniyadan ótken 6 tarlı gitara boliviyalıqlardıń ardaqlı sazı esaplanadı. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarındaǵı iri kompozitorlar E. Kabo, T. Vargas, X. Maydana bolıp tabıladı. La Pasda milliy konservatoriya hám milliy simfoniyalıq orkestr bar.

Teatr

XVI-XVII ásirlerde missionerler Potosidaǵı bayram hám seyillerde teatrlastırılǵan tamashalardı shólkemlestirgen. 1617-1619-ıllarda La Pasda eki teatr ashıldı. Bayram kúnlerindegi karnavallar milliy mádeniyat ayrıqsha ózgesheligi bolıp qalǵan. Qosıq hám oyınlar arasında diablados dep atalǵan hám jaqsılıq penen jamanlıqtıń gúresi súwretlenetuǵın tamashalar kórsetilgen. Professional teatr kórkem óneri tómen rawajlanǵan. Sukre qalasındaǵı jazǵı teatr hár waqıtta isleydi, onda yarım professional truppalar qatnasadı. Jergilikli dramaturglardan R. Muxia, X. Berrios, M. Flores, A. Saavedra Peres hám basqalardıń pyesaları saxnalastırılǵan. La Pasda Saxna kórkem óneri hám deklamaciya akademiyası bar. 1949-jıl teatr hám radio ǵayratkerleri jámiyeti dúzilgen.

Kinosı

1943-jılda dúzilgen Boliviya kino institutı tiykarınan hújjetli filmler tayarlaydı; jılına bir neshe kórkem film shıǵaradı. Ataqlı filmleri: "Ukamau", "Qandar qanı" (rejissyor X. Sanximes).