Доместикация

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Ең алғашқы қолға үйретілген жауарлар - ит пен қой.
Сиыр.
Қоян

Доместикация (лат. domestіcus – үйге үйренген, қолға үйрету) – жануарларды қолға үйретіп, олардың шаруашылық маңызы бар белгілері бойынша жаңа тұқымын алу; жабайы өсімдіктерді қолдан өсіру.

Адамның ең алғашқы қолына үйреткен жануары қасқыр болған. Ғалымдардың зерттеулерінің нәтижесі бойынша тас дәуірінде (10-15 ғасыр бұрын) Оңтүстік Азияда қасқырлар доместикацияланғаны белгілі болды. Сонымен қатар қазіргі қойлар сол кездегі оңтүстік Еуропа мен алдыңғы Азияда тауда жүрген муфлоннан шыққан. Ал қазіргі сиырлардың арғы атасы болып қазір жойылған тур жануары болып табылады. Жабайы турлар соңғы кезге дейін Еуропа, Сротүстік Африка, Кіші Азия мен Кавказда болатын. Турдың соңғы дарасы 1627 жылы Польша ормандарынада жойылған.

Доместикация хронологиясы

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Түр Кезең Аймақ
Ит (Canis lupus familiaris) б.з.б. 33000 жылға дейін[1][2][3][4] Еуразия
Қой (Ovis orientalis aries) б.з.б. 11000 - 9000 жылдар аралығында[5][6] Оңтүстік-Батыс Азия
Шошқа (Sus scrofa domestica) б.з.б. 9000 жж.[7][8] Таяу Шығыс, Қытай, Германия
Ешкі (Capra aegagrus hircus) б.з.б. 8000 жж.[9] Иран
Сиыр (Bos primigenius taurus) б.з.б. 8000 жж.[10][11] Үндістан, Таяу Шығыс, Солтүстік Африка
Мысық (Felis catus) б.з.б. 7500 жж.[12][13][14][15] Кипр және Таяу Шығыс
Тауық (Gallus gallus domesticus) б.з.б. 6000 жж.[16] Үндістан және Оңтүстік-Шығыс Азия
Есек (Equus africanus asinus) б.з.б. 5000 жж.[17][18] Мысыр
Үйрек (Anas platyrhynchos domesticus) б.з.б. 4000 жж. Қытай
Жылқы (Equus ferus caballus) б.з.б. 4000 жж.[19] Еуропа
Бір өркешті түйе (Camelus dromedarius) б.з.б. 4000 жж. Арабия
Лама (Lama glama) б.з.б. 3500 жж. Перу
Жібеккөбелек (Bombyx mori) б.з.б. 3000 жж. Қытай
Солтүстік бұғысы (Rangifer tarandus) б.з.б. 3000 жж.[20] Ресей
Көк кептер (Columba livia) 3000 до н. э. Жерорта теңізі аймағы
Қаз (Anser anser domesticus) б.з.б. 3000 жж.[21] Мысыр
Айыр өркешті түйе (Camelus bactrianus) б.з.б. 2500 жж. Орталық Азия
Қодас (Bos grunniens) б.з.б. 2500 жж. Тибет
Бантенг (Bos javanicus) б.з.б. 4000 жж. Оңтүстік-Шығыс Азия
Гаур (Bos gaurus frontalis) белгісіз Оңтүстік-Шығыс Азия
Альпака (Vicugna pacos) б.з.б. 1500 жж. Перу
Күркетауық (Meleagris gallopavo) 500 до н. э. Мексика
Алтын балық (Carassius auratus auratus) б.з.б. 200 жж. Қытай
Інқоян (Oryctolagus cuniculus) VI ғ. Еуропа

Дереккөздер

[өңдеу | қайнарын өңдеу]
  1. ↑ Druzhkova AS, Thalmann O, Trifonov VA, Leonard JA, Vorobieva NV, et al. (2013) Ancient DNA Analysis Affirms the Canid from Altai as a Primitive Dog. PLoS ONE 8(3): e57754. doi:10.1371/journal.pone.0057754
  2. ↑ Dienekes' Anthropology Blog : Dog domestication in the Aurignacian (c. 32kyBP)
  3. ↑ MSNBC : World’s first dog lived 31,700 years ago, ate big
  4. ↑ Үлгі:Harvnb
  5. ↑ Krebs, Robert E. & Carolyn A. Groundbreaking Scientific Experiments, Inventions & Discoveries of the Ancient World — Westport, CT: Greenwood Press, 2003. — ISBN 0-313-31342-3.
  6. ↑ Simmons Paula Storey's Guide to Raising Sheep — North Adams, MA: Storey Publishing LLC, 2001. — ISBN 978-1-58017-262-2.
  7. ↑ Giuffra E, Kijas JM, Amarger V, Carlborg O, Jeon JT, Andersson L (сәуір 2000). "The origin of the domestic pig: independent domestication and subsequent introgression". Genetics 154 (4): 1785–91. PMC 1461048. PMID 10747069. http://www.genetics.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=10747069. 
  8. ↑ G. Larson, K. Dobney, U. Albarella, M. Fang, E. Matisso-Smith, J. Robins, S. Lowden, H. Finlayson, T. Brand, E. Willerslev, P. Rowley-Conwy, L. Andersson, A. Cooper (March 2005). "Worldwide Phylogeography of Wild Boar Reveals Multiple Centers of Pig Domestication". Science 307 (5715): 1618–21. doi:10.1126/science.1106927. ISSN 0036-8075. PMID 15761152. http://www.sciencemag.org/content/307/5715/1618.full.pdf. 
  9. ↑ Melinda A. Zeder, Goat busters track domestication Мұрағатталған 4 ақпанның 2012 жылы. (Physiologic changes and evolution of goats into a domesticated animal), сәуір 2000, (ағылш.) (summarizing research done in Ganj Dareh).
  10. ↑ Late Neolithic megalithic structures at Nabta Playa (Sahara), southwestern Egypt. Мұрағатталған 9 қазанның 2010 жылы.
  11. ↑ Source : Laboratoire de Préhistoire et Protohistoire de l’Ouest de la France [1] Мұрағатталған 26 маусымның 2009 жылы., (франц.) .
  12. ↑ Oldest Known Pet Cat? 9500-Year-Old Burial Found on Cyprus. National Geographic News (8 сәуір 2004). Басты дереккөзінен мұрағатталған 20 сәуір 2013. Тексерілді, 6 наурыз 2007.
  13. ↑ Muir, Hazel. Ancient remains could be oldest pet cat, New Scientist (8 сәуір 2004). Тексерілді 23 қарашаның 2007.
  14. ↑ Walton, Marsha. Ancient burial looks like human and pet cat, CNN (сәуір 9, 2004). Тексерілді 23 қарашаның 2007.
  15. ↑ [2], domestication of the cat on Cyprus, National Geographic.
  16. ↑ West B, Zhou B-X. (1989). "Did chickens go north? New evidence for domestication" (PDF). World's Poultry Science Journal 45 (3): 205–218. doi:10.1079/WPS19890012. Archived from the original on 2004-07-29. http://web.archive.org/web/20040729044604/http://www.adelaide.edu.au/ANZCCART/publications/dom_chicken.pdf. 
  17. ↑ Beja-Pereira A, England PR, Ferrand N, et al. (маусым 2004). "African origins of the domestic donkey". Science 304 (5678): 1781. doi:10.1126/science.1096008. PMID 15205528. http://www.sciencemag.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=15205528. [New Scientist Donkey domestication began in Africa Lay summary]. 
  18. ↑ Roger Blench, The history and spread of donkeys in AfricaPDF(235 KiB) (ағылш.).
  19. ↑ The Domestication of the Horse; см также Одомашнивание лошади
  20. ↑ Domestication of Reindeer Мұрағатталған 16 наурыздың 2009 жылы. Үлгі:Недоступная ссылка
  21. ↑ Geese: the underestimated species
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Domesticated animals
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Доместикация&oldid=3361770» бетінен алынған