Խորդենի
Խորդենի | |
Դասակարգում | |
Թագավորություն | Բույսեր (Plantae) |
Ինֆրաթագավորություն | Streptophyta |
Վերնաբաժին | Բարձրակարգ բույսեր (Embryophytes) |
Տիպ/Բաժին | Անոթավոր բույսեր (Tracheophytes) |
Ենթատիպ | Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes) |
Կարգ | Խորդենածաղկավորներ (Geraniales) |
Ընտանիք | Խորդենազգիներ (Geraniaceae) |
Ցեղ | Խորդենի (Pelargonium) Aiton, 1789 |
Խորդենի կամ աղավնակտուց, կռնկենի, (լատին․՝ Pelargōnium) խորդենազգիների ընտանիքի միամյա կամ բազմամյա խոտաբույս է։
Հայրենիք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Խորդենու հայրենիքը Հարավային Աֆրիկան է, որտեղից Եվրոպա է բերվել 17-րդ դարի վերջին՝ որպես գեղազարդիչ բույս։ Խորդենին լայնորեն մշակվում է Ալժիրում, Ամերիկայում, Իսպանիայում, Ճապոնիայում։
Կենսաբանական նկարագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Եթերային յուղ ստանալու համար մշակվում է վարդաբույր խորդենի (P. roseum)։ Բազմամյա կիսաթուփ է, արմատը՝ հզոր, ցողունը՝ 80-100 սմ բարձրությամբ, ստորին մասը՝ փայտացած, վերինը՝ դալար, ուժեղ ճյուղավորված։ Տերևները՝ հերթադիր, բլթակավոր, թավոտ։ Ծաղիկները՝ բաց վարդագույն։ Եթերայուղը կուտակվում է հիմնականում տերևներում (մոտ 14%)։ Օգտագործվում է օծանելիքի, օճառի, հրուշակեղենի արտադրության, բժշկության մեջ։ Վարդաբույր խորդենին պահանջկոտ է ջերմության, լույսի, խոնավության և հողի նկատմամբ։ Սառնամանիքները ( -2-ից -3 °C) խիստ վտանգավոր են։ Հիմնականում անպտղաբեր է, բազմացվում է արմատակալներով, որոնք աճեցվում են ջերմատներում։ Բազմացվում է արմատակալներով (կտրոններով), որոնք աճեցվում են ջերմատներում։
Նշանակություն և կիրառում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Եթերայուղ ստանալու նպատակով օգտագործում են բույսն ամբողջությամբ (չնայած յուղը հիմնականում կուտակված է տերևներում)։ Վարդագույն խորդենու եթերայուղը դյուրաշարժ, թափանցիկ, անգույն կամ թեթևակի կանաչավուն, վարդագույն հեղուկ է, պարունակում է 64-75% սպիրտներ։ Օգտագործվում է օծանելիքի, օճառի, հրուշակեղենի արտադրության մեջ։ Օժտված է նաև բուժիչ հատկություններով. նրա բույրը բուժում է գլխացավը, անքնությունը, իսկ արմատներից պատրաստված թուրմն ունի հակաբորբոքային ազդեցություն։ Կանաչ զանգվածը պարունակում է աղաղանյութեր։ Մեղրատու է[1]։
Խորդենին Հայաստանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հայաստանում հայտնի է խորդենու 19-22 տեսակ՝ արնակարմիր, լեռնային, անտառային, ճահճային, քնքուշ և այլն։ Հանդիպում է գրեթե բոլոր մարզերում՝ ստորին լեռնայինից մինչև ալպյան գոտու մարգագետիններում, բացատներում, թփուտներում, չոր լանջերին, խոնավ վայրերում և այլուր։ Մշակության մեջ տարածված է վարդագույն խորդենին. Հայաստանում մշակվել է 1938 թվականից՝ Արմավիրի մարզում (Արմավիրում գործում է խորդենու տնտեսություն-գործարան)։ Միամյա կիսաթուփ է՝ հզոր արմատային համակարգով։ Ցողունը ճյուղավորվող է, բարձրությունը՝ 80-100 սմ, ստորին մասը՝ փայտացած, վերինը՝ դալար, ճյուղավորված։ Տերևները հերթադիր են, կտրտված, բլթակավոր, թավոտ, մուգ կանաչ։ Ծաղիկները երկսեռ են, բաց վարդագույն։ Պտուղները հազվադեպ են տրոհվում։
1948 թվականին Հոկտեմբերյանի շրջանում հիմնադրվել է խորդենու պետական տնտեսություն, որը 1955 թվականին վերանվանվեց Հոկտեմբերյանի խորդենու պետական տնտեսություն-գործարան։ 1968 թվականին Հոկտեմբերյանի շրջանում կազմակերպվել է եթերա-ձիթատու կուլտուրաների համամիութենական ԳՀԻ-ի հայկական Փորձակայան։ Հայաստանում աղուտների և անջրդի, քարքարոտ հողերի պայմաններում մեծ հեռանկարներ ունի խորդենու անհող՝ հիդրոպոնիկ եղանակով աճեցումը։
Նախկին ԽՍՀՄ-ում արմատակալները դաշտ են տեղափոխվում ապրիլի վերջերին։ Բերքը հավաքում են հոկտեմբերի վերջերին։ Բերքատվությունը՝ 300-400 ց/հա կանաչ զանգված կամ 30-40 կգ/հա եթերայուղ։ Խորդենին մշակվում է Ամերիկայում, Ալժիրում, Իտալիայում, Ճապոնիայում, Հայաստանում, Վրաստանում, Տաջիկստանում։
Դասակարգում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տաքսոնոմիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]ևս 4 ընտանիք(համաձայնAPG II Համակարգի), | մոտ 200 տեսակ | |||||||||||||||
Կարգ Խորդենածաղկավորներ | դաս Խորդենի | f1 | ||||||||||||||
բաժին Ծաղկավորներ կամ Ծածկասերմեր | ընտանիքԽորդենազգիներ | e2 | ||||||||||||||
ավելի քան 44 կարգի ծաղկավոր բույսեր (համաձայնAPG II Համակարգի) |
6 կամ 9 սերունդ, | f2 | ||||||||||||||
Տեսակներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Առավել տարածված է 2 ցեղ՝
- խորդենի (Pelargonium)
- արագլախոտ՝ երեմ (Geranium)։
Հայտնի է 300 (այլ տվյալներով՝ 400) տեսակ։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «Խորդենին՝ Դպրոցական հանրագիտարանում». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 24-ին.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 5, էջ 87)։ |
Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խորդենի» հոդվածին։ |
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խորդենի» հոդվածին։ |
|