Antisemitismo

Imaxe da Estrela de David, sinal que os nazis obrigaron a levar ós xudeus

O antisemitismo é o nome que se dá á hostilidade contra os xudeus e a súa cultura.

Etimoloxía

O termo semita fai referencia a Sem, quen segundo os escritos bíblicos foi o primoxénito de Noé do que descenderían os hebreos, os asirios, babilonios, os elamitas, así como os árabes e outras comunidades de Oriente Próximo e Medio. Por extensión, semita empezouse a utilizar para designar os pobos falantes das linguas semíticas e as súas realizacións culturais. A pesar de carecer de toda base étnica, e do mesmo xeito que sucedeu co termo ario, a voz semita transferiuse do seu significado lingüístico orixinal a un novo significado racial.

Orixe do termo

A xenreira ao xudeu está documentado desde as orixes do cristianismo e hai hipótese que o sitúan xa na época helenística. Con todo, o nacemento do antisemitismo como corrente de pensamento moderna está ligado á eclosión dos nacionalismos no século XIX europeo, que tiveron como bandeira común a idea "un pobo, un Estado" e que está na orixe do concepto de Estado-nación. Á calor desa idea formáronse diversos estados europeos, xurdidos do despezamento dos imperios ou ben a través da unificación de Estados con similar cultura e lingua (como Italia e Alemaña).

O termo antisemitismo cuñouno en 1879 o xornalista Wilhelm Marr no seu libro Zwanglose Antisemitische Hefte (e Wilhelm Scherer empregou nese ano o termo antisemiten en Neue Freie Presse), utilizándoo por primeira vez nun panfleto antisemita que exhortaba á hostilidade contra os xudeus desprovisto de toda connotación relixiosa. O panfleto de Marr, publicado en Berna, tivo moito éxito (doce edicións no mesmo ano) e fundaría uns meses despois a liga dos antisemitas (Antisemiten-Liga).

Paralelamente a ese desenvolvemento nacionalista, e atravesándoo en moitas ocasións, desenvolveuse o moderno antisemitismo, que en esencia consideraba aos xudeus como pobo apátrida, alleos ao corpo da nación e inimigos potenciais desta. O antisemitismo moderno non ten xa, xa que logo, connotacións relixiosas, ao contrario que a tradicional xudeofobia, aínda que pode aparecer ligado a esta.

O filósofo israelí Gustavo Perednik insistiu na súa obra en que o termo "antisemitismo" é equívoco e debería ser substituído polo máis apropiado de "xudeofobia", acuñado por León Pinsker en 1882.

As obras antisemitas máis difundidas son Os Protocolos dos Sabios de Sión (Rusia, 1905) e A miña loita (de Adolf Hitler), que implicaba unha solución final ao problema xudeu ou, noutras palabras, o intento de eliminación total dos xudeus de Europa durante a época nazi.

Historia

Livro antisemita

Prexuízos ou odios contra grupos sempre existiron, pero o antisemitismo é singular en moitos sentidos: os xudeus odiáronnos en sociedades pagás, relixiosas e seculares, por ideoloxías de esquerdas ou de dereitas, por supremacistas brancos e por nacionalistas negros, en tempos antigos e modernos. O antisemitismo adoptou, xa que logo, formas diversas ao longo do tempo (non sempre recoñecidas como tal), moitas veces incongruentes entre si:

Os nacionalistas acusaron os xudeus de ser o xermolo do comunismo; os comunistas de rexer o capitalismo. Se viven en países non xudeus, son acusados de dobres lealdades; se viven no país xudeu, de ser racistas. Cando gastan o seu diñeiro, repróchaselles ser ostentosos; cando non o gastan, ser avaros. Son acusados de cosmopolitas sen raíces ou de chauvinistas empedernidos. De se asimilar ao medio, acúsaselles de quintacolumnistas, se non, de recluírense en si mesmos.

Gustavo Perednik, España descarrilada, 2005

O escritor Ernesto Sabato expresou o mesmo noutras palabras: «o xudeu é banqueiro e bolxevique, avaro e dispendioso, limitado ao seu gueto e metido en todas partes. [...] A xudeofobia é de tal natureza que se alimenta de calquera xeito. O xudeu está nunha situación tal que calquera cousa que faga ou diga servirá para avivar o resentimento.»Ernesto Sábato, «Xudeus e antisemitas», revista Comentario nº 39, IJACI, Buenos Aires, páxina 8.

Os especialistas adoitan distinguir tres épocas claramente diferenciadas na historia do antisemitismo, que deu lugar a tres tipos de natureza ben distinta:

• Antisemitismo relixioso: o cristianismo, que comezou como movemento dentro do xudaísmo, demonizou ao xudeu a través de toda clase de libelos e fomentou durante séculos o odio antixudeu por toda a Cristiandade (é dicir, Europa). Ademais da hostilidade relixiosa, producíronse as conversións á forza, que deron lugar ao fenómeno do marranismo. As persecucións normalmente tiveron carácter local. Moitos xudeus expulsados instaláronse en terras do islam, onde correron distinta sorte segundo lugares e épocas, desde a tolerancia legal como grupo social inferior (véxase dhimmi) ata eventuais persecucións e matanzas, pero en xeral non sufriron o acoso ao que se viron sometidos os seus correlixionarios europeos, nin se lles obrigou de forma directa a converterse á fe musulmá (aínda que hai documentadas conversións forzosas), aínda que a situación de inferioridade e de indefensión era unha invitación a converterse ao islam.
• Antisemitismo racial: A finais do século XIX, cando os prexuízos relixiosos comezan a quedar desacreditados grazas ao liberalismo e ás ideas da Ilustración, xorde en Alemaña e despois en Francia unha nova fase do antisemitismo, desta vez vinculado á noción de raza e á construción das nacións, sen connotacións relixiosas, senón nacionalistas e racistas, e circunscrito principalmente a Europa. Tivo a súa máxima expresión durante o nazismo.
• Antisemitismo ideolóxico (tamén coñecido como «novo antisemitismo»): Tras coñecerse o Holocausto e despois do Concilio Vaticano II, o antisemitismo tradicional, baseado na raza ou na relixión, practicamente desaparecera. Segundo algúns autores, xorde entón un novo antisemitismo [1][2]^{[Ligazón morta]}, que esta vez estaría asociado á nova esquerda pos 68 e ao mundo islámico, e céntrase na lexitimidade do Estado de Israel e do conflito territorial en Oriente Medio. A xuízo dos autores que propugnan o concepto, este novo antisemitismo «demoniza» o sionismo (ao convertelo en sinónimo de «colonialismo», «imperialismo» e «racismo») e a «Israel» (como abstracción que encarna novamente o mal absoluto, o «xudaísmo mundial» e o «eterno xudeu»). Aínda que non todo o antisionismo é antisemita, este concepto serviu como refuxio dun novo antisemitismo.

Véxase tamén: neoantisemitismo e Negacionismo.

Formas de antisemitismo

Algunhas das formas máis persistentes do antisemitismo tradicional baséanse en estereotipos, calumnias e mitos que perduraron durante séculos, e que aínda deixan rastro na linguaxe, na cultura e en frases feitas. Outras, como o mito do dominio mundial, son formulacións máis modernas e plenamente vixentes. A continuación cítanse algunhas das formas de antisemitismo máis coñecidas:

Mito do deicidio

O deicidio asasinato de Deus é o mito antisemita máis antigo e o máis importante, ata a irrupción do actual mito sobre a dominación mundial. A súa base é que nos Evanxeos os israelitas exíxenlle a Pilatos que condene a Xesús Cristo, e o gobernador romano condénao pola presión dos israelitas. De aquí extraese que os xudeus son os responsables da morte de Deus. Na actualidade as igrexas cristiáns rexeitan esta interpretación: a actitude dos israelitas non representa os xudeus senón á humanidade no seu conxunto. O mito do deicidio invocouno pola primeira vez Melitón, bispo de Sardes, cara ao ano 150: «Dívos foi asasinado, o Rei de Israel foi morto por unha man israelita.» Durante séculos, este meme foi repetido, xeración tras xeración e, aínda que nunca foi doutrina oficial da Igrexa Católica, estaba tan arraigado nos sermóns cristiáns que o Concilio Vaticano II, en 1965, tivo que ocuparse diso. Na súa declaración Nostra Aetate dispuxo que «non pode ser imputado indistintamente nin a todos os xudeus que entón vivían, nin aos xudeus de hoxe. Non se ha de sinalar aos xudeus como réprobos de Deus e malditos». Grazas ao concilio e ás tallantes intervencións papais (tanto Xoán XXIII como Xoán Paulo II opuxéronse activamente ao tradicional antisemitismo), pero tamén á perda de centralidade das disputas relixiosas nas sociedades occidentais, o mito do deicidio está en franca retirada. A película de Mel Gibson A paixón de Cristo (2004) provocou unha seria polémica posto que algúns críticos consideraron que esta película remitía ao mito de deicidio.

A traizón de Xudas

Xudas Iscariote pasou á tradición cristiá posterior como o traidor por antonomasia. A animadversión popular cara ao personaxe exprésase fielmente en quéimaa, apedramento ou linchamento ritual de numerosos bonecos chamados Xudas en Entroido, Semana Santa ou outras festas populares en distintas celebracións de España e Hispanoamérica. Esta animadversión cara a Xudas, e tamén cara aos sacerdotes xudeus que contrataron os seus servizos, foi desviada para que contribuíse ao antisemitismo, facilitando a formación dun estereotipo negativo sobre o pobo xudeu. A iso axudou a semellanza entre o nome de persoa Xudas e a palabra xudeu, termo que deriva do nome do reino de Xudá (do hebreo יהודה, Iehudá, fillo de Xacob). A xeneralización tivo éxito a pesar de que todos os apóstolos eran xudeus, e que os demais apóstolos non traizoaron a Xesús e de que o propio Xesús foi xudeu.

Lendas antisemitas

Lendas con carácter antisemita, difundidas en tradicións occidentais. Entre as máis coñecidas están a lenda do xudeu errante e as lendas sobre Xudas.

Libelo de sangue

Basicamente, consiste na acusación de que os xudeus asasinan a non xudeus (en especial cristiáns, ou ben nenos, tanto propios como alleos) co fin de utilizar o seu sangue na Pascua ou noutros rituais. Houbo centos de libelos baseados nesta crenza, con novas variantes que se ían incorporando ao longo dos séculos. Unha primeira versión está documentada en 1182 en Zaragoza (España) e acabou incluíndose en O Código das sete partidas (1263): «Oímos dicir que en certos lugares durante o Venres Santo os xudeus secuestran nenos e colócanos burlonamente na cruz.» Non eran simples lendas para entreter á audiencia: eses mitos exerceron de desencadeamentos de numerosas persecucións, asañamentos e crimes. As expulsións de xudeus ían precedidas dun clima hostil creado mediante esta clase de libelos.

A pesar das súas variantes, todos os libelos de sangue seguen un esquema parecido:

1. Atopábase un cadáver (habitualmente un neno e preto da Pascua cristiá).
2. Acusábase aos xudeus do seu asasinato e de usar o seu sangue con fins rituais (por exemplo, para amasar o pan ácimo da Pascua hebrea).
3. Torturábase os principais rabinos ata que confesaban o suposto crime.
4. O resultado era a expulsión de toda a comunidade xudía desa comarca, ou directamente o seu exterminio.

Este mito estivo tan arraigado na cultura relixiosa española, que é moi fácil seguir o seu rastro a través de numerosas igrexas que homenaxean a nenos supostamente vítimas dos xudeus. A literatura ofrece tamén numerosas mostras: desde o El niño inocente de La Guardia, de Lope de Vega ata La Rosa de Pasión (1864) de Bécquer, ambos sobre o santo neno mártir de La Guardia, o libelo de sangue que precedeu á expulsión dos xudeus de 1492.

Outro mito relacionado co libelo de sangue é o da «profanación da hostia», que consistía en acusar aos xudeus de roubar as hostias da sancristía co fin de «atormentalas» e reeditar o sufrimento da paixón e o deicidio. Normalmente tiña igualmente consecuencias nefastas para os xudeus en forma de persecucións e matanzas. Un exemplo é a celebración en Segovia dunha suposta profanación en 1415 que, seica, provocou un terremoto e que se saldou coa confiscación da sinagoga e a execución dos rabinos.

Mito do dominio mundial

Edición alemá do O xudeu internacional de Henry Ford

Xa en 1807 o cóengo xesuíta da Catedral de Notre-Dáme, Agustin Barruel, alertou ao goberno francés acerca dun suposto complot xudeu internacional «que transformaría igrexas en sinagogas». No entanto, a plasmación máis coñecida deste mito son Os protocolos dos sabios de Sión, un libelo escrito en 1902 que, a pesar de que se sabe falso de forma fidedigna, séguese reeditando, especialmente nos países árabes. Hai outras variantes moi estendidas do mito do dominio mundial como son a «conspiración xudeomasónica» (utilizada de forma recorrente polo réxime franquista) ou a do «lobby xudeu» (a pretensión de que «os xudeus» son un ente homoxéneo que actúa coordinadamente a nivel mundial), esta última especialmente vixente entre a esquerda política e, en xeral, entre os partidarios das teorías da conspiración.

Confusión do uso dos termos semita e xudeu

Aínda que o termo antisemitismo sempre se referiu ao odio aos xudeus, co fin de evitar confusións en referencia a outros pobos que falan linguas semíticas, algúns autores, por exemplo, Pierre-André Taguieff, en A nova judeofobia prefiren o uso de termos equivalentes non ambiguos, como xudeofobia ou antixudeu, reservando antisemitismo para o seu uso en referencias históricas ás ideoloxías antixudías da segunda metade do século XIX e a primeira metade do século XX.

Véxase tamén

Outros artigos

• Holocausto