Altsasu

Altsasu
	Altsasu, Haltzatsu (eu)
Localización
	42°54′00″N 2°09′55″O / 42.89999, -2.16516
Estado	España
Comunidade foral	Navarra
Capital	Altsasu-Alsasua (en)
Poboación
Poboación	7.590 (2023) (283,21 hab./km²)
Lingua oficial	lingua éuscara (zona lingüística); lingua castelá
Xeografía
Parte de	Mancomunidade de Sakana ; Mancomunidade de Servizos Sociais de Base de Altsasu, Olazti e Ziordia ; Zona euscalduna de Navarra
Superficie	26,8 km²
Altitude	528 m
Comparte fronteira con	Olazti ; Urdiain ; Ataun
Santo padrón	Ádega de Catania
Organización política
• Alcalde	Javier Ollo (en) (2015–)
Identificador descritivo
Código postal	31800
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	31010
Páxina web	altsasu.net

Altsasu (en éuscaro: Altsasu, en castelán: Alsasua, as dúas denominacións cooficiais) é un municipio de Navarra, no meiriñado de Pamplona, a 50,2 km da capital desta comunidade, Pamplona.

Topónimo

Existe unha lenda recollida por Javier Goicoechea de Urdiain que conta a orixe do nome de Alsasua. Segundo Goicoechea a abundancia nos ríos e arroios do val da Burunda de amieiros fixo que unha pequena aldea do val quedase bautizado co nome de Altsa, que significa o amieiro en lingua vasca. Un ano ese lugar queimouse completamente e das súas cinzas xurdiu unha nova poboación, que veu engadir ao nome de Altsa a palabra sua (o lume ou o incendio en lingua vasca). Ese lugar sería Alsasua, cuxo nome significaría xa que logo o incendio do amieiro (segundo Goicoechea o salgueiro queimado).

Existe certa unanimidade en considerar que o nome do lugar procede da palabra vasca haltza (que significa amieiro). En xeral os filólogos cren que o nome do lugar é un fitónimo que significa simplemente A amieiral e que está formado pola palabra haltza e o sufixo de abundancia -zu.

En textos medievais aparece mencionada como Alssaltssu e Alsassua. Desde antigo o nome sufriu unha evolución fonética que converteu (h) altzazu en altsasu. O nome en castelán non fai máis que engadir un -a final, que ten o valor de artigo en éuscaro e transcribe o fonema ts como s. Tradicionalmente o nome do lugar escribiuse Alsasua, aínda que a poboación vascoparlante a chama Altsasu.^[1] Actualmente ambos os nomes son cooficiais.

Xeografía

Situado no noroeste de Navarra, o termo municipal limita ao norte co municipio guipuscoano de Ataun, ao leste con Urdiáin, ao sur coa serra de Urbasa e ao oeste con Olazagutía e os montes de Altzania. Alsasua esta rodeada de montes e outeiros (Aralar, Andía, Urbasa, Aratz, Aizkorri...).

Alsasua atópase situada no val de Sakana. Tanto Pamplona como Vitoria atópanse a media hora de aquí e a unha distancia un pouco maior localízase Donostia. Bilbao e Baiona atópanse a máis dunha hora.

Os medios de transporte tiveron unha grande influencia no desenvolvemento do lugar e, como noutras moitas outras localidades do País Vasco, mudou dun lugar predominantemente agrícola para unha vila industrial. Estes últimos anos incrementaron os servizos. O concello de Alsasua ten unha superficie de 26,8 km² e un censo de 7.153 habitantes.

Barrios

San Juan, a Estación ou Txunkai, Garcia Ximénez, Zelai-Zuntaipe, Baikolar, Santa Cruz, Solana-Iortia, Zumalakarregi, Intxostia, Venta de Abajo, Ameztia, Burunda, Alzania, Amaya, Erkuden.

Localidades limítrofes

Urdiain está situada ao leste, ao oeste Olazti e ao norte Idiazabal (Guipúscoa).

Historia

Pódese deducir que Alsasua estivo poboada desde moi antigo, polos numerosos achados atopados na serra de urbasa, nos xacementos de Koskobilo, Atabo e Orobe. Podemos atopar no sector de Altzania os dolmens de Balankaleku e Munaan I e II, o dolmen de Saratxakolegi no sector de Aratz-Alsasua e parte da estación de Ataun Burunda.
A tradición conta que o primeiro rei de Navarra, García Jiménez, foi coroado en Alsasua concretamente na ermida de San Pedro, onde hai unha inscrición que recolle este dato. Aínda que isto esta sen confirmar, forma parte das lendas e tradicións que hai que conservar.
Coa grafía de Alssatssu e outras variantes menores consta xa no século XII como un dos lugares da Burunda da que non se segrego como municipio propio ata 1846. Era vila de señorío reguengo, que liquidaba o seu percha globalmente coa de todo o val, como se comproba xa en 1280. Iso supón que non tivera efecto o proxecto de Sancho VII o Forte (1208) de reagrupar a poboación da Burunda nun núcleo máis facilmente defendible e organizado. Na gran depresión do século XIV o seu termo debeu fagocitar os poboados próximos de Angustina, Argiñano, Erkuden, Saratsua e Ulayar. Aínda que non obtivo rango de boa vila e representación nas cortes do reino, a súa localización converteuna de xeito temperán na cabeza de val. Os reis Catarina e Xoán III liberárona en 1498 da percha denominada Gallurdea.
Aínda no século XVI se rexía Alsasua pola xunta do val da Burunda ao que pertencía e seguiría pertencendo durante os tres séculos que seguiron. Ata 1846 a xunta reuníase en Batzarramendia onde estaba a desaparecida ermida de santa Engracia de Urdiain. Durante a idade media os habitantes de Burunda vivían dispersos en máis de 20 poboados pero as continuas guerras, pillajes e incursións motivaron o abandono de varios poboados e xa no século XV de estableceron os seis pobos actuais de Ziordia, Olazagutia, Alsasua, Urdiain, Iturmendi e Bakaiku.
Alsasua e o val da burunda pola súa posición estratéxica foron escenario de numerosas guerras, sobre todo desde finais do século XVIII e durante a primeira metade do XIX. Así na guerra da Convención (1793-1795) as tropas francesas ocuparon o norte de Navarra e saquearon Alsasua (1795).
En 1813 durante a guerra da Independencia, Alsasua foi arrasada polos soldados franceses en retirada tras a batalla de Vitoria. En abril de 1834 presencio unha importante vitoria do exército carlista, ás ordes de Zumalacarregi.
En 1863 inaugurouse a estación de ferrocarril e en 1907 Afonso XIII converteu o lugar de Alsasua en "Moi ilustre Vila" sancionando así o seu rápido crecemento demográfico e industrial.
Na guerra civil, Altsasu foi rapidamente ocupada polos golpistas, que eran principalmente requetés de terra Estella. Moitos alsasuarras tiveron que fuxir e outros foron fusilados. (véxase Vítimas da guerra civil en Navarra).

No século XX e máis concretamente na década dos cincuenta, Alsasua experimento un importante desenvolvemento industrial. Iso supuxo un gran proceso de inmigración de persoas procedentes de varios puntos do estado, sobre todo de Estremadura. En consecuencia a poboación de Alsasua incrementouse espectacularmente: dos ao redor dos 1000 habitantes de 1850, paso aos 7250 en 1981, estabilizándose a poboación a partir desa data.

Administración

1979 - Gerardo del Olmo - HB
1983 - Emilio Boulandier - PSOE
1987 - Emilio Boulandier - PSOE
1991 - Jose Manuel Goikoetxea - AA/AT
1995 - Jose Angel Agirrebengoa - AA/AT
1999 - Camino Mendiluze - EH
2003 - Asun Fernández de Garaialde - Aralar
2007 - Unai Uhalde - Nafarroa Bai
2011 - Garazi Urrestarazu - Bildu
2015 - Javier Ollo - Geroa Bai

Demografía

Evolución demográfica^[2]
1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2014
2.095	2.140	2.514	2.578	3.135	3.204	3.585	5.818	6.753	7.276	6.925	7.162	7.612

Monumentos

A igrexa en honra A nosa Señora da Asunción, as ermidas de san Xoán Bautista, a Virxe de Erkuden, a de san Pedro compartida co veciño concello de Urdiain onde segundo reza a cabeceira en devandita ermida foi supostamente coroado o primeiro rei de Navarra e a ermida en honra do Santo Cristo de Otadia ao cabo o patrón de Alsasua.

Monumentos civís

O monumento megalítico de Balankaleku, os de Munaan I e II, e o de Saratxakotegi.

Gastronomía

A gastronomía de Altsasu é en grao sumo variada, á parte de ter produtos da zona, ao estar demográficamente ben situada, temos ao alcance de mánoa produtos como o peixe do cantábrico. Os produtos típicos da zona, son txistorras, queixo, morcilla, carne de tenreira, carne de cabalo entre outros. As confrarías da zona son moi importantes e tanta é a competitividade que cada ano fan mellor a txistorras e morcillas. En feiras do pobo, á parte de ver moito gañado, podes atopar todas as cousas típicas da zona, non só de Altsasu senón tamén cousas de Euskal Herria e Nafarroa. Para deleitarse dos produtos, vale con "ir de potes" polos bares do pobo e comer uns pintxos e uns vasos de viño para saborear a gastronomía da zona.

Deportes

O mundo da pelota está moi arraigado. Existen tamén varios equipos de fútbol sala e fútbol 11 desde para os máis pequenos ata Rexionais. Organízase anualmente a liguiña de fútbol sala dos bares, no que equipos de toda Sakana poden inscribirse.

Ultimamente o baloncesto volveu a cobrar forza, sobre todo cos máis txikis. Recentemente construíuse un ximnasio e piscina xunto ao frontón no terreo da escola Zelandi.

O Club Ciclista Burunda ten máis de 25 anos de antigüidade, e deu paso a grandes ciclistas como Jorge Azanza, natural de Alsasua e actual ciclista de Euskaltel-Euskadi.

Festas

As festas patronais celébranse en honra da Exaltación da Santa Cruz. Comezan a véspera, 13 de setembro ás 12 do mediodía co lanzamento do foguete e con este a explosión festiva que durará durante 5 días coas súas correspondentes noites.

Con todo, o patrón de Alsasua é o día 29 de xuño, San Pedro, no que se realiza unha romaría na ermida do mesmo nome.

Tamén o 23 de xuño celébrase o San Xoán onde os veciños de Alsasua fan as súas fogueiras e préndenas despois de que boten os tres foguetes e o cura do pobo despois de terminar de dar a respectiva misa na ermida da vila, prenden lume á fogueira que fan eles.

En febreiro tamén é tradición celebrar Santa Agueda.

Notas

↑ Euskaltzaindia (ed.). "155. araua: Nafarroako udal izendegia" (PDF).
↑ Instituto Nacional de Estadística (España) (ed.). "Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842". Consultado o 2 de xullo de 2010.

Véxase tamén

[1] Euskaltzaindia (ed.). "155. araua: Nafarroako udal izendegia" (PDF).

[2] Instituto Nacional de Estadística (España) (ed.). "Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842". Consultado o 2 de xullo de 2010.

[1]

[2]