Edukira joan

Mediterraneoa

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Koordenatuak: 38°N 17°E / 38°N 17°E / 38; 17
Wikipedia, Entziklopedia askea

Mediterraneoa
Datu orokorrak
Garaiera0 m
Motaadjacent sea (en) Itzuli, mediterranean sea (en) Itzuli eta arro hidrografiko
Azalera2.500.000 km²
Sakonera5.267 m
1.541 m
Bolumena3.839.000 km³
Geografia
Map
Koordenatuak38°N 17°E / 38°N 17°E / 38; 17
Honen parte daIpar Ozeano Atlantikoa
Mediterranean Sea Area (en) Itzuli
Hidrografia
Betebidea
Erresidentzia denbora80 a eta 100 a
Arro hidrografikoaMediterranean Sea drainage basin (en) Itzuli
Mendizaletasuna

Mediterraneoa edo Mediterraneo itsasoa[1] (latinez: Mar Medi Terraneum, euskaraz "Lurrarteko itsasoa"[2][3]) Ozeano Atlantikoaren ekialdean dagoen itsasoa da, Hegoaldeko Europa, Iparraldeko Afrika eta Mendebaldeko Asiaren artean kokaturik dagoena. Gibraltarko itsasartearen bitartez batzen da Ozeano Atlantikoarekin eta Suezko kanalaren bitartez Itsaso Gorriarekin eta Indiako ozeanoarekin. 2.500.000 km² inguruko eremua du eta munduko barne itsasorik handiena da.

Erromatarrek Mare Nostrum («Gure Itsasoa») izena eman zioten.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Itsaso honen etimologia latinezko Mar Medi Terraneum-etik dator, bere esanahia "lurren erdian itsasoa". Bere kostaldeko biztanle gehienek latinetik eratorritako deitura erabili dute; grezieraz Mesogeios Thalassa (Μεσόγειος Θάλασσα) deitzen zaio latinezko izenaren esanahi berarekin, eta arabieraz al-Baḥr al- Mutawāsiṭ (البحر المتواسط "tarteko itsasoa").

Turkieraz Ak Deniz ("itsaso zuria") deitzen da Itsaso Beltzaren aldean, turkiarrek Hegoari "zuria" eta Iparraldeari "beltza" esaten dioten bezala. Turkiako izena ere erabiltzen da batzuetan arabieraz: al-Baḥr al-′Ābyaḍ (البحر الأبيض ídem).[4]

Antzinako egiptoarrentzat "Berde Handia" zen. Erromatarrek Mare Nostrum ("gure itsasoa") deitzen zioten. Itsaso hori izendatzeko mediterraneum adjektiboaren erabilerarik zaharrena Solinus-ena da, K.o III.mendean, eta Mediterraneum izen propio gisa erabiltzen lehena Isidoro Sevillakoa izan zen VI. mendean.[5] Arabiarrek, Erdi Aroan, gehienbat al-Baḥr al-Rum («musulman ez diren europarren itsasoa») izena erabiltzen zuten, kontrako ertzak hartzen zituzten populazioekin itsasoak eta ozeanoak izendatzeko ohiturari jarraituz. Erdi Aroko beste izen arabiarrak al-Baḥr al-Sham ("Siriako itsasoa", mendebaldeko Mediterraneoko biztanleek hobetsi zuten), al-Baḥr al-Maghrib ("Mendebaldeko itsasoa" edo "Maghribekoa" ziren). Ekialdeko Mediterraneoko arabiarren artean ezaguna) eta, oso gutxitua, lehen aipatutako al-Baḥr al-Mutawāsiṭ.[6]

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mediterraneo itsasoa historian zehar mundu osoan izan den leku garrantzizkoenetako bat da. Hego-ekialdeko ertzean zabaltzen da Nilo ibaiaren harana, eta han izan zen antzinako zibilizazio aberatsenetako bat. Ekialdeko Mediterraneoan, K.a. XVI. mendearen inguruan kretarrek izan zuten nagusitasuna. Ondoren akaiar-doriarrak eta feniziarrak izan ziren nagusi.

K.a. 1000. urtearen inguruan Mediterraneoa bi gunetan zegoen bereizirik: sortaldean, greziarrak ziren nagusi, Asiako koloniak barne; sartaldean, berriz, kartagotarrek zuten nagusitasuna, Zirenaikako mugatik Hispaniaraino. Ondoren Erromak hartu zuen nagusitasuna, mendebaleko eta ekialdeko herrialde guztiak bilduta. Erromatarrek mendeetan zehar erabateko aginpidea izan ondoren, inperioa bi zatitan banatu zen, sortaldeko inperioa alde batetik eta sartaldekoa bestetik. VII. mendetik aurrera garai berri bat hasi zen Mediterraneo itsasoan, musulmanak iritsi zirenean.

XV. mendean Vasco da Gama portugaldarrak egindako bidaldien ondorioz Mediterraneotik igarotzen ziren itsasontzietatik asko Indietarantz joan ziren, eta joera hori sakondu egin zen Amerika aurkitu ondoren. XIX. mendearen lehen urteetan behera egin zuen Mediterraneoko merkataritzak, gero eta errazagoa baitzen Atlantikotik ekialdera eta Ameriketara heltzea, eta Europa iparraldeko industria garatzen hasi zelako. 1869an Suezeko kanala ebaki zenean, gora egin zuen berriz ere Mediterraneoaren garrantziak mundu osoko ekonomia harremanetarako.

2014ko abenduaren 10ean jakin zenez, mundu osoko itsasoetan gutxienez 4.272 migratzailek bizia galdu zuten, 3.419 pertsonak Mediterraneoan[7]. Hurrengo urteetan larriagotu egin zen egoera zonalde honetan, migrazio krisia Europan eraginez.

Geografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Mediterraneoko arroa»

Iparraldean Europa eta Anatolia ditu, hegoaldean Iparraldeko Afrika eta ekialdean Levante.

2.500.000 km² inguru ditu eta gehieneko sakonera 5.020 m-koa du, Joniar itsasoaren inguruan. Batez besteko zabalera 600 km-koa da. Estutu egiten da Siziliaren eta Tunisiaren artean, eta ondorioz bi gune bereizten dira, mendebaldekoa eta ekialdekoa.

Hiru penintsula handi daude Mediterraneo itsasoan: Iberiakoa, Italiakoa eta Balkanetakoa. Mediterraneo itsasoko uharte eta uhartedi nagusiak Sizilia (irlarik handiena), Sardinia, Korsika, Balearrak, Zipre, Kreta eta Joniako uharteak dira.

Lurruntze handia du, duen gatz maila handiaren (% 37), tenperatura garaien (15° eta 20° artekoak) eta ibaietatik datorren ur kopuru txikiaren ondorioz. Ur galtze hori orekatzeko Itsaso Beltzeko eta Ozeano Atlantikoko ura hartzen du. Mediterranear klimak baldintzatzen ditu inguruko lurraldeen flora, fauna eta giza paisaia. Mediterranear baso osatzen dute bereziki arteek, olibondoek eta artelatzek.

Uharte nagusiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Herrialdea Uhartea Area km² Biztanleria
Italia Sizilia 25 460 5 048 995
Italia Sardinia 23 821 1 672 804
Zipre Zipre 9251 1 088 503
Frantzia Korsika 8680 299 209
Grezia Kreta 8336 623 666
Grezia Eubea 3655 218 000
Espania Mallorca 3640 869 067
Grezia Lesbos 1632 90 643
Grezia Rodas 1400 117 007
Grezia Kios 842 51 936

Klima

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mediterraneo itsasoarekin muga egiten duen eremuko klima-mapa.
Mediterraneo itsasoarekin muga egiten duen eremuko klima-mapa.

Itsasoaren tenperatura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mediterraneo itsasoaren inguruko hiri garrantzitsuenetan urak duen tenperatura ºC-tan

Eka Uzt Abu Ira Urr Aza Abe Ø/Urtea
Marsella[8] 13 13 13 14 16 18 21 22 21 18 16 14 16.6
Venezia[9] 11 10 11 13 18 22 25 26 23 20 16 14 17.4
Bartzelona[10] 13 13 13 14 17 20 23 25 23 20 17 15 17.8
Malaga[11] 15 15 15 16 17 20 22 23 22 19 17 16 18.1
Gibraltar[12] 16 15 16 16 17 20 22 22 22 20 18 17 18.4
Valentzia[13] 14 13 14 15 17 21 24 26 24 21 18 15 18.5
Napoli[14] 15 14 14 15 18 22 25 27 25 22 19 16 19.3
Atenas[15] 16 15 15 16 18 21 24 24 24 21 19 18 19.3
Heraklion[16] 16 15 15 16 19 22 24 25 24 22 20 18 19.7
Malta[17] 16 16 15 16 18 21 24 26 25 23 21 18 19.9
Alejandria[18] 18 17 17 18 20 23 25 26 26 25 22 20 21.4
Larnaka[19] 18 17 17 18 20 24 26 27 27 25 22 19 21.7
Limassol[20] 18 17 17 18 20 24 26 27 27 25 22 19 21.7
Antalya 17 17 17 18 21 24 27 28 27 25 22 19 21.8
Tel Aviv[21] 18 17 17 18 21 24 26 28 27 26 23 20 22.1

Barneko itsasoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mediterraneok barne hartzen ditu ondoko itsaso hauek:

Kanalak:

  • Sardiniako kanala, Sardiniako hegoaldeko kostaldea eta Tunisiako iparraldeko kostaldea bereizten dituena.
  • Siziliako kanala, Siziliako mendebaldeko kostaldea eta Tunisiako ekialdeko kostaldea bereizten dituena.

Portu nagusiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kostaldeko herrialde eta hiri nagusiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Estatuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Europakoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Asiakoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Afrikakoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bestelako lurraldeak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Natura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mediterraneoko eskualdeak endemismo maila altua du eta horrek munduan bioaniztasun kontzentrazio handiena duen lekuetako bat izatea eragin du. [22] Berezitasun hori hainbat eratara azaltzen da: azken glaziazioaren eragin txikia eremuan, eta horrek erreserba gisa jardutea eragin zuen; mendigune garrantzitsuen presentzia (adibidez, Atlasa, Hegoaldeko Taurus mendilerroa, Gúdar, Javalambre, Levante eremuak...), biotopoa egitura aniztasunaz hornitzen duena; eta baita habitat ugari sortu eta mantendu dituzten tokiko biztanleek lur-erabilera askoren historia luzeari ere. [22]

Paratethys itsasoaren hasierako mapa , Tetis ozeanoaren ondorengoa, eta itxi ahala Mediterraneoa osatu zuena. Mapa Oligozenoari dagokio.

Geologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mediterraneoa gaur egungo Mediterraneoa baino askoz handiagoa den Tetis ozeanotik sortu zen eta Afrikako plaka Eurasiar plaka hurbildu ahala txikitu egin zen. [23]

Duela 60 milioi urte inguru, Tertziarioaren hasieran, Tetis ozeanoak, Mediterraneoaren aurrekoak, Afrikako iparraldeko eta Europaren zati handi bat gainezka egin zuen, garai hartan uharte-artxipelago bat baino ez zena. [24] Tertziarioan, Tetis ozeanoa estutu egin zen ekialdean, ozeano zabaletik ia bereizitako itsas arro handi bat sortu zen arte. Arro honek ur-masa berean barne hartzen zituen Mediterraneoa, Itsaso Beltza eta Kaspiar itsasoa . Baina mendebaldean, Mare Nostrum itsaso zabalarekin lotuta zegoen gaur egun Iberiar penintsularen hegoaldetik eta Marokoko iparraldetik sortzen diren gainazalen bidez. [24]

Duela 6 edo 5 milioi urte inguru, Mediterraneoa lehortu egin zen Ozeano Atlantikotik deskonektatuta, Messiniako gatz krisia bezala ezagutzen den gertaera baten ondorioz. Fenomeno honek gatz metaketa handiak sortu zituen Mediterraneoaren hondoan eta ozeano globalaren gazitasuna murriztu zuen. [25] [26] Gaur egun ere, Gibraltarko itsasartea itxiko balitz, Mediterraneoa lehortu egingo litzateke, ibaietatik sartzen den baino ur gehiago lurruntzen den itsasoa baita (klima epelaren ondorioz). Ur-urritasun horrek, gaur egun, Atlantikoan baino gazitasun handiagoa eragiten du, lurrunketaren ondorioz galtzen duen ura jasotzen duen ozeanoan. Fenomeno horrek inspiratu zuen Atlantropa proiektua, zeinek energia ekoiztea eta itsasoa partzialki hustutzea ahalbidetuko zuen Gibraltarko itsasartean presa bat eraikitzea aurreikusten zuen. Etorkizunean (5 milioi urte inguru) Gibraltarko itsasartea berriro itxiko da eta Mediterraneoa laku hipergatz gutxi batzuetara murriztuko da. Itsasoaren hondoan dauden gatz-gordailuetatik ezagutzen da hori duela milioi urte batzuk jada gertatu zela, zehazki 5,33. Orduan, Ozeano Atlantikoaren eta Mediterraneo itsasoaren arteko maila-aldeak itsasartean sortu zen harkaitz presa haustea eragin zuen. Lehortzeko milaka urte behar izan zituena urte gutxitan bete zen; Gehienez bi urteko zifrekin espekulatu da, eguneko 10 metroko betekizuna zehaztu ahal izan baita. [27]

Ekaineko korronte nagusiak

Ozeanografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mediterraneoaren propietateak ia barnealdeko itsaso gisa duen egoeraren ondorio dira. Horrela, mareak txikiak dira Ozeano Atlantikoarekiko lotura estuaren ondorioz. Mediterraneoa bere ñabardura urdinxkaren ezaugarria da, eta berehala antzematen zaio kolore berezi horri, batez ere Greziako eta Kroaziako uharteetatik gertu dauden eremuetan.

Lurruntzeak asko gainditzen ditu prezipitazioak eta ibaien isurketak Mediterraneorako, faktore hori arroko uraren zirkulazioan funtsezkoa dena. [28] Eremuaren ekialdeko erdian lurrunketa oso handia da, eta uraren maila jaitsi eta ekialderantz gazitasuna igotzen da. [29] Presio-gradiente honek gazitasun baxua mantentzen du Atlantikotik arrora, eta berotu eta gaziago bihurtzen da Levante eskualdean ekialderantz eta beherago joan ahala, gero mendebalderantz zirkulatzen du Gibralterko itsasartera. [30] Horrela, itsas korrontea ekialderantz doa itsasartearen gainazala bainatuz eta gero mendebalderantz beheko partetik. Behin itsaso zabalean sartuta, “tarteko ur” horrek bere iturri nagusitik urrundutako milaka kilometrotan iraun dezake. [31]

Pinus pinaster, Thassos uhartean, Grezian. Mediterraneo osoan dago, mendebaldean oso ugaria.

Flora

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Olibondoaren banaketa potentziala Mediterraneoko arroan. Olibondoa Mediterraneoko eskualdeko adierazle biologiko onenetakotzat hartzen da (Oteros, 2014). [32]

Ikuspuntu biogeografikotik, klima mediterraneoa duten lurraldeek Mediterraneoko arroa ez ezik, Mediterraneoko Eskualdea berariaz, Libiako eta Egiptoko kostaldeak ere hartzen dituzte, Sahara-Arabiar eskualdekoak direnak. Klima mediterraneoa Afganistan, Kaukaso eta Erdialdeko Asiara doa (Armeniak eta Tashkent lurraldeek duten, Irano-Turania eskualdea). [33]

Mediterraneoko eskualdeak, berez, hosto iraunkorreko baso esklerofilo-zuhaitz bat du, sclerophyllodrys azpigeneroko Quercus generoko espezieekin, batez ere Q. ilex, artadia, nahiz eta artadia, Q. rotundifolia, ere oso ordezkatuta egon. Beste kasu batzuetan, kortxoa, Q. suber, agertzen da, prezipitazio-erregimenaren homogeneotasun handiagoaren menpe, eta, ekialdeko Mediterraneoan, Q. trojana eta Q. macrolepis bikarianteak. Zuhaixka-landaretzari dagokionez, hariztiak (Q. coccifera) ugariak dira. Artadiaren eta artadiaren testuinguru ekologiko horren barruan, marrubi (arbutus unedo), viburnum tinus, laurus nobilis, pistacia lentiscus, rhamnus alaternus, etab. zuhaixka-flora aberatsa dago. Lianak bezala, peregrine rubia, lonicera sp. pl, smilax aspera eta beste batzuk, ekosistemaren hezetasunaren arabera. Penintsulako hego-ekialdeko eremuetan, Ipar Afrikako landareditik hurbilago dauden espezieak agertzen dira, Ziziphyus lotus, Periploca angustifolia edo Maitenus senegalensis kasu. Klima mesofitikoagoa denean eta udako lehortasuna txikiagoa denean, baso-egiturak sortzen dira hariztiak nagusi izanik, Q. pyrenaica edo Q. faginea bezalako Quercus generoko zuhaitz markeszenteak eratuta. [34]

Pinu mediterraneoek, oro har pinus halepensis eta P. brutia espezieekin lotuak, P. pinaster, oinarri eskaseko substratuetan, eta P. pinea, hareatsuetan ere sartzen dira. Zonalde supramediterraneoan P. nigra agertzen da, oinarrietan aberatsak diren substratuetan, eta oromediterraneoan, P. sylvestris. Ipuru -generoak ere, ipuru eta ipuruarena, irudikapen ona du, J. oxycedrus espezie arruntena izanik, nahiz eta J. macrocarpa, J. phoenicea eta beste batzuk ere maiz izan.

Mediterraneoko foka fraide, gaur egun desagertzeko larritasun handian.

Fauna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ingurune mediterraneoko fauna aniztasuna izugarria da, landareen parekoa. Taxon batzuen espezieen aberastasuna aztertuta, zera lortzen dugu: Mediterraneoko 62 anfibio espezieetatik 35 endemikoak dira, 179 narrasti espezieetatik 111 bezala; erregistratutako 184 ugaztun espezieetatik, 25 % endemikoak dira eta 52 espezie mehatxatuta daude (itsas ugaztunak kontuan hartu gabe); eta 28an Mediterraneoan aurkitzen diren itsas espezieen % endemikoak dira. [35] Hegaztiei dagokienez, Mediterraneoa aniztasun bereziko itsasoa da, espezie askoren migrazio-bidean aurkitzen baita. Kalkulatzen da 150 espezie ezberdinetako 2.000 milioi hegazti migratzaile inguru bere hezeguneetan gelditzen direla bidaian zehar edo bertan finkatzen direla urteko epe labur batean. [35]

Mehatxuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Posidonia oceanica belardia.

Mediterraneoa giza jardueretatik eratorritako hainbat arazori aurre egiten ari da: gehiegizko arrantza, arrantza teknika suntsitzaileak, gehiegizko hiri-garapena kostaldean, kutsadura eta berotze globala. [36] Gaur egungo gehiegizko arrantza duela berrogeita hamar urtekoaren bikoitza baino gehiago da, nahiz eta ahaleginei esker egungo milioi eta erdi tonara jaitsi den, oraindik ere altuegia baita itsaso honek jasan dezakeenerako. Itsaso hau, erdi itxia izanik, oso sentikorra da ibaietako isurketen tratamendu txarrak eragindako kutsadurarekin, eta horrek mehatxu larria dakar. Turismo mediterraneoa jasateko nahiko prestatuta ez dauden guneetara joan ohi da eta isurketak ez dira tratatzen, gainera obrek kostaldea higatzen dute. Ekologikoki aberatsak diren eremuetara ere joaten da, desagertzeko arriskuan dauden espezieen habitata suntsitzen dutenak (esaterako, fokak eta dortokak).

Bestalde, klima-aldaketak itsasoaren gazitasuna eta bere tenperatura handituz eragiten du. Vargas Yánez eta kolaboratzaileen arabera, [37] 1948tik datuak aztertu dituztenak, 1948 eta 2005 artean itsasoaren gainazaleko tenperaturaren batez besteko igoera 0,12°C eta 0,5°C bitartekoa da Mediterraneoko kostaldean; tarteko sakoneretan (200 m-tik 600 m-ra) tenperatura 1948tik 0,05°C eta 0,2°C artean 2000ra igo zen eta gazitasuna 0,03 eta 0,09 artean hazi zen. Geruza sakonetan (1000 m-tik 2000 m-ra) tenperaturaren igoera 0,03°C eta 0,1°C gorakoa izan zen eta gazitasuna 0,05 eta 0,06 artean. Tarteko eta sakoneko geruzen tenperatura igoera txikia iruditu daiteke, baina itsasoaren bero espezifiko handia kontuan hartu behar da, tenperatura igoera txikiek itsasoak bero kantitate izugarria xurgatzea eskatzen baitu. Gazitasunaren igoerak Mediterraneoko prezipitazioen jaitsiera islatzen du, baita ibaien ekarpena gutxitzea ere, haien ubideetan egindako obra hidraulikoen ondorioz. 1990eko hamarkadaren erdialdetik aurrera, itsas mailaren igoera nabarmena ikusi da 2,5 mm/urtetik 10 mm/urteko bitartekoa, neurri batean tenperatura igoerak eta beste neurri batean ur-bolumenak gora egiteak eragindakoa.

Beste mehatxu esanguratsu batzuk Posidoniako belardiak desagertzea dira, Mediterraneoko aniztasun biologikoaren zati handi baten oinarria den itsas belarra, eta ekosistema hauskorra suntsitzen duen medusen izurritea.

Kontserbazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ingurumenari buruzko Europako legeria zabala da, 92/43/CEE zuzentarauaren bidez (Habitat Zuzentaraua) eta 97/62/CEE zuzentarauarekin hedatzen den, ingurumena eta horretarako diseinatutako espazioak babesteko neurrien definizioan, hala nola, lekuak. interes komunitarioa edo LIC edo kontserbazio bereziko eremuak edo ZECak, hegaztientzako zuzentaraua bezalako beste zuzentarau batzuez gain, hegaztientzako ZEPA edo Babes Bereziko Eremuak definitzen dituen 79/409/CEE zuzentaraua; biak elkarrekin erlazionatuta Natura 2000 Sarearen bidez.

Estatuen artean sinatutako hitzarmenei dagokienez, betetzeko legezko betebeharrik ez duten hauek, modu ezberdinetan eragiten diote Mediterraneoari: Rio de Janeiroko aniztasun biologikoari buruzko akordioa; Basa Fauna eta Flora Mehatxatutako Espezieen Merkataritzari buruzko Hitzarmena (CITES); Europako Fauna eta Habitat Naturalak Kontserbatzeko Hitzarmena; basa faunako espezie migratzaileak kontserbatzeko hitzarmena; Ramsar hitzarmena, hezeguneen kontserbazioari buruzkoa; eta Mediterraneo itsasoa babesteko hitzarmena (Bartzelonako Hitzarmena). Azken horren barruan, Espainiak "Bereziki Babestutako Eremuei eta Aniztasun Biologikoari Mediterraneoko Protokoloa" sinatu zuen 1995ean eta bere eranskinak onartu zituen urtebete geroago Monte Carlon. Protokolo honen arabera, Alderdi Kontratugile bakoitzak Bereziki Babestutako Garrantzi Mediterraneoko Eremuak (ZEPIM) ezarri behar ditu bere subiranotasun eta jurisdikzio menpeko itsas eta kostaldeko eremuetan. [38]

Estatu eta eskualde mailan, toki mailan ekintzak zehazten dituen legedi ugari dago; hala ere, Europako zuzentarauen izaera normatiboak nolabaiteko homogeneotasuna eragiten du honetan, eta horrek, kasu askotan, lehenaren itzulpen hutsa suposatzen du.

Intereseko datuak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Galeria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ 159. araua. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-10-6).
  2. ↑ «lurrarte - OEH - Orotariko Euskal Hiztegia» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2022-03-17).
  3. ↑ Sarasola, Ibon. (1991). Exotoponimoen euskal formaz. Euskera, 22 or..
  4. ↑ Matvejevic, Predrag. (16 de julio de 1996). El Mediterráneo sigue esperando a Europa. .
  5. ↑ Txantiloi:Cita libro
  6. ↑ Txantiloi:Cita libro
  7. ↑ «3.419», Berria, 2014-12-11
  8. ↑ Marseille Climate and Weather Averages, France
  9. ↑ Venice Climate and Weather Averages, Venetian Riviera
  10. ↑ Barcelona Climate and Weather Averages, Spain
  11. ↑ Malaga Climate and Weather Averages, Costa del Sol
  12. ↑ Gibraltar Climate and Weather Averages
  13. ↑ Valencia Climate and Weather Averages, Spain
  14. ↑ Naples Climate and Weather Averages, Neapolitan Riviera
  15. ↑ Athens Climate and Weather Averages, Greece
  16. ↑ Iraklion Climate and Weather Averages, Crete
  17. ↑ Valletta Climate and Weather Averages, Malta
  18. ↑ Alexandria Climate and Weather Averages, Egypt
  19. ↑ Larnaca Climate and Weather Averages, Cyprus
  20. ↑ Limassol Climate and Weather Averages, Cyprus
  21. ↑ Tel Aviv Climate and Weather Averages, Israel
  22. ↑ a b Unión Mundial para la Naturaleza. .
  23. ↑ Unión Mundial para la Naturaleza. Centro de Cooperación del Mediterráneo. Conservación y desarrollo sostenible del mar de Alborán: Contexto del mar de Alborán dentro del Mediterráneo. .[Betiko hautsitako esteka]
  24. ↑ a b La desecación del Mediterráneo. .
  25. ↑ Hsü, K.J., M.B. Cita, W.B.F. Ryan, The origin of the Mediterranean environments, Initial Report of the Deep Sea Drilling Project, vol. 13, US Government Print. Office, Washington, 1973, pp. 1203–1235.
  26. ↑ La desecación del Mediterráneo. .
  27. ↑ Diario Público. Una gran riada creó el Mediterráneo en dos años. .
  28. ↑ Txantiloi:Cita libro
  29. ↑ Pinet, pág. 206
  30. ↑ Pinet, pág. 206–7
  31. ↑ Pinet, pág. 207
  32. ↑ Oteros, José (2014) Modelización del ciclo fenológico reproductor del olivo (Tesis Doctoral). Universidad de Córdoba, Córdoba, España
  33. ↑ Txantiloi:Cita libro
  34. ↑ Txantiloi:Cita libro
  35. ↑ a b Unión Mundial para la Naturaleza. .
  36. ↑ Amenazas del mediterráneo Greenpeace. "Datos de la sección amenazas".
  37. ↑ Txantiloi:Cita libro
  38. ↑ Zonas Especialmente Protegidas de Importancia para el Mar Mediterráneo (ZEPIM). .

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


Mediterraneo itsasoa inguratzen duten estatuak

 Albania ·  Aljeria ·  Bosnia-Herzegovina ·  Egipto ·  Eslovenia ·  Espainia ·  Frantzia ·  Gibraltar ·  Grezia ·  Israel ·  Italia ·  Kroazia ·  Libano ·  Libia ·  Malta ·  Monako ·  Montenegro ·  Maroko ·  Palestina ·  Siria ·  Tunisia ·  Turkia ·  Zipre

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Mediterraneoa&oldid=9888097"(e)tik eskuratuta