Idi na sadržaj

Iran

Uredi veze
S Wikipedije, slobodne enciklopedije
Islamska Republika Iran
جمهوری اسلامی ايران
Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān
Zastava Irana Grb Irana
Zastava Grb
Himna: "Soroud-e Melli-e Jomhouri-e Eslami-e Iran"
Položaj Irana na karti
Položaj Irana
Glavni grad Teheran
Službeni jezik perzijski
Državno uređenje  
• Vrhovni vođa
 Ali Khamenei
Masoud Pezeshkian
Zakonodavstvo
Nezavisnost 1. april 1979. 
Površina
• Ukupno
 1.648.195 km2 (18.)
• Vode (%)
 0,7
Stanovništvo
• Ukupno
77.176.930 (procjena)[1] (17.)
42/km2 
Valuta iranski rial
Vremenska zona UTC +3:30
Pozivni broj +98
Internetska domena .ir

Iran (perzijski: ايران, trans. Īrān), službeno Islamska Republika Iran, također poznat i kao Perzija,[2] suverena je država u Jugozapadnoj Aziji.[3][4][5] Na zapadu graniči s Irakom (Kurdistan) i Turskom, na sjeveru s Armenijom, Azerbejdžanom i Turkmenistanom i na istoku s Afganistanom i Pakistanom. Osim toga, na sjeveru izlazi na Kaspijsko jezero, a na jugu na Perzijski i Omanski zaliv, dijelove Indijskog okeana. S površinom od 1.648.195 km2, Iran je druga najveća država Bliskog istoka i 18. država po površini na svijetu, dok je sa nešto više od 77 miliona stanovnika 17. najmnogoljudnija država svijeta.[6][7] Položaj Irana je od izuzetne geostrateške važnosti zbog centralnog položaja unutar Evroazije i zapadne Azije kao i zbog Hormuškog tjesnaca koji se nalazi na jugu države.

Iran je dom nekih od najstarijih civilizacija na svijetu[8][9] kao što su Proto-Elamitsko i Elamitsko kraljevstvo nastala u periodu između 3200. i 2800. godine p. n. e. Prvi koji su ujedinili područja koja se nalaze na prostoru današnjeg Irana bili su iranski Medijci u 7. vijeku p.n.e, a teritorijalni vrhunac dostignut je u 6. vijeku p.n.e. kada je Kir Veliki osnovao Ahemenidsko Carstvo, koje je postalo jedno od najvećih carstava u historiji i prvu svjetsku velesilu. Carstvo je pripalo Aleksandru Velikom u 4. vijeku p.n.e i bilo je podijeljeno na nekoliko helenističkih država. Iranska pobuna uspostavila je Partsko carstvo u 3. vijeku p.n.e, koje je u trećem vijeku naslijedilo Sasanidsko Carstvo, velika svjetska sila a koje će potrajati sljedećih 4 stoljeća. Pojavom islama na Arabijskom polustrvu, muslimani su osvojili carstvo u 7. vijeku, što je dovelo do islamizacije Irana, a ono je kasnije postalo glavno središte islamske kulture i učenja, sa svojom prepoznatljivom umjetnošću, književnošću, filozofijom i arhitekturom koja se širila muslimanskim svijetom i šire tokom zlatnog doba islama. Tokom sljedeća dva stoljećaformirano je niz domaćih muslimanskih dinastija prije nego što su Seldžuci i Mongoli osvojili regiju. U 15. vijeku, domaći Safavidi ponovno su uspostavili jedinstvenu iransku državu i nacionalni identitet, prelaskom iranskog stanovništva na šiitski islam predstavljajući prekretnicu u iranskoj i muslimanskoj historiji.

U Iranu prevladava planinski reljef, posebno u zapadnom dijelu u kojem živi većina stanovništva (planinski lanci Zagros i Elbrus s najvišom tačkom Irana, 5607 m visokim Damavandom). Uz Perzijski zaliv reljef je nizinski, a na istoku prevladavaju slabo naseljene ravne pustinje s povremenim slanim jezerima.

Islam je državna i najzastupljenija religija. Velika većina muslimana su šiiti. Stanovništvo uglavnom govori iranskim jezicima, među kojima se ističe perzijski kojim govori nešto više od polovine stanovništva. Na sjeverozapadu zemlje živi velika azerbejdžanska zajednica (oko 17 mil., više nego u susjednom Azerbejdžanu).

Nakon islamske revolucije 1979. Iran je postao republika, ali uz izabrani parlament i predsjednika, odlučujuću riječ u mnogim pitanjima i pravo veta na većinu odluka imaju vjerske vođe na čelu s vrhovnim vođom (ovu funkciju je do svoje smrti 1989. obavljao Ajatolah Homeini).

Iranska ekonomija se temelji na proizvodnji nafte i poljoprivrede. Iran je četvrti po veličini izvoznik nafte i ima 10% poznatih svjetskih rezervi. Industrijska proizvodnja zaostaje po produktivnosti za zemljama usporedivog BDP-a.

S obzirom na bogatu historiju, Iran posjeduje bogato kulturno nasljeđe koje se dijelom ogleda u činjenici da na teritoriji Irana postoji 21 mjesto sa UNESCO-ove Svjetske baštine, po čemu je Iran treća država u Aziji i 11. u svijetu.[10]

Iran je multikulturalna zemlja koja se sastoji od brojnih etničkih i jezičkih grupa, a najbrojniji su Persijci (61%), Azeri (16%), Kurdi (10%) i Luri (6%).[11]

Glavni i najveći grad je Teheran, koji je sa oko 8,7 miliona stanovnika u gradu i oko 15 miliona u metropolitanskom području drugi najmnogoljudniji grad Bliskog istoka (poslije Kaira) i 24. najmnogoljudnije metropolitansko područje na svijetu.[12]

Historija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Historija Irana
Dodatne informacije: Hronologija iranske historije

Historija Irana proteže se na period od nekoliko hiljada godina unazad i jedna je od najstarijih na svijetu. Vremenski obuhvata velik broj civilizacija koje su živjele na iranskoj visoravni, od Šahri Sohte u Sistanu iz bronzanog doba te Džiroftske kulture i Elamitskog kraljevstva, preko Ahemenidskog, Partskog i Sasanidskog carstva, sve do današnje Islamske Republike Irana.

Prahistorija

[uredi | uredi izvor]
Pećinski crtež iz pećini Doushe, Lorestan, iz 8. milenijuma p.n.e.

Najraniji provjereni arheološki artefakti u Iranu, poput onih iskopanih u Kashafrudu i Ganj Paru na sjeveru Irana, potvrđuju ljudsko prisustvo u Iranu još od najranijeg paleolita. Iranski neandertalski artefakti iz srednjeg perioda paleolita pronađeni su uglavnom u regiji Zagros, na mjestima kao što su Warwasi i Yafteh. Od 10. do 7. milenija p.n.e, rane poljoprivredne zajednice počele su se razvijati u i oko regije Zagros, u zapadnom Iranu, uključujući Chogha Golan, Chogha Bonut i Chogha Mish.

Osnivanje grupisanih zaselaka na području Suze, kako je utvrđeno datiranjem ugljikom, desilo se tokom perioda od 4395/3955 do 3680/3490 godine p.n.e. Na desetinama prahistorijskih nalazišta širom Iranske visoravni ukazuje na postojanje drevnih kultura i urbanih naselja u četvrtom milenijumu p.n.e. Tokom bronzanog doba na teritoriji današnjeg Irana živjelo je nekoliko civilizacija, uključujući Elam, Jiroft i kulturu Zayanderud. Elam, najistaknutija od ovih civilizacija, razvila se na jugozapadu zajedno s onima u Mezopotamiji i nastavila svoje postojanje sve do pojave iranskih carstava. Pojava pisma u civilizaciji Elam vremenski se desila paralelna sa pojavom pisma u Sumeru, a klinasto pismo Elamita počelo se razvijati od 3. milenijuma p.n.e.

Od 34. do 20. vijeka p.n.e, sjeverozapadni Iran bio je dio kulture Kura-Araksa, koja se protezala na susjedni Kavkaz i Anadoliju. Od najranijeg perioda 2. milenijuma p.n.e, Asirci su se naselili u dijelovima zapadnog Irana i stavili regiju pod svoju kontrolu.

Geografija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Geografija Irana
Rijeka Haraz
Perzijski leopard
Bandar-e Anzali

Iran se nalazi između Pakistana i Afganistana na istoku, Turkmenistana i Kaspijskog jezera, Azerbejdžana, Armenije i Gruzije na sjeveru i Turske i Iraka na sjeverozapadu. Na jugu Iran izlazi na Perzijski zaliv. Površina zemlje iznosi 1,64 kvadratna kilometra.

Najveći dio Irana čine planine i visoravni. Sjeverozapadni, sjeverni, sjeveroistočni i jugozapadni dio zemlje zauzimaju planine. Na sjeveru su Elbrus i Kopet Dag, na sjeveroistoku su obronci Hindukuša, a na zapadu masiv Zagrosa. Zagros i Elbrus na sjeverozapadu se sučeljavaju i obrazuju gotovo jedinstvenu planinsku zonu. Iranske planine su mlađeg nastanka. Između planinskih masiva, u centralnim prostorima Irana, nalazi se prostrana, blago zatalasana visoravan. Ona se nalazi na visini od 700 do 1.000 metara. Neki njeni dijelovi imaju karakter pustinje. Najveće pustinje su: Velika slana pustinja i pustinja Lut. Pravog nizinskog zemljišta ima malo. Nizine se nalaze uz Kaspijsko jezero i kao veoma uzak i isprekidan pojas, uz primorje Perzijskog zaliva. Privredno su najznačajnije nizine uz tok Šat el Araba i njegove pritoke Karun, na granici prema Iraku.

Klima

[uredi | uredi izvor]

Veći dio zemlje ima suhu kontinentalnu klimu sa veoma toplim ljetima i prilično hladnim zimama. Unutrašnjost Irana je veoma sušna, a često i bezvodna. Prostori uz Kaspijsko jezero i Perzijski zaliv imaju povoljniju klimu. U ovim predjelima ljeta nisu pretopla, a ni zime nisu hladne. Oba primorja su mnogo vlažnija od unutrašnjosti zemlje. Godišnje padavine se kreću između 135 mm i 355 mm.

Vode

[uredi | uredi izvor]

Iran je suh i bezvodan. Njegove najveće rijeke pripadaju poriječju Šat el Araba, odnosno slivu Perzijskog zaliva i Kaspijskog jezera. Šat el Arab je pogranična rijeka prema Iraku. Iranu pripada rijeka Karun, lijeva pritoka Šat el Araba. U Kaspijsko jezero ulijeva se Kizil Uzena. U unutrašnjosti zemlje su zatvoreni slivovi slanih jezera. Najveće slivove imaju Urmia, Darja i Naman jezero.

Flora i fauna

[uredi | uredi izvor]

Biljni pokrov Irana je dosta siromašan. Uz tipično pustinjsku vegetaciju, u oblasti visoravni zastupljena je vegetacija oskudnih stepa. Prostorno ograničene šume nalaze se jedino uz priobalje Kaspijskog jezera.

Životinjski svijet u Iranu je zbog velikog broja bioma i staništa vrlo raznolik. U polupustinjskim područjima živi veliki broj velikih mačaka kao evrazijski ris, manul i preživači indijska gazela ili perzijska gazela. Neke od njih nalaze se pred istrebljenjem kao iranski gepard kojih je još ostalo od 50 do 60, a na sjeveroistoku žive i malobrojni lavovi. U Iranu postoji mnogo endemskih vrsta kao perzijski jelen kojeg danas ima još vrlo malo. Na području države živi i veliki broj ptičjih vrsta kao: riđi mišar, obična vjetruška, orao bradaš i dr. U šumama na sjevernom gorju mogu se naći divlje svinje, medvjedi, jeleni i kozorozi.

Politika

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Iranska politika
Političke institucije u Iranu

Stvaranjem islamske republike u Iranu, stvoren je i jedinstven sistem vlasti u svijetu. Iran je jedina službeno šiitska država u muslimanskom svijetu. Islamska republika Iran je praktički i jedina teokratija u svijetu, tj. smatrajući da vlast dolazi od Boga, moć leži u rukama svećenstva. Ovaj oblik teokratije počiva na načelu velayat-e faqih (ولایت فقیه) kojeg je u 1960-ima teorizirao ajatolah Ruholah Homeini, prvi Vođa Revolucije. Također u ovom sistemu postoji i predstavnička dimenzija, budući da je priznata i vladavina naroda, te se putem izbora izabire predsjednik republike, zastupnici i članovi vijeća stručnjaka.

Na čelu države nalazi se Vrhovni vođa (Rahbar) koji ima funkciju šefa države i glavnokomandujućeg vojskom. On određuje opći smjer razvoja države, vanjsku i unutrašnju politiku. On postavlja rukovodioce vojnih i policijskih struktura, državnih medija, kao i 6 od 12 članova Vijeća čuvara. Njega bira Skupština stručnjaka. Član 57. Ustava kaže da se uprava Iranom vrši od strane zakonodavne, izvršne i sudske vlasti koje funkcionišu pod kontrolom apsolutnog upravljanja vjerskog Vođe. Ovaj član određuje i nezavisnost tri grane vlasti jedne od druge.

Izvršnu vlast vrši predsjednik Irana. On rukovodi radom kabineta ministara. Predsjednik praktično vrši funkciju predsjednika vlade, pozicije koja je ukinuta ustavnim amandmanom 1989. godine. U iranskom parlamentu, medžilsu, bira se vlada koju čini 22 ministarstva. Pored toga postoji i 10 potpredsjednika koje također bira parlament. Vojska nije pod vlašću Vlade a ministar odbrane se postavlja tek uz saglasnot Vrhovnog vođe. Predsjednik se bira na općtim izborima na mandat od 4 godine i na to mjesto može biti biran dva puta za redom. Kandidaturu za predsjednika odobrava Vijeće čuvara.

Zakonodavnu vlast čini Medžlis odnosno Narodna konsultativna skupština– jednodomni parlament Irana koji čini 290 poslanika koji se biraju na direktnim izborima na 4 godine. Njegovi zadaci su donošenje zakona i budžeta kao i ratifikacija međunarodnih dogovora. Kandidate za izbore takođe odobrava Vijeće čuvara.[13]

Pravosudni sistem

[uredi | uredi izvor]

Ustav iz 1979. godine je uspostavio pravni sistem baziran na šerijatskom pravu. Krivični zakon je donijet 1985. Najviše pravno tijelo je Vrhovni sud i četvoročlano Visoko vijeće pravosuđa, koji zajedno vrše nadgledanje nad sprovođenjem zakona i zaduženi su za formiranje pravosudne politike. Vrhovni vođa postavlja javnog tužioca i predsjednika Vrhovnog suda koji ima 16 ogranaka. Tokom prvog mandata Mohameda Hatamija (1997-2001), pravosuđe je dobilo sopstvenu obavještajnu službu koja je odgovorna samo šefu pravosuđa i Vrhovnom vođi.

Najviši sud je Vrhovni sud čije članove postavlja šef pravosuđa. On se bira na 5 godina od strane Vrhovnog vođe i također je zadužen za sastavljanje spiska kandidata za ministra pravde. Vrhovni sud ima 33 regionalne kancelarije, ali se 31 nalazi u Teheranu. Vrhovni sud nadgleda sprovođenje zakona od strane nižih sudova, postavlja presedane, i funkcioniše kao apelacioni sud. Javni sudovi sude građanske i krivične slučajeve na pokrajinskom i lokalnom nivou. Revolucionarni sudovi sude za slučajeve političkih prekršaja i nacionalne bezbjednosti. Duhovni sud, koji se nalazi izvan sudskog sistema, i koji odgovara direktno Vrhovnom vođi sudi pripadnicima sveštenstva uključujući ideološke prekršaje. Postoje takođe specijalni sudovi za pripadnike bezbjednosnih snaga i vladine službenike. Sudije svih sudova moraju biti stručnjaci iz oblasti islamskog prava.

Ustav

[uredi | uredi izvor]

Ustav Irana je donijet 24. oktobra 1979. a stupio je na snagu 3. decembra 1979. godine. Mijenjan je amandmanima 1989. godine. Zamijenio je perzijski Ustav iz 1906. godine. Donijet je nakon referenduma a autor ustava je Skupština stručnjaka. Skupština stručnjaka je tijelo od 86 mudžtahida (poznavalaca šerijatskog prava) koje između ostalog bira Vrhovnog vođu. Članovi savjeta se biraju direktnim izborom na period od 8 godina i u obavezi su da zasjedaju dva puta godišnje. Nacrt Ustava je uradio Mehdi Bazargan u junu 1979. i baziran je na Ustavu Francuske iz 1958. Funkcija premijera koja je preuzeta iz francuskog ustava je ukinuta amandmanom iz 1989. Ustav se dosta razlikuje između članova, pa se tako 1. i 2. član pozivaju na Boga, 6. utvđuje demokratska načela izbora dok se u 8. glavi sva prava podređuju 12-članom Vijeću čuvara i Vrhovnom vođi. U preambuli je opisan put Irana ka Islamskoj revoluciji.

Administrativna podjela

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Iranske pokrajine

Pokrajine se administriraju iz lokalnog centra, obično najvećeg grada. Upravnik pokrajine je guverner (استاندار: ostāndār), kojeg postavlja Ministarstvo unutrašnjih poslova, a odobrava vlada. Do 2004. Iran je imao 28 pokrajina. Nakon donešenog zakona, pokrajina Khorasan je podjeljena u tri nove: Sjeverni Khorasan, Razavi Khorasan i Južni Khorasan.

  1. Teheran
  2. Qom
  3. Markazi
  4. Qazvin
  5. Gilan
  6. Ardabil
  7. Zanjan
  8. Istočni Azerbejdžan
  9. Zapadni Azerbejdžan
  10. Kurdistan
  11. Hamadan
  12. Kermanshah
  13. Ilam Province
  14. Lorestan
  15. Khuzestan
  1. Chahar Mahaal i Bakhtiari
  2. Kohkiluyeh i Buyer Ahmad
  3. Bushehr
  4. Fars
  5. Hormozgan
  6. Sistan i Baluchistan
  7. Kerman
  8. Yazd
  9. Esfahan
  10. Semnan
  11. Mazandaran
  12. Golestan
  13. Sjeverni Khorasan
  14. Razavi Khorasan
  15. Južni Khorasan

Privreda

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Privreda u Iranu

Obrazovanje i nauka

[uredi | uredi izvor]

Sistem obrazovanja u Iranu je veoma centralizovan. Osnovno i srednje obrazovanje je u nadležnosti Ministarstva prosvjete dok je visoko obrazovanje u nadležnosti Ministarstva nauke i tehnologije. Stopa pismenosti odraslih u 2008. godini u Iranu je iznosila 85,0%, u odnosu na 36,5% iz 1976. godine.[14] Uslov za upis na neku od visokoškolskih ustanova je diploma srednje škole i položen državni univerzitetski prijemni ispit. Mnogi studenti završe i preduniverzitetski kurs u trajanju od jedne ili dvije godine. Iran je jedina zemlja na Bliskom istoku sa srednjom školom ekvivalentnoj A-nivou, standardizovanom američkom testu (SAT) i međunarodnom maturom.

Visoko obrazovanje je podijeljeno na više nivoa. Kārdāni diploma (poznata i kao fowq e diplom) se ostvaruje nakon 2 godine visokog obrazovanja, kāršenāsi (poznata i kao licāns) je diploma koja se stiče nakon završene 4 godine visokog obrazovanja i kāršenāsi e aršad je diploma magistra (master) koja se stiče nakon završene još dvije godine studija i nakon koje kandidat stiče pravo da pristupi doktorskom programu.[15]

Prema Webometrics Ranking of World Universities, najbolji rangirani univerzitet u zemlji među univerzitetima u svijetu su Univerzitet u Teheranu (363. u svijetu), Teheranski univerzitet medicinskih nauka (385.), Tarbiat Modares univerzitet (603.) i Ferdowsi univerzitet u Mašhadu (664.).[16]

Oružane snage

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Oružane snage Irana
Grb Oružanih snaga Irana

Oružane snage Islamske Republike Iran sastoje se od regularne vojske Arteš (perzijski: ارتش جمهوری اسلامی ایران), Revolucionarne garde Pasdaran (perzijski: سپاه پاسداران انقلاب اسلامی), te policije (perzijski: نيروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران).

Navedene snage bez policije uključuju 945.000 aktivnih pripadnika. Sve grane oružanih snaga spadaju pod zapovjedništvo Vrhovnog štaba oružanih snaga. Ministarstvo odbrane i logistike je zaduženo za planiranje logistike i finansiranje oružanih snaga i nije uključeno u izvršno vojno zapovjedništvo.

  • Regularne oružane snage Irana sastoje se od Kopnene vojske, Ratne mornarice, Ratne avijacije i Protuzračne odbrane. Te snage uključuju 820,000 ljudi; kopnena vojska 650,000, ratna mornarica 70,000, te ratna avijacija 100,000 ljudi.
  • Revolucionarna garda prema pretpostavkama broji 125,000 članova u pet grana; vlastitoj ratnoj mornarici, ratnoj avijaciji, kopnenim snagama, Quds specijalnim snagama, te Basiju (Basidžu).
  • Basij je volonterska paravojna formacija pod zapovjedništvom Revolucionarne garde. Broj članova je kontraverzan; iranski izvori tvrde kako paravojska broji 12.6 miliona ljudi (uključujući žene), od čega je 3 miliona sposobno za borbu. Isti izvori navode kako se paravojska sastoji od 2,500 bataljona od kojih je dio stalno zaposlen. Neki zapadni izvori iz 2005. navode kako Basij ima 90,000 aktivnih članova, 300,000 rezervista, te milion članova koji mogu biti mobilizirani za rat.[17]

Iranske oružane snage smatraju se najmoćnijima na Bliskom istoku prema ocijeni američkog generala Johna Abizaida[18].

  • F-14 Tomcat
    F-14 Tomcat
  • Podmornica klase Kilo
    Podmornica klase Kilo

Stanovništvo

[uredi | uredi izvor]
Promjene broja stanovnika Irana

Prema popisu stanovništva iz 2011. godine, Iran je imao 75 miliona stanovnika,[19] s tim da se u odnosu na period iz 1956. godine taj broj povećao 4 puta. Između 1976. i 1986. godine prosječni godišnji rast populacije iznosio je gotovo 4%, ali zbog smanjenja nivoa plodnosti taj rast je smanjen na 1,3% u periodu između 2006. i 2011. godine.

Prosječna naseljenost Irana je dosta mala. Na kvadratnom kilometru prosječno živi nešto više od 33 stanovnika. Najgušće su naseljeni primorja uz Kaspijsko jezero i Perzijski zaliv, zatim riječne doline i planinske podgorine uz primorja. Unutrašnjost zemlje, prije svega pustinjski krajevi, veoma je rijetko nastanjena. Zbog jako visokog nataliteta, Iran ima pretežno mlado stanovništvo.

U Iranu žive pripadnici oko 100 različitih etničkih skupina. Postoje dva glavna porijekla ovih skupina, indoeuropsko i turkijsko. Glavne etničke skupine su Perzijanci (51%), Azeri (24%), Gilaki i Mazandarani (8%), Kurdi (7%), Arapi (3%), Beludži (2%), Luri (2%), Turkmeni (2%), Kašgajci, Armenci, Židovi, Gruzijci, Asirci, Čerkezi, Tati, Paštunci i drugi (1%).

Rezultati popisa stanovništva[19][20]
Godina Stanovništvo Prosječni godišnji
rast u (%) 		Gustoća
stanovništva u /km2 		Procenat gradskog
stanovništva u (%)
01-11-1956 18,954,704 12 31.4
01-11-1966 25,785,210 3.1 16 ~37.5
01-11-1976 33,708,744 2.7 20 47.0
22-11-1986 49,445,010 3.9 30 ~54.0
01-11-1996 60,055,488 2.0 36 ~61.0
01-11-2006 70,495,782 1.6 43 68.5
01-11-2011 75,149,669 1.3 46 71.4

Jezik

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Iranski jezici

Službeni jezik Irana je perzijski (lokalno zvan: فارسی Faarsi), koji pripada iranskoj podskupini indoiranskih jezika, i to u satem-jezike. Ovaj jezik je materinji jezik nešto više od polovine stanovnika Irana, te je jedini službeni administrativni jezik u međunarodnim odnosima. Osim perzijskog, lokalno se koristi još 15 regionalnih službenih jezika. Glavne jezične skupine su: indoiranski jezici: perzijski jezik i perzijski dijalekti (63,3%), kurdski (7%), balučijski, lurski, turkijski jezici: azerski (13%), turkmenski (1,4%), kaškajski, turski, te arapski i armenski.[21]

Religija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Religija u Iranu
Džamija u Teheranu

Više od 99% stanovništva Irana su muslimani od čega njih 90% su ši'itski muslimani, pripadnici službene državne religije, oko 9% su muslimani suniti.[22] Uz Iran, samo još Irak, Azerbajdžan i Bahrein imaju više od polovice stanovništva koje pripada šiitskom islamu. Na području Irana nalaze se dva šiitska svetišta: Mašhad u kojem je pokopan imam Reza odnosno Kom u kojem je pokopana njegova sestra Fatima. Kom je vrlo važan šiitski vjerski centar zajedno s Nadžafom u Iraku.

Osim islama, ustavom su službeno priznate još tri religije: kršćanstvo, judaizam i zoroastrizam koji imaju svoje predstavnike u parlamentu (Madžlis). Postoje procjenjuje da danas u Iranu živi oko 8.000 asirskih kršćana, koji pripadaju kaldejskoj crkvi. Po članku 14 iranskog ustava, vlada mora poštivati prava nemuslimana sve dok njihovo djelovanje nije usmjereno protiv islama i Islamske republike Iran.[23]

Religijska pripadnost stanovništva u Iranu, popisi od 1956. do 2011.[19][20]
Religija Popis 1956. Popis 1966. Popis 1976. Popis 2006. Popis 2011.
Broj % Broj % Broj % Broj % Broj %
Muslimani 18,654,127 98.4 24,771,922 98.8 33,396,908 99.1 70,097,741 99.4 74,682,938 99.4
Kršćani 114,528 0.6 149,427 0.6 168,593 0.5 109,415 0.2 117,704 0.2
Zoroastrianci 15,723 0.1 19,816 0.1 21,400 0.1 19,823 0.0 25,271 0.0
Jevreji 65,232 0.3 60,683 0.2 62,258 0.2 9,252 0.0 8,756 0.0
Ostali 59,256 0.3 77,075 0.3 54,234 0.1 49,101 0.1
Unknown 45,838 0.2 59,583 0.2 205,317 0.3 265,899 0.4

Kultura

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Kultura Irana

Na prostorima Bliskog istoka i centralne Azije Iranska kultura je uvijek zauzimala veliki značaj, a perzijski jezik je smatran jezikom intelektualaca. Iransku kulturu karakteriše mnoštvo običaja i tradicija, islam u šiitskom obliku, jezik, bogata mitologija, veze sa zoroastrizmom, bogata umjetnost, te poezija i perzijska, kurdska, azerska i druge književnosti.

Književnost

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Perzijska književnost

Perzijska književnost postoji već 2.500 godina. Najbitnija djela perzijske književnosti nastala su u vrijeme islamskog osvajanja ovog prostora. Dolaskom Abasida na vlast mnogi perzijanci postaju pisari i pjesnici. U to vrijeme su pisali i na arapskom i na perzijskom jeziku, međutim kasnije perzijski jezik postaje dominantan u književnim krugovima.

Najpoznatiji perzijski pjesnici su: Sadi, Hafiz, Firdusi, Nizami, Hajjam i Rumi. Njihova djela su čitana u cijelom svijetu. Perzijska književnost je posebno prepoznatljiva po epskoj, historijskoj, filozofskoj, ljubavnoj i sufijskoj poeziji.

Moderna iranska književnost je manje poznata. Od modernih pisaca, ističu se: Sadek Hedajat, Ali Šarijati, Ferejdun Moširi i Foruk Farohzad.

Arhitektura

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Iranska arhitektura

Ova umjetnost je jedna od stupova civilizacije velikih drevnih naroda i iranske bogate civilizacije, stare hiljade godina. Glavni tipovi građevina klasične iranske arhitekture su džamije i palače. Perzijsku arhitekturu karakteriziraju velike kupole koje se često mogu vidjeti na bazarima i džamijama. Ove kupole su obično uređene mozaicima. Perzijanci su poznati po upotrebi matematike, geometrije i astronomije u arhitekturi. Iran se nalazi na sedmom mjestu UNESCO-ovog popisa zemalja po broju arheoloških ruševina. Petnaest UNESCO-ovih spomenika svjetske baštine djela su iranske arhitekture, a Mauzolej u Halikarnasu označen je kao jedno od sedam drevnih svjetskih čuda. Arhitekturu kao i ostala područja možemo podijeliti na dva razdoblja, predislamsko i islamsko razdoblje.[24]

  • Bamska citadela, sagrađena 500. p.n.e.
    Bamska citadela, sagrađena 500. p.n.e.
  • Perpolis
    Perpolis

Muzika

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Iranska muzika
Ali Tajvidi, kompozitor

Iranska muzika ima drevne korijene, a zahvaljujući grčkim historičarima i arheološkim dokazima pouzdano se zna da su se Iranci muzičkim instrumentima služili čak i u davnom ahemenidskom periodu. Iako je na iransku muziku kroz zadnjih nekoliko decenija djelovao i strani utecaj, ona se može smatrati direktnim nasljednikom muzičke tradicije iz sasanidskog perioda o kojoj su poznati brojni detalji. Perzijska muzika je prvenstveno intimna i spontana. Iranski muzičar ne svira i ne pjeva na osnovu pisanih nota, već improvizira u okviru sedam modalnih struktura, poznatih pod nazivom dastgah, koje su više melodijske nego harmonijske.[25]

Iranska pop muzika je razvijena 1970-ih, a koristila je autohtone oblike i muzičke instrumente uz dodatak električne gitare i nekih drugih karakteristika. Najpoznatija pjevačica tog perioda je Guguš. Nakon revolucije iz 1979. godine, pop-muziku zapadnjačkog tipa potisnula je renesansa klasične perzijske muzike u kojoj su se istaknuli mnogi poznati nacionalni i međunarodni izvođači kao Mohammad Reza Lotfi, Hossein Alizade, Šahram Nazeri i Mohammad-Reza Šadžarijan. Jedan od najpopularnijih tradicionalnih iranskih instumenata je tar (perz. žica) iz kojeg se razvio i savremeni muzički instrument, gitara.

Gastronomija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Iranska kuhinja

Gastronomija je vrlo raznolika u Iranu, svaka pokrajina ima svoja vlastita jela, kao i način pripreme i gastronomsku tradiciju. Perzijska kuhinja je vrlo ekonomična, posebno što se tiče upotrebe mesa. Za pripremanje umaka koji se poslužuje uz rižu koriste se razni začini i druge namirnice, što umak čini bogatijim i daje mu izvrstan okus.

Riža, razno povrće, žitarice i meso najčešće su namirnice u ishrani Iranaca. U lokalnim mjestima najviše se jede povrće. Nacionalna jela su ćelo kebab (ćevap s rižom), piletina i supa. Iranska kuhinja općenito nije začinjena. Na sjeveru se najčešće spremaju jela s ribom, a na jugu se jedu škampi. Od ikre jesetre koja se lovi u Kaspijskom jezeru dobiva se najkvalitetniji kavijar na svijetu. U iranskim hotelima i restoranima mogu se naručiti i biftek, odrezak, špageti, pizze. U nekim restoranima kao specijalitet služi se ćelo kebab i piletina. Budući da su islamske vjere, Iranci u ishrani koriste meso koje mora biti halal, zaklano po vjerskim propisima.[26]

Kinematografija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Iranska kinematografija
Asghar Farhadi, filmski režiser

Prvi korak u upoznavanju filma iranskoj publici, samo nekoliko godina kasnije od Evrope, učinio je Mirza Ebrahim Khan Safafbashi, službeni fotograf tadašnjeg iranskog šaha Mozaffaraddin Shaha. Khanbaba Motazedi se također smatra jednim od prvih filmaša u Iranu. Od 1941. do 1968. godine iranska kinematografija imala je mnogo jeftinih, kičastih filmova, sa jeftinom melodramatikom. Krajem 1960-ih mnogi iranski filmaši uspjeli su napraviti nekonvencionalne filmove koji su bili u oštrom kontrastu sa dotadašnjim jeftinim filmovima. Nakon pobjede Islamske Revolucije u februaru 1979. godine, iranski film također je doživio velike transformacije. Budući da je većina filmova prije Revolucije bila u kontrastu sa Islamskim vrednotama, takva djela su zabranjena i samo nekoliko pred-Revolucionarnih filmova, uz nekoliko stranih filmova dozvoljeno je prikazivati u kinima.

Iz iranske kinematografije pojavili su se brojni režiseri svjetske klase, kao Abas Kijarostami i Asgar Farhadi. Stalna prisutnost iranskih filmova na brojnim prestižnim međunarodnim festivalima kao Canneski festival, Venecijanska mostra ili Berlinale privukli su pažnju publike na Iransku kinematografiju.

Također pogledajte

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ "Arhivirana kopija". Arhivirano s originala, 30. 3. 2014. Pristupljeno 13. 3. 2014.CS1 održavanje: arhivirana kopija u naslovu (link)
  2. ^ "Arhivirana kopija". Arhivirano s originala, 13. 3. 2017. Pristupljeno 18. 5. 2015.CS1 održavanje: arhivirana kopija u naslovu (link)
  3. ^ http://www.bbc.co.uk/news/world-middle-east-14541327
  4. ^ "Arhivirana kopija". Arhivirano s originala, 5. 8. 2010. Pristupljeno 18. 5. 2015.CS1 održavanje: arhivirana kopija u naslovu (link)
  5. ^ http://travel.nationalgeographic.com/travel/countries/iran-guide/
  6. ^ "Iran Country Profile". BBC NEWS. Pristupljeno 8. 8. 2012.
  7. ^ "Iran". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica. 2012. Pristupljeno 8. 8. 2012.
  8. ^ Christopher A Whatley (2001). Bought and Sold for English Gold: The Union of 1707 (Tuckwell Press, 2001)
  9. ^ Lowell Barrington (januar 2012). Comparative Politics: Structures and Choices, 2nd ed.tr: Structures and Choices. Cengage Learning. str. 121. ISBN 978-1-111-34193-0.
  10. ^ "World Heritage List". UNESCO.
  11. ^ Spisak država sa upisanom svjetskom baštinom
  12. ^ "The world's largest cities and urban areas in 2006". City Mayors. Pristupljeno 5. 2. 2021.
  13. ^ * http://azil.rs/news/view/islamska-republika-iran Arhivirano 4. 3. 2016. na Wayback Machine
  14. ^ http://data.uis.unesco.org/?ReportId=210
  15. ^ "Arhivirana kopija". Arhivirano s originala, 24. 2. 2012. Pristupljeno 18. 5. 2015.CS1 održavanje: arhivirana kopija u naslovu (link)
  16. ^ http://www.webometrics.info/en/Asia/Iran%20%28Islamic%20Republic%20of%29 Pristupljeno 18. maja 2015. godine
  17. ^ GlobalSecurity.org, [1]
  18. ^ http://www.spacewar.com/reports/Iran_Favors_Asymmetric_Strategy_In_Joust_With_US_999.html
  19. ^ a b c "Arhivirana kopija" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 23. 12. 2015. Pristupljeno 13. 3. 2014.CS1 održavanje: arhivirana kopija u naslovu (link)
  20. ^ a b UN Demographic Yearbooks
  21. ^ * http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=450&Itemid=244 Arhivirano 12. 11. 2014. na Wayback Machine
  22. ^ * https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html Arhivirano 3. 2. 2012. na Wayback Machine
  23. ^ * http://www.jurispolis.com/dt/mat/dr_ir_constit1979/dt_ir_constit1979_chap03.htm#_Toc96573761 Arhivirano 14. 3. 2007. na Wayback Machine
  24. ^ * http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=436&Itemid=226 Arhivirano 11. 11. 2014. na Wayback Machine
  25. ^ http://bosnian.irib.ir/radiokultura/iranska-umjetnost/iranska-muzika/item/139266-iranska-glazba
  26. ^ * http://www.iran.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=454&Itemid=248 Arhivirano 11. 11. 2014. na Wayback Machine

Vanjski linkovi

[uredi | uredi izvor]
Commons logo
Commons logo
Commons ima datoteke na temu: Iran
Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Iran&oldid=3655750"