စွိုးခွိုꩻဗီဇ

စွိုးခွိုꩻဗီဇ' ဟဲ့ꩻ (စိဉ်း) (အိန်းကလေတ်: Gene), (မန်း: မျိုးရိုးဗီဇ) ယို သက်အောဝ်ႏသတ္တဝါႏသီး စွိုးခွိုꩻအမျိုꩻအလꩻ အင်္ဂါႏ ပုံႏပွိုင်လက္ခဏာႏ ဖေႏကထွာအီတာႏ ထွာအခေႏခံႏနောဝ်ꩻသွူ။ မိုလီစျူလာ ဇီဝဗေဒ ထွိုင်ႏပေါ်ႏလွဉ်နောဝ်ꩻ ခေတ်ကထဲ့ꩻဆုဲင်ꩻထိုꩻလဲဉ်း ခွိုꩻစဲဉ်ႏဗီဇပညာႏယို ကထင်းခါꩻအတွိုင်ꩻ တသျုတ်တရေင်ငါႏတောဝ်းတဲင် ခွိုင်းကားကအောဝ်ႏ သꩻသား သတ္တဝါႏဖုံႏယို ကဖေႏလွေꩻ ခွိုꩻသွုပ်တသာသီး ဗီဇ (trait)နောဝ်ꩻ ထွာဒီအဲဉ်အေ ယိုလွုမ်ꩻနောဝ်ꩻသွူ။ လိုꩻသီးကအောဝ်ႏဟဲ့ꩻဒါႏ "စိဉ်း"(ခွိုꩻဗီဇ) ယို သိပ္ပံဘာႏသာႏအကိုဟဲ့ꩻ အယ်လ်လီးလီ (allele) နောဝ်ꩻသွူ။ အယ်လ်လီးလီ "Allele" ကရိုꩻနောဝ်ꩻ ခွိုꩻဗီဇ ကအွဉ်ႏသော့ꩻပြောင်ꩻလုဲင်ႏပုံႏစံႏ (အစားထိုးပုံစံ) မိဉ်ႏတမွေးတောဝ်း ခွိုꩻဗီဇအစားမုဲင်ꩻကရိုꩻယို အွဉ်ႏနယ်အီတာႏ သိပ္ပံဘာႏသာႏကိုသုံꩻအီငေါဝ်း အယ်လ်လီးလီနောဝ်ꩻသွူ။ မိုလီစျူလာ စွိုးခွိုꩻဗီဇနဝ်ꩻ အဝ်ႏနီမျိုꩻသွူ။ နဝ်ꩻနီမျိုꩻနဝ်ꩻ ထွာဒျာႏ ပရိုတိန်း-ကုဒ်ဗီဇတောမ်ႏ ကုဒ်တမွေးတဝ်းစား ဗီဇဖုံႏ ဒျာႏသွူ။^[၁]^[၂]^[၃]^[၄]

အရုပ်ကအွဉ်ႏပျနယ်ယို ဒီအဲဉ်အေ ဖြွီꩻကအောဝ်ႏ ကလေပ်ဗဲဉ်ချာလို့ဝါင်ꩻနီလီး(နှစ်ပင်လိမ်)အကို ကအောဝ်ႏဒါႏ စိဉ်း ဖုံႏနောဝ်ꩻသွူ။ ယူကာရုတ်ဖုံႏ ကသွုပ် ကပေါင်ꩻဆွို့ (splicing) နယ်ꩻစဲဉ်ႏအကို ကမာꩻတွောက်ထိုꩻဒါႏ အေဉ်ထရွန် (Intron)ဖုံႏယို ပရိုတိန်းထေခိန်ႏကသုံꩻဒါႏ အဲက်သွဉ်(exon)ဖုံႏအခါႏ ထီႏနွောင်ꩻတသေႏသေႏနောဝ်ꩻသွူ။ ပုံႏယိုနောဝ်ꩻ အလုဲင်းအတဝိုန်ꩻယို အွဉ်ႏနယ်ခါꩻ အစုံႏ ၄၀ ရပ်လွုမ်ꩻလဲ့ အမဲဉ်ႏနောဝ်ꩻတဲ တန်ထဲင်း အဆပေါင်ꩻ ပိဉ်ရျာꩻရျာꩻပိဉ်သွူ။

မန်ဒယ် ကရိုꩻခါꩻဒါႏ ခွိုꩻသွုပ်ပြုဲင်ဖြယ်ပွာꩻပုံႏ တောမ်ႏ ပွိုင်းလဲင်ႏခါ ကထူႏခံႏခါꩻ စွိုးခွိုꩻဗီဇဗေဒ

ချားလ်စ်ဒါဝင် ကသျင်ꩻခြုဲင်းနယ် ခွိုꩻသွုပ်တသာ ကပြုဲင်ဖြယ်ပွာꩻ (မျိုးဆက်ပြန့်ပွားခြင်း)အခရာႏအကိုနောဝ်ꩻ အခေႏခံႏယူနစ်ယို ဟဲ့ꩻ ဂဲမ်းမီယို (Gemmule) တဲင် ၊ ထွိုင်ႏတွိုႏဆုဲင်ꩻ ခရေတ်နေင်ႏ (၁၈၄၈) ခိန်ႏနောဝ်ꩻ ဂဲမ်းမီယို ယို သဲလ်ကပꩻထွူ ကပွာꩻဒါႏ ခရိုမိုသိုမ်း အနေႏကရိုꩻယို သေလွဉ်ခန်းနောဝ်ꩻသွူ။

ခရေတ်နေင်ႏ (၁၈၈၃) နေင်ႏ နောဝ်ꩻ ဝီလ်ဟမ်ရေ (Wilhelm Roux) ရိုꩻ ခွိုꩻသွုပ်ဖေႏကပေါႏ ဖေႏကလွိုင်ႏအာလွဉ်အီအတာႏ ခရိုမိုသိုမ်းယို ထွာအထျꩻတဗာႏအနေႏ ဒင်ႏပျနယ်လွဉ်နောဝ်ꩻသွူ။ ခေတ်လဲင်ႏခါကသေနာႏဒါႏ "စိဉ်း" အဓိပ္ပါယ်ႏယို တွိုႏလွဉ် ( ၁၉ ) ရျာꩻစုကို အောဂတ်စတဉ် ခရိယာန်ႏ ဗွေႏဗွန် ဂရီဂါမန်ဒယ် လေ့လာထောင်ထွား ဗာႏမွူး(ပဲပင်) ခွိုꩻသွုပ်ကဖြယ်ပွာꩻပုံႏ ထွိုင်ႏထွူမꩻ ထွာလွဉ်နေးစနစ်အနေႏ အောဝ်ႏလွဉ်ပိဉ်စွိုးစွိုး(စနစ်တကျ)နောဝ်ꩻသွူ။

မန်ဒယ် ကဖော်ႏထန်ႏနယ် ပါတီစျူလိတ် အဉ်ဟဲရီးတဲစ် (particulate inheritance, တဖြာꩻစီႏ တစားစီႏအတာႏအထူꩻ အမွီႏ) ကရိုꩻဒါႏ အောဝ်ႏမွိုးဖာခွိုꩻသွုပ် မျိုꩻဗီဇကကူꩻလွေꩻ ခွိုꩻသွုပ်တသာသီးအထျꩻယို ထီႏသေနွောင်ꩻ တင်ႏတင်ႏသျာꩻသျာꩻ တိတိကျကျတဲင် တီအိုရီအလꩻ အွဉ်ႏနယ်အီနွောင်ꩻတောမ်ႏ အခေႏခံႏစွိုးခွိုꩻဗီဇ ယူနစ်ဖုံႏ နောဝ်ꩻသွူ။ တွိုႏဆုဲင်ꩻခါ ၁၉၀၉ ဗာႏနောဝ်ꩻတဲ့ ဒင်းနစ်(Danish) လိုꩻမျိုꩻ ရုက္ခဗေဒပညာႏသျင်ႏ ဝီလဟမ် စိုဟန်သေဉ် (Wilhelm Johannsen) ကရိုꩻဒါႏပညာႏသျင်ႏရိုꩻ အခေႏခံႏ စွိုးခွိုꩻဗီဇယူနစ် ဖုံႏယို ဟဲ့ꩻဖန် "စိဉ်း"(Gene) နောဝ်ꩻသွူ။^[၅] အဝ်ႏဒျာႏ ဂရိစခါဘာႏသာႏငဝ်းငွါ "γόνος, gonos" ကို လင်ꩻလွဉ်တဲင် အဓိပ္ပာယ်ႏလꩻ အစွိုးအခွိုꩻ၊ ခွိုꩻနွယ်ႏ တောမ်ႏ ပွာꩻစွိုးပွာꩻခွိုꩻ နုဲင်းနဝ်ꩻသွူ။

အာႏကွိုꩻ

↑ "Chapter One-The "Mendelian Gene" and the "Molecular Gene": Two Relevant Concepts of Genetic Units" (2016). Current Topics in Developmental Biology 119: 1–26. doi:10.1016/bs.ctdb.2016.03.002. PMID 27282022.
↑ What is a gene?: MedlinePlus Genetics (2020-09-17)။
↑ Hirsch ED (2002)။ The new dictionary of cultural literacy။ Boston: Houghton Mifflin။ ISBN 0-618-22647-8။ OCLC 50166721။
↑ Studying Genes။ 2021-01-17 ကို ဒင်ႏထွူလဲဉ်း မူရင်းမော်ကွန်း။ 2023-07-02 ကို ထွားစဲစ်ချာထွူလဲဉ်း။
↑ Johannsen W (1909)။ Elemente der exakten Erblichkeitslehre [Elements of the exact theory of heredity] (Germanဘာသာစကားဖြင့်)။ Jena, Germany: Gustav Fischer။ p. 124။CS1 maint: အသိအမှတ်မပြုသော ဘာသာစကား (link) From p. 124: "Dieses "etwas" in den Gameten bezw. in der Zygote, … – kurz, was wir eben Gene nennen wollen – bedingt sind." (This "something" in the gametes or in the zygote, which has crucial importance for the character of the organism, is usually called by the quite ambiguous term Anlagen [primordium, from the German word Anlage for "plan, arrangement ; rough sketch"]. Many other terms have been suggested, mostly unfortunately in closer connection with certain hypothetical opinions. The word "pangene", which was introduced by Darwin, is perhaps used most frequently in place of Anlagen. However, the word "pangene" was not well chosen, as it is a compound word containing the roots pan (the neuter form of Πας all, every) and gen (from γί-γ(ε)ν-ομαι, to become). Only the meaning of this latter [i.e., gen] comes into consideration here ; just the basic idea – [namely,] that a trait in the developing organism can be determined or is influenced by "something" in the gametes – should find expression. No hypothesis about the nature of this "something" should be postulated or supported by it. For that reason it seems simplest to use in isolation the last syllable gen from Darwin's well-known word, which alone is of interest to us, in order to replace, with it, the poor, ambiguous word Anlage. Thus we will say simply "gene" and "genes" for "pangene" and "pangenes". The word gene is completely free of any hypothesis ; it expresses only the established fact that in any case many traits of the organism are determined by specific, separable, and thus independent "conditions", "foundations", "plans" – in short, precisely what we want to call genes.)

}

[mendgene-1] "Chapter One-The "Mendelian Gene" and the "Molecular Gene": Two Relevant Concepts of Genetic Units" (2016). Current Topics in Developmental Biology 119: 1–26. doi:10.1016/bs.ctdb.2016.03.002. PMID 27282022.

[MedlinePlus_2020-2] What is a gene?: MedlinePlus Genetics (2020-09-17)။

[Hirsch_2002_p.-3] Hirsch ED (2002)။ The new dictionary of cultural literacy။ Boston: Houghton Mifflin။ ISBN 0-618-22647-8။ OCLC 50166721။

[4] Studying Genes။ 2021-01-17 ကို ဒင်ႏထွူလဲဉ်း မူရင်းမော်ကွန်း။ 2023-07-02 ကို ထွားစဲစ်ချာထွူလဲဉ်း။

[Johannsen-5] Johannsen W (1909)။ Elemente der exakten Erblichkeitslehre [Elements of the exact theory of heredity] (Germanဘာသာစကားဖြင့်)။ Jena, Germany: Gustav Fischer။ p. 124။CS1 maint: အသိအမှတ်မပြုသော ဘာသာစကား (link) From p. 124: "Dieses "etwas" in den Gameten bezw. in der Zygote, … – kurz, was wir eben Gene nennen wollen – bedingt sind." (This "something" in the gametes or in the zygote, which has crucial importance for the character of the organism, is usually called by the quite ambiguous term Anlagen [primordium, from the German word Anlage for "plan, arrangement ; rough sketch"]. Many other terms have been suggested, mostly unfortunately in closer connection with certain hypothetical opinions. The word "pangene", which was introduced by Darwin, is perhaps used most frequently in place of Anlagen. However, the word "pangene" was not well chosen, as it is a compound word containing the roots pan (the neuter form of Πας all, every) and gen (from γί-γ(ε)ν-ομαι, to become). Only the meaning of this latter [i.e., gen] comes into consideration here ; just the basic idea – [namely,] that a trait in the developing organism can be determined or is influenced by "something" in the gametes – should find expression. No hypothesis about the nature of this "something" should be postulated or supported by it. For that reason it seems simplest to use in isolation the last syllable gen from Darwin's well-known word, which alone is of interest to us, in order to replace, with it, the poor, ambiguous word Anlage. Thus we will say simply "gene" and "genes" for "pangene" and "pangenes". The word gene is completely free of any hypothesis ; it expresses only the established fact that in any case many traits of the organism are determined by specific, separable, and thus independent "conditions", "foundations", "plans" – in short, precisely what we want to call genes.)

[၁]

[၂]

[၃]

[၄]

[၅]