Тыпі

Тыпі шаенаў, Каларада

Ты́пі (ад сіў: thípi, літаральна «яны жывуць») — аднакамернае жытло паўночнаамерыканскіх індзейцаў конусападобнай формы. Было шырока распаўсюджана ў раёнах прэрый.

Гісторыя

Лічыцца, што жытло, падобнае да тыпі, індзейцы ладзілі з 2 тысячагоддзя да н. э., магчыма, нават раней. Хаця ў нашы дні канічныя шатры асацыююцца з культурамі захаду, на ўсходніх лясных раўнінах яны пачалі выкарыстоўвацца значна раней. Конусападобныя вігвамы сустракаліся ў плямён алганкінаў і іракезаў. Конусападобныя буданы, крытыя карою і зямлёй, былі шырока прадстаўлены ў старажытных сіўанскіх народаў усходняга ўзбярэжжа, раёнаў Вялікіх азёр і даліны ракі Агая.

На Вялікіх раўнінах і далей на захад тыпі з’явіліся пераважна ў XVIII ст., калі туды мігрыравалі плямёны, што займаліся качавой конегадоўляй і конным паляваннем. Аселыя народы таксама выкарыстоўвалі тыпі як часовае жытло ў сезоны палявання. Тыпі былі прыдатнымі для качэўнікаў і паляўнічых дзякуючы сваёй мабільнасці, прастаце зборкі і разборкі.

У нашы дні тыпі служаць індзейцамі пераважна ў рытуальных мэтах. Аднак іх форма і вопыт канструявання шырока выкарыстоўваюцца сучаснымі архітэктарамі. Распаўсюджаны намёты ў форме тыпі.

Канструкцыя

Тыпі — разборнае жытло. У яго аснове драўляны каркас з прамых жэрдак. Індзейцы Вялікіх раўнін звычайна выкарыстоўвалі ад 15 да 25 загадзя апрацаваных прамых хваёвых жэрдак. 2 жэрдкі служылі слупамі для дымавой адтуліны. Жэрдкі для каркаса складалі ў форме конуса і счаплялі разам прыкладна ў 0,4 — 1 м ад верхавіны. Жэрдкі з боку ўвахода пакідалі больш доўгімі, таму конус ніколі не быў ідэальным. Унізе жэрдкі абапіраліся на камяні або дзёран, якія фарміравалі сабою кола.

Каркас накрывалі двума так званымі вечкамі ў нахваст. Да сярэдзіны XIX ст. вечкі шылі са скуры бізонаў. У нашы дні найчасцей выкарыстоўваюць брызент або нават палімернае палатно. Знешні бок вечка часцяком аздабляўся арнаментам і малюнкамі.

• 
  Агульны выгляд сучаснага тыпі
• 
  Вузел для счаплення тыпі асінібойн
• 
  Аздабленне вечка для тыпі каёва
• 
  Кола з камянёў пасля разбору тыпі

Цікавыя факты

• У большасці качавых народаў Паўночнай Амерыкі абавязак усталявання і разбору тыпі лічыўся жаночым.
• Самае вялікае тыпі было ўзведзена падчас XIX зімовых Аліпійскіх гульняў у Солт-Лэйк-Сіці ў 2002 г. Яно дасягала 16,063 м у вышыню і займала плошчу 201,23 м².

Галерэя

• 
  Тыпі індзейцаў лясной зоны каля возера Гурон, сярэдзіна XIX ст.
• 
  Пеганы каля тыпі, 1893 г.
• 
  Тыпі апачы, 1898 г.
• 
  Тыпі цуутына, першая трэць XX ст.
• 
  Узвядзенне тыпі ў Цюрыху, Швейцарыя
• 
  Сучасны будынак у форме тыпі, Канада

Гл. таксама

• Вігвам
• Хоган
• Пуэбліта
• Іглу
• Будан
• Юрта
• Чум
• Намёт, жыллё
• Шацёр

Спасылкі

• Энцыклапедыя Вялікіх раўнін
• Канструкцыя і ўпрыгожванне Архівавана 3 сакавіка 2016.
• Як зрабіць тыпі
• Тыпі ў сучасным дызайне