Дортмунд

Дортмунд
	Дортмунд
	нем. Dortmund
Байраҡ	Герб
Нигеҙләү датаһы	882
Рәсми атамаһы	Dortmund
Ҡыҫҡаса атамаһы	Dm
ХФА-лағы транскрицияһы	ˈdɔʁtmʊnt
Архивы хранятся в	Dortmund City Archive[d]
Этнохороним	Dortmunder, Dortmunderin һәм Dortmunderinnen
Дәүләт	Германия
Административ үҙәге	Ruhr Department[d]
Административ-территориаль берәмек	Арнсберг[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+1:00[d] һәм UTC+2:00[d]
Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан	Рур[d] һәм Эмшер[d]
Тәбиғи-географик объекты сиктәрендә урынлашҡан	Вестфалия[d], Рурская область[d], Вестфальская низменность[d], Эмшер[d], Рур[d], Канал Дортмунд-Эмс[d], Хёрдер-Бах[d], Рюпингсбах[d], Шонделле[d], Roßbach (Emscher)[d], Кёрнебах[d], Pleckenbrinksee[d], Хенгстайзее[d], Phoenix-See[d] һәм Ardey Hills[d]
Иң юғары нөктә	Klusenberg[d]
Хөкүмәт башлығы	Томас Вестфаль[d]
Ойошма ағзаһы	VRR[d], Ruhrverband[d], Emschergenossenschaft[d], Lippeverband[d], association for pedestrian and bicycle-friendly cities, townships and districts in North Rhine Westphalia[d], Climate Alliance[d], Мэры за мир[d], Städtetag Nordrhein-Westfalen[d] һәм Landschaftsverband Westfalen-Lippe[d]
Халыҡ һаны	593 317 кеше (31 декабрь 2022)
Ир-егеттәр	289 096
Ҡатын-ҡыҙҙар	298 600
Административ рәүештә бүленә	Dortmund Innenstadt-West[d], Dortmund Innenstadt-Nord[d], Dortmund Innenstadt-Ost[d], Eving[d], Шарнхорст[d], Brackel[d], Aplerbeck[d], Хёрде[d], Хомбрух[d], Lütgendortmund[d], Huckarde[d] һәм Mengede[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	103 метр
Туғандаш ҡала	Амьен[d], Буффало[d], Лидс[d], Нетания[d], Нови-Сад, Дондағы-Ростов, Сиань, Цвиккау[d], Сити-оф-Лидс[d], Трабзон һәм Бейоглу[d]
Сиктәш	Хаген, Бохум[d], Реклингхаузен[d], Унна[d], Эннепе-Рур[d], Виттен[d], Люнен[d], Кастроп-Рауксель[d], Унна[d], Шверте, Камен[d], Хольцвиккеде[d], Хердекке[d] һәм Вальтроп[d]
Туристический центр	Q27971633?
Майҙан	280,71 км² (2016)
Почта индексы	44135–44388
Рәсми сайт	dortmund.de
Һештег	Dortmund
Тема иҡтисады	economy of Dortmund[d]
Иң тәүге яҙма ваҡыты	882
Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр	105 920 һәм 5160 ± 9
Урындағы телефон коды	0231 һәм 02304
Номер тамғаһы коды	DO
Категория для почётных граждан субъекта	Category:Honorary citizens of Dortmund[d]
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Dortmund[d]
	Дортмунд Викимилектә

Дортмунд (нем.Dortmund, т.-нем. Düörpmнем.Düörpm) — Германияның көнбайышында Төньяҡ Рейн-Вестфалия ерендәге ҡала. Халҡы 585 352^[24]

Географияһы

Хәле

Дортмунд Германияның көнбайышында Рур өлкәһендә урынлашҡан.

Ҡаланан көньяҡтараҡ Ардай тау теҙмәләре урынлашҡан, төньяҡта Мюнстерланд өлкәһе менән сиктәш. Көнсығышта Зост тигеҙлеге, көнбайышта Рур бассейны ята. Дортмунд Эмшерҙың үрге ағымында һәм Рурҙың урта ағымында ята. Төньяҡта Липпе йылғаһы аға. Дортмунд — Эмс каналы Дортмундты йылға порты каналдары селтәре менән тоташтыра.

Дортмундтың иң юғары нөктәһе Зибург районында урынлашҡан Клузенберг (нем.Klusenberg) (254 м) тауы булып тора, иң түбән нөктәһе — ҡала сигенең Эмшер йылғаһы менән киҫешкән урында 50 метр бейеклектә урынлашҡан.

Күрше ҡалалары

Төньяҡ-көнбайышта Дортмунд Реклингхаузен округына ингән Кастроп-Рауксель һәм Вальтроп ҡалалары менән сиктәш. Көнсығыш күршеләре — Люнен, Камен, Унна. Хаген сиге артында Эннепе-Рур округы килә (Хердеке, Виттен). Көнбайыш сиге буйлап Бохум һуҙыла.

Административ структураһы

Дортмунд ҡалаһы 12 ҡала округынан тора (stadtbezirk): өс үҙәк, һәм ун башҡа ҡулсанан тора.

Инненштадт-Вест
Инненштадт-Норд
Инненштадт-Ост
Эвинг
Шарнхорст
Браккель
Аплербекк
Хёрде
Хомбрух
Лютгендортмунд
Хуккарде
Менгеде

Тарихы

Тәүге ауыл биләмәһе Дортмундта бронза быуатына ҡарай. Тротмани (нем.Throtmanni) исеме аҫтында беренсе тапҡыр 880 йылда телгә алына^[25]. 990 йылда сауҙа итеү хоҡуғы бирелә

IX—XI быуаттар дауамында ҙур булмаған ауыл була. 1152 йылда Фридрих Барбаросса бында төпләнә һәм янғындан һуң ҡаланы үҙгәртеп ҡора. Дортмунд Ганза лигаһына инә, империя ҡалаһы статусын ала. 1293 йылда һыра етештереүгә рөхсәт ала. 1320 йылдан һуң ҡала исеме документтарҙа хәҙерге исеменә яҡын була — Дорпмунд (Dorpmunde).

Утыҙ йыллыҡ һуғыш ҡалаға кире йоғонто яһамай ҡалмай. 1793 йылда Дортмунд халҡы барлығы 4500 кеше тәшкил итә^[26].

1803 йылға тиклем Түбәнге Рейн-Вестфалия округының ирекле империя ҡалаһы булып иҫәпләнә, һуңынан Ораниен-Нассау кенәзлегенең эксглавы була. 1806 йылда Дортмунд, бөйөк француз Берг герцоглығының өлөшө булараҡ Рурдепартамент префектураһы составына инә.

Наполеонды еңгәндән һуң ҡала прус провинцияһы Вестфалияға күсә. Бында Дортмунд Арнсберг төбәгенең округ үҙәге була, унан 1875 йылда, ер буйһоноуындағы ҡала булып киткәс, унан төшөрөлә.

XIX быуат уртаһынан ҡорос итереү һәм күмер сығарыу индустрияһы арҡаһында Дортмунд индустриаль ҡалаға әйләнә. 1847 йылда Кельн -Минден тимер юлы асылғандан һуң Дортмунд Рур төбәгендә ҙур тимер юл узелы була. 1899 йылда Дортмунд-Эмс судоходство каналы һәм йылға порты асыла.

Икенсе донъя һуғышы ваҡытында ҡала (шул иҫәптән тарихи һәм уның өлөштәре) тулыһынса тиерлек емерелә. Әммә бөтә доъяла күмер һәм ҡоросҡа булған ихтыяж арҡаһында ҡала тиҙ тергеҙелә. 1945 йылда бөтә күмер шахталары һәм тәүге домна мейесе тергеҙелә. 1950 йылда инде Дортмундта 500 000 кеше иҫәпләнә.

Халҡы

Һаны

Файл:Phoenixsee Dortmund, Deutschland.jpg

Ҡала панорамаһы

XIV быуат Дортмунд яҡындағы Кельн һәм Зост менән бер рәттән, Германияның иң эре ҡалаларының береһе булған. Ҡайһы бер сығанаҡтар буйынса шул осорҙа ҡала халҡы 15 000 кеше булған, әммә күпселек тарихсылар 6-10 мең кеше тип сикләй.

Урта быуаттар дауамында һуғыштар һәм эпидемиялар һөҙөмтәһендә халҡы 4000 тиклем кәмей, ләкин индустриаллаштырыү арҡаһында 1895 йылға 110 000 тиклем арта.

Тирә-яҡ ауыл һәм поглощения. херде күп йылдарҙан һуң, 1929 йылда Дортмунд 000 536 кеше йәшәй. Икенсе донъя һуғышындағы юғалтыуҙар һәм халыҡтың яҡынса яртыһын үҙеңә ҡалдырырһың, ҡала тулыһынса тиерлек емерелә. Ул бында 340 000 кеше тамамлаған мәлдә һыуҙа ғына йәшәй.

Йыл	Халыҡ	Йыл	Халыҡ	Йыл	Халыҡ
1300	15 000	1 декабрь 1885 1	435 78	25 сентябрь 1956 1	885 607
1380	8 000	1 декабрь 1890 1	663 89	6 июнь 1961 1	480 641
1480	500 7	2 декабрь 1895 1	232 111	31 декабрь 1965	657 804
1600	4 000	1 декабрь 1900 1	733 142	27 май 1970 1	639 634
1700	3 000	1 декабрь 1905 1	175 577	31 декабрь 1975	630 609
1793	4 500	1 декабрь 1910 1	214 226	31 декабрь 1980	608 297
1825	794 5	1 декабрь 1916 1	268 077	31 декабрь 1985	572 094
1 декабрь 1834 1	860 6	5 декабрь 1917 1	250 536	25 май 1987 1	584 089
3 декабрь 1849 1	515 10	8 октябрь 1919 1	295 026	31 декабрь 1990	599 055
3 декабрь 1858 1	22 099	16 июнь 1925 1	743 321	31 декабрь 1995	598 840
3 декабрь 1861 1	300 23	16 июнь 1933 1	875 540	31 декабрь 2000	994 588
3 декабрь 1864 1	400 27	17 май 1939 1	261 542	31 июль, 2005	939 584
3 декабрь 1867 1	500 33	31 декабрь 1945	433 156	31 декабрь 2011 1	571 403
1 декабрь 1871 1	420 44	29 октябрь 1946 1	436 491	31 декабрь 2013	944 575
1 декабрь 1880 1	544 66	13 сентябрҙә 1950 1	349 507	31 декабрь 2014	580 511

Халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләре

Демографияһы

Дортмунд ҡалаһында ир-ат халҡы 48,4 %, ҡатын-ҡыҙҙар 51,6 % тәшкил итә^[27].

Сит ил кешеләре 12,7 процент тәшкил итә. Иң ҙур диаспора булып төрөктәр, унан һуң югославтар һәм поляктар тора^[27].

Дине

Дортмундтың 34,6 % халҡы инжил сиркәүенә (протестантизм) ҡарай, 29,6 % — католиктар һәм 0,7 % — йәһүдтәр^[27]. Мосолмандар тураһында айырым статистика юҡ, әммә тикшеренеүселәр уны 6-8 процентҡа баһалай. 34,8 % халҡы был конфессияларҙың береһенә лә ҡарамай.

Транспорты

Алыҫ юл транспорты

Дортмунд Вестфалияла иң эре транспорт үҙәктәренең береһе булып тора. Ҡала аша үткән алты автобан (A1, A2, A40, A42, A44, A45) һәм биш тиҙ йөрөшлө трасса (B1, B54, B234, B235, B236) арҡаһында яҡшы үҫешкән ҡала селтәрҙәре магистраль юлдары селтәре менән тоташтырылған.

Дортмунд вокзалы йыл һайын 41 миллион кешене хеҙмәтләндерә. Алыҫ юл маршруттарын тиҙ йөрөшлө һәм үтә тиҙ йөрөшлө поездар хеҙмәтләндерә. Ҡалала ҡала яны поездарының 23 станцияһы һәм 25 'S-Bahn станцияһы бар.

Дортмунд аэропорты Төньяҡ Рейн-Вестфалияның ҙурлығы буйынса өсөнсө халыҡ-ара аэропорты. Төрлө авиакомпаниялар Германия эсендә лә, шулай уҡ Бөйөк Британия, Венгрия, Украина, Испания, Италия, Польша, Тунис, Франция һәм Швейцарияға сосштар яһай.

Рейн һәм Төньяҡ диңгеҙ менән тоташҡан Дортмунд — Эмс каналы Европала иң ҙур порттарҙың береһе булып тора.

Ҡала һәм ҡала яны транспорты

Ҡала яны-ҡала тимер юл транспортын Рейн-Рур төбәгенең S-Bahn электропоездарының дүрт һыҙығы, шулай уҡ күп һанллы экспресстар тәьмин итә .

Ҡала эсендә пассажирҙарҙы тиҙ йөрөшлө трамвайҙар һәм автобустар хеҙмәтләндерә.

Ҡала транспортына ҡыҙыл ике ҡатлы омнибустар, шулай уҡ тулыһынса автоматлаштырылған аҫылмалы тимер юлы H-Bahn инә.

Ҡалала велосипед юлдары селтәре күп.

Мәғарифы

Дортмунд техник университеты

Спорты

Ҡала «Боруссия Дортмунд» футбол клубының «йорто» булып тора. Ул немец футбол клубтарының иң яҡшыларының береһе. Боруссия — Германияның күп тапҡыр чемпионы, кубоктар Кубогына эйә, чемпиондар Лигаһы еңеүсеһе. 2008 йылда таратылғанға тиклем G-14 лигаһы ағзаһы. Үҙ стадионы — Park Iduna Signal (2005 йылдың 1 декабренә тиклем — Вестфаль стадионы, нем. Westfalenstadion) — Германияла иң ҙур футбол стадионы, 81359 кешене һыйҙыра.

Иҫтәлекле урындары

Иҫке баҙар
Иҫке ратуша
Изге Ринальд сиркәүе
Изге Эвальд сиркәүе
Изге Петр сиркәүе
Пастор сиркәүе (Propsteikirche)
Изге Мария сиркәүе
Иоанн Креститель сиркәүе
Изге Бонифаций сиркәүе
Бөркөт башняһы
Вассер һарайы
Florianturm телебашняһы
Опера театры
Индустриаль музей
- «Цоллерн» шахтаһы — Zollern Zeche
- «Ганза» кокс заводы — Kokerei Hansa
- «Hoesch» ҡорос музейы ^[28]
- «Brauerei-Museum Dortmund» һыра ҡайнатыу музейы ^[29]
ике ҡатлы омнибустар
H-Bahn аҫылмалы тимер юлы