Stormloop vir Afrika

Gebiede van Afrika wat in 1913 onder beheer van die Europese koloniale magte was, getoon saam met die huidige nasionale grense:

██ Belgies ██ Brits ██ Duits ██ Frans ██ Italiaans ██ Portugees ██ Spaans ██ onafhanklik

Die Stormloop vir Afrika, ook na verwys as die Wedloop om Afrika (Duits: Wettlauf um Afrika; Engels: Scramble for Africa), is die benaming wat deur historici gegee word aan die fase van die kolonialisasieproses van Afrika tussen ongeveer 1880 en die begin van die Eerste Wêreldoorlog. In hierdie periode probeer 'n aantal Europese moondhede om elk so groot deel as moontlik van Afrika onder hul direkte heerskappy te bring. Tot daardie tyd het die rol van Europa in baie gevalle beperk gebly tot die vestiging van handelsposte en minder direkte vorme van magsuitoefening, soos die sluit van verdrae met lokale magshebbers. Namate die negentiende eeu gevorder het, het leiers dit steeds meer dringend geag om ander (Europese) moondhede voor te spring. Op die Koloniale Konferensie van Berlyn van 1884/1885 'verdeel' die Europese lande Afrika onderling met mekaar.

Motiewe

Karikatuur deur Edward Linley Sambourne van die Kaap-na-Kaïro-Plan van Cecil John Rhodes in Punch, 1892

Die motiewe van die Europese moondhede om te streef na so 'n groot as moontlike besit aan Afrika-kolonies was drieledig: strategies, ekonomies en humanitêr. Hierby word egter opgemerk dat destyds 'n eksplisiete regverdiging vermoedelik weinig noodsaaklik gevind was: die tydgees was dusdanig dat Europese state hulself sonder kolonies as onvoldoende beskou het.

Strategies

Die strategiese belang was enersyds geleë in die wens om ander state voor te spring en die beste dele van die kontinent aan sigself toe te eien. Die gebiede kon dan direk of op die lange duur as afsetmark vir die produkte van eie industrieë en as leweransier van goedkoop grondstowwe gebruik word. Laastens het dit ook gereeld om skaars en waardevolle hulpbronne en om metale en edelstene soos goud en diamante gehandel. Strategiese belang is ook geheg aan die beveiliging van handelsroetes, byvoorbeeld deur hawens in die huidige Suid-Afrika en (met name) die Suezkanaal (vir skeepvaart na Indië). Die strategiese belang was basies die wedloop om die beste uitgangsposisie.

Ekonomies

Die ekonomiese belang was tweeledig: nuwe afsetmarkte vir die eie industrieë en investeringsmoontlikhede vir die eie kapitaal, en andersyds om bronne van goedkoop grondstowwe (en arbeidskragte) te vind. Die meeste Europese lande het in die tweede helfte van die 19de eeu sterk industrialisasie deurgemaak, veral die Verenigde Koninkryk, Duitsland en België. Hoewel die eie afsetmarkte meestal nog nie versadig was nie, is daar wel uitgekyk na nuwe afsetmoontlikhede. Op hul eie kontinent was hierdie geleenthede gereeld nie aanwesig nie, aangesien die ander markte hulself afgeskerm het met invoerheffings en ander beperkings.

Na enkele dekades van sterk groei was, veral in die Verenigde Koninkryk, 'n oorskot aan kapitaal aanwesig waarvoor mense lukratiewe investeringsmoontlikhede gesoek het. Hierdie word in die nog te verowerde kolonies aanwesig geag.

Van vermoedelik minstens ewe groot belang was die behoefte aan grondstowwe. 'n Sterk toename aan sowel die omvang van die industriële produksie as die tegnologiese vlak daarvan lei tot 'n vraag na delfstowwe wat in Europa slegs nouliks aanwesig is, maar in Afrika in 'n skynbaar onuitputlike mate aangetref word. In besonders was rubber en koper baie gesog.

Humanitêr

Die kolonialisasieproses is gereeld geregverdig met die stelling dat dit die inheemse tot voordeel gestrek het. Byvoorbeeld deur verbeteringe op die bestuurs- en mediese gebiede, en die bestryding van die Arabiese slawehandel. Die Westerse beskawing is in alle opsigte as superieur geag, en daarom het die Westerse moondhede nie sleg die reg, dog selfs die dringende plig om dit ook in Afrika in te voer. Hoewel nie ontken kan word dat op 'n groot aantal gebiede inderdaad duidelike verbeteringe deurgevoer is nie - waarby die rol van sendelinge nie onvermeld mag bly nie - dien hierby aangeteken te word dat die instemming van die plaaslike bevolking met dié proses nie gevraag is nie.

Ten aansien van die humanitêre aspekte van die kolonialisasieproses word nog opgemerk dat die uitvoering van hierdie voornemens veel na wense oorgelaat het. Verslae van grootskaalse wreedhede in die Kongo, op daardie tydstip feitlik 'n privaat-onderneming van die Belgiese koning Leopold II, dwing hom in 1908 om sy besit aan die Belgiese staat te skenk, waarvoor hy origens gekompenseer is. Die Duitse behandeling van die Herero en Nama-volke in Suidwes-Afrika (deesdae Namibië) word deesdae beskou as 'n vroeë dog suiwer voorbeeld van volksmoord.

"Spelreëls"

Namate 'n steeds groter deel van Afrika verower is, kom die diverse koloniserende moondhede steeds meer met mekaar in kontak, wat tot konflikte lei. Ten einde die proses te bemiddel, word in 1884 die Koloniale Konferensie van Berlyn gehou. Onder voorsitterskap van die Duitse kanselier Otto von Bismarck spreek die deelnemende lande sekere 'spelreëls' af, waarvan die vernaamste was dat 'n gebied eers formeel geëis kon word nadat daar 'n effektiewe bestuur, insluitend 'n voldoende militêre aanwesigheid, gevestig is. Ook die sluit van 'n verdrag met 'n plaaslike stamhoof waarin hy hom onder "beskerming" van 'n Europese staat stel en aan dit eksklusiewe en wydreikende regte toeken, en dus nie meer na daardie gebied aan ander Europese kollega-state as "syne" te eis nie. Voorts word die wens ook uitgespreek om sendeling-aktiwiteite te bevorder.

Aan hierdie konferense neem geen Afrikaanse state deel nie en daar was ook nie 'n enkele Afrikaan aanwesig nie.

Die opdeling van Afrika

Met hierdie ooreenkomste was, ten minste in die oë van die konferensiegangers, 'n goeie basis gelê vir 'n redelike "ordelike" verdere verdeling van Afrika. Deur die ontbreking van sanksies in die stelsel van ooreenkomste kom enkele male nog konflikte voor, soos by die Fashoda-insident, waar Engelse en Franse troepe mekaar in 1898 in die Suidelike Soedan tref.

Die Franse strewe was om beskikking te kry oor 'n strook wat die hele kontinent oorstrek, vanaf die Atlantiese oseaan, via die Sahara, tot aan die Rooisee. Die Britse strewe was, om 'n ononderbroke strook te besit van Egipte tot aan Suid-Afrika. Op die snypunt van beide strewens kom dit byna tot 'n gewapende konflik. Die Britse strewe word origens ook nog deurkruis deur die Duitse aanwesigheid in Tanganjika (die huidige Tanzanië).

In die algemeen verloop die proses egter soos die Europese moondhede verwag het. Aan die vooraand van die Eerste Wêreldoorlog was daar in die hele Afrika slegs twee lande die de jure of de facto geen kolonie van 'n Europese moondheid was nie, naamlik Liberië en Ethiopië. Die oorgrote deel van die buit, sowel in die sin van onderworpe bevolkings as wat ekonomiese bates betref, het in Britse hande beland. Onder meer deur vroeë ontdekkingsreise het die Britte in die begin van die kolonisasieproses die meeste gunstige uitgangsposisies verwerf, en kon hulle hierdie gedurende die hele negentiende eeu behou.

Bronnelys

• Maria Petringa, Brazza, A Life for Africa (2006) ISBN 9781-4259-11980
• Henk Wesseling, Verdeel en heers. De deling van Afrika, 1880-1914, druk 1991, 527 bladsye, uitgewery Bert Bakker – Amsterdam, ISBN 903512880X

Notas

Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal.