L'être et le néant
L'être et le néant
Essai d'ontologie phénoménologique | |
|---|---|
| Skrywer | Jean-Paul Sartre |
| Land |  Frankryk |
| Taal | Frans |
| Onderwerp | Ontologie |
| Genre | Nie-fiksie |
| Uitgewer | Éditions Gallimard, Philosophical Library |
| Uitgegee | 1943 |
| Medium | Druk (gebind & sagteband) |
| Bladsye | 638 |
| ISBN | 0-415-04029-9 |
L'être et le néant: Essai d'ontologie phénoménologique (Afrikaans: Die Syn en die nietigheid: 'n fenomenologiese ontologisese essay; Engels: Being and Nothingness: An Essay on Phenomenological Ontology) is die eerste poging van die Franse filosoof Jean-Paul Sartre om die grondbeginsels van die eksistensialisme uiteen te sit. Dié boek uit 1943 is daarmee 'n poging om 'n beskrywing te gee van die menslike bestaan. Die werk is sterk beïnvloed deur die fenomenologie van Edmund Husserl en kan gesien word as die ontwikkeling van 'n eie fenomenologie deur Sartre. Dit word beskou as die magnum opus van Sartre.
Die boek bestaan uit vier dele. Die eerste deel fokus op die problematiek van die niks (nietigheid), die tweede deel gaan in op die bestaan en die ervaring van die selfbewussyn, die derde deel op die verhouding van die mens tot ander mense en die vierde en laaste deel gaan oor die etiese vraag ten opsigte van handelinge.
Hooftemas van die boek
[wysig | wysig bron]Sartre sit sy werk in hierdie boek voort wat hy in La Transcendance de l'Ego (1936) begin het. Daarin het hy verklaar dat as mens die fenomenologie van Husserl volg, moet die afleiding gemaak word dat die 'Ek' waaroor mense steeds praat as hulle dit oor hulself oordeel, geen innerlike sfeer is wat die geheel bepaal nie, maar dat die moontlike inhoud van die Ek, buite die menslike bewussyn bestaan. Die ware vertrekpunt van die bewussyn is iets heeltemal onbepaalbaar; die mens is heeltemal onbepaalbaar. Alles wat ek sou kon tipeer, soos iemand se karakter, beroep, uiterlike, gedrag, en so meer vind mens net as iets buite, as voornemende voorwerp. Wat daar dus oorbly van die ware bewussyn is die “niks”.[1]
Hieruit volg Sartre se radikale stelling dat die mens fundamenteel, in alles wat hy doen, vry is. Die vryheid moet hier verstaan word as die weiering om homself as identies aan watter ander identiteit ook al, te meet.[2] Die self soos bepaal deur opvoeding, omgewing of omstandighede is vir Sartre selfbedrog. Die Ek is in wese onbepaald en al die inhoud wat dit self toeëien kom voort uit die vrye keuse om hiermee te identifiseer. Dit is egter ook altyd 'n waanbeeld omdat Ek nie regtig saamval met eksterne elemente nie; dit het vryheid en kan nie iets anders wees as vry wees nie. In diê sin kan Sartre se latere uitspraak verstaan word: 'ons is nooit so vry as tydens die oorlog nie.'[3]
Die mens met sy menslike bewustheid verskil in hierdie sin ook van die ander voorwerpe in die wêreld. 'n Boom is 'n boom en is nie self bewus nie, want dit is heeltemal met ditself saamval; dit is wat dit is. Sartre noem dit 'n être-en-soi. Teenoor hierdie être en-soi staan die être pour-soi, die mens (dit is terme wat hy van Hegel bekom). Die mens val nie heeltemal met self saam nie, maar is deur hierdie fundamentele vryheid en onbepaaldheid altyd iets wat nie met die self saamval nie. Omdat die bewussyn steeds sonder inhoud is, kan 'n mens ook nooit regtig 'n identiteit toe-eien nie. 'n Mens kan nooit 'n kelner wees soos 'n boom 'n boom is nie. 'n Mens is slegs 'n kelner in soverre 'n mens homself soos 'n kelner gedra. 'n Mens is dus in hierdie voorbeeld nie 'n kelner nie, maar speel die rol van 'n kelner. Dieselfde geld vir ander identifikasies soos nasionalisme, geslag of ras. Dit is dan ook moontlik om hierdie identifikasie weer in te trek en dan byvoorbeeld teen dit te verset. Om te beweer dat 'n eienskap tog intrinsiek aan 'n mens toekom is volgens Sartre 'n vorm van bedrog. Hy spreek in hierdie verband ook oor mauvaise foi of kwade trou: dit is 'n leuen ten aansien van die self deur sodanige essensie toe te eien.
Eksistensie en essensie
[wysig | wysig bron]'n Ander manier waarop Sartre hierdie onderskeid duidelik maak is die stelling dat die eksistensie (bestaan – dat ek is) by die mens voorafgegaan voor die essensie (wat ek is). Die mens is 'n voor-homself/haarself, 'n wese wat nie is nie, maar opsetlike gerig staan na wat buite die bewussyn is. Hy/sy het dus van hom/haarself self 'n bestaan, maar geen essensie nie. Die essensie volg daarna; die mens bepaal dit deur wat hy doen of nie in sy lewe doen nie. En alles wat die mens doen, doen hy in sy/haareie naam. Die mens is heeltemal vry en dus verantwoordelik. Die vryheid om voortdurend keuses te moet maak vervul die mens met eksistensiële vrees. Sartre stel dit dat die mens "veroordeel is om vry te wees."
Dit gaan in teen die geskiedenis van die filosofie. So was dit byvoorbeeld 'n steeds terugkerende stelling in die middeleeuse filosofie dat die mens altyd bepaal word deur sy/haar essensie. Deur terug te gaan na Aristoteles bestaan 'n mens volgens middeleeuse filosofe uit materie en 'n vorm, 'n essensie, wat juis hierdie onbepaalde materie vorm gegee en die mens dus tot mens maak. Die essensie van die mens het in hierdie sin die bestaan vooraf (die vorm bestaan voordat dit in die materie gerealiseer word). Sartre draai hierdie stelling om en tipeer mens net soos die onbepaalde en leë bewustheid waarvoor hy/sy self die inhoud kies. Die bewussyn is dus 'n bestaan sonder essensie. En hierdie 'niks', hierdie onbepaaldheid, is vir Sartre die voorwaarde tot bewustheid. Sonder afstand kan die "Syn" nie geken word nie.
Pierre is nie hier nie
[wysig | wysig bron]
'n Bekende voorbeeld wat steeds terugkeer in Sartre se boek is die van Pierre. Sartre skryf:
"Ek kom kwartier laat. Pierre is altyd stiptelik, het hy op my gewag? Ek kyk rond in die vertrek, ek kyk na die koffiewinkel besoekers en sê: 'Hy is nie hier nie'. "Gaan dit hier om 'n aanskouing van die afwesigheid van Pierre of is daar pas met die oordeel sprake van 'n ontkenning?"[4]
Hierdie voorbeeld is van belang omdat dit ook duidelik aandui wat die verskil is tussen Sartre en die grondlegger van die fenomenologie Edmund Husserl. Terwyl Husserl hom in die eerste plek daarop rig oor wat verskyn, hou Sartre hom hier besig met wat juis nie verskyn nie. In die soeke na Pierre rig mens hom/haar nie op iets spesifiek in die koffiewinkel nie, soos die ander besoekers nie, maar net op wat daar nie is nie, naamlik Pierre. In hierdie sin bepaal die perspektief van waaruit mens die hele fenomenologiese verskynsels van die wêreld beskou. Mens sien nie vol koffiewinkel met allerhande mense nie, maar sien in die eerste plek die afwesigheid van Pierre. Hierdie verskynsels van die afwesigheid noem Sartre die 'vernieting'.[5]
En hoewel hierdie voorbeeld as 'n spesiale geval van 'verskyning' geïnterpreteer kan word, is hierdie afwesigheid of negering net tiperend vir Sartre se hele fenomenologie. Vir Sartre kan iets pas verskyn aan die mens omdat dit nie identies aan die mens is nie en dat die dinge nooit alles is nie. Pierre is nie oral nie, Pierre is nie almal nie. Dinge verskyn pas via 'n dialektiek van die negering: iets is iets omdat dit nie iets anders is nie en omdat die mens daar nie dit heeltemal laat saam val nie.
Konteks
[wysig | wysig bron]Die konteks waarin die boek geskryf is, is ook belangrik om die inhoud te verstaan. Dit is in 1943 gepubliseer, in die middel van die Tweede Wêreldoorlog. Die Suide van Frankryk, onder die sogenaamde Vichy regime, het besluit om saam te werk met Adolf Hitler, hoofsaaklik om erger onderdrukking te voorkom.
Vir Sartre was hierdie daad 'n uiting van die lawwe burgerlike gees wat suiwer uit eiebelang gesetel is. Sartre se L'être et le néant kan dan ook gelees word as 'n soort oproep om die Franse (of mense in die algemeen) om sy eie egte verantwoordelikhede op te neem. Die mens kan nie van sy verantwoordelikheid onthef deur 'n beroep te doen op die omstandighede waarin hy moet lewe nie. Hy is in wese self vry en onbeperk en sy/haar hele lot lê in sy eie hande. Elke keuse is dus 'n eie keuse en sorg ook dat mense heeltemal verantwoordelik is vir sy eie dade, ongeag die omstandighede.
Sien ook
[wysig | wysig bron]Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Aydin, C. (red), De vele gezichten van de fenomenologie, bl. 59.
- ↑ Aydin, C. (red), De vele gezichten van de fenomenologie, bl. 60.
- ↑ van Stralen, Hans, Beschreven keuzes: een inleiding in het literaire existentialisme, Garant, 1996, bl. 181.
- ↑ Sartre, Jean-Paul, L'être et le néant. Essai d'ontologie phénoménologique, Parijs, 1943, bl. 43 e.v.
- ↑ Aydin, C. (red), De vele gezichten van de fenomenologie, bl. 65.
Bron
[wysig | wysig bron]- Hierdie artikel is vertaal vanuit die Nederlandse Wikipedia