Gaan na inhoud

Istanboel

Wysig skakels
in Wikipedia, die vrye ensiklopedie

Istanboel

Kaart Wapen
Vlag
 Land Vlag van Turkye Turkye
 Administratiewe gewes Marmara
 Provinsie Istanboel
 Koördinate 41°1′N 28°58′O / 41.017°N 28.967°O / 41.017; 28.967
 Stigting 660 v.C. (Byzantion)
 Stigting van Nova Roma
(Konstantinopel) 		11 Mei 330
 Turkse verowering 29 Mei 1453
 Oppervlak:  
 - Totaal 1 830,92 vk km
 Hoogte bo seevlak 40 m
 Bevolking:  
 - Totaal (2010) 13 120 596
 - Bevolkingsdigtheid 7 166/vk km
 - Metropolitaanse gebied (1 Januarie 2008) 28 550 000
 Tydsone OET – UTC +2
 - Somertyd OEST – UTC +3
 Burgemeester Ekrem İmamoğlu (CHP)
 Amptelike webwerf ibb.istanbul

Istanboel of Istanbul (Turks: İstanbul, [isˈtanbuɫ], luister (hulp·inligting)) is die grootste stad in Turkye en met ’n bevolking van sowat 12 miljoen een van die grootste stede ter wêreld.[1] Dit is die kulturele, ekonomiese en finansiële sentrum van Turkye.

Die stad lê in die Istanboel-provinsie en beslaan 27 van die provinsie se 39 distrikte.[2] Dit is in die noordweste van die land aan die Bosporus-seestraat geleë en omsluit die natuurlike hawe die Goue Horing. Dit strek oor beide die Europese kant (Thrakië) en die Asiatiese kant (Anatolië) van die Bosporus en is die enigste stad ter wêreld wat op twee kontinente geleë is.

Sy geskiedenis strek oor ’n tydperk van 3 000 jaar en dit word as een van die oudste stede beskou wat steeds bestaan. In sy lang geskiedenis was Istanboel die hoofstad van die Romeinse (330–395), die Bisantynse (395–1204 en 1261–1453), die Latynse (1204–1261) en die Ottomaanse Ryk (1453–1922). Dit is aangewys as Europa se kulturele hoofstad van die jaar 2010. Die historiese dele van die stad is sedert 1985 ’n Unesco-wêrelderfenisgebied.[3]

Name

[wysig | wysig bron]
Istanboel met sonsondergang.

Die moderne Turkse naam İstanbul (isˈtanbuɫ, in streekstaal ook ɯsˈtambuɫ) is in verskeie variante al sedert die 10de eeu vir die stad gebruik. Die Turke het dit al so genoem voor die verowering van Konstantinopel in 1453. Die naam kom van die Middeleeuse Griekse εἰς τὴν Πόλιν (is tin ˈpolin), of in die Egeïese dialek εἰς τὰν Πόλιν (is tan ˈpolin), wat "in die stad" of "na die stad" beteken.[4]

Bisantium is die eerste bekende naam van die stad. Dit is in 667 v.C. gestig deur setlaars van die stadstaat Megara, en hulle het dit na hulle koning, Bisas, genoem.[5] Nadat die Romeinse keiser Konstantyn die Grote die stad op 11 Mei 330 die nuwe hoofstad van die Oos-Romeinse Ryk gemaak het, het dit bekend geword as Konstantinopolis (die Latynse vorm van die Griekse Κωνσταντινούπολις, wat beteken "Stad van Konstantyn"). Sy opvolger, Konstantyn II, het probeer om die naam na "Nova Roma" (Nuwe Rome) te verander, maar dit het nie inslag gevind nie. Die naam Konstantinopel word reeds in amptelike dokumente onder keiser Theodosius II (408–450) aangetref. Dit het deur die Bisantynse tydperk die amptelike naam gebly.

Istanboel het ook al die bynaam "Die Stad op Sewe Heuwels" gekry, omdat die oudste deel, die historiese skiereiland, nes Rome op sewe heuwels gebou is, met ’n historiese moskee op elke heuwel.[6] Die heuwels word in die stad se embleem uitgebeeld as sewe driehoeke, met vier minarette wat bo hulle uittroon.

Spelling in Afrikaans

[wysig | wysig bron]

In Afrikaans word die vorms "Istanboel" en "Istanbul" albei as korrek aanvaar. Dit word nie soos in Turks geskryf met ’n punt op die I nie. In Turks is daar ’n onderskeid tussen ’n i met ’n punt (hoofletter İ) en ’n ı sonder ’n punt (hoofletter I).

Geskiedenis

[wysig | wysig bron]

Bisantium

[wysig | wysig bron]
Die ligging van die huidige Kadıköy, waar ’n hawenedersetting uit die tyd van die Fenesiërs ontdek is.

In 2008, tydens die bou van die Yenikapı-moltreinstasie en die Marmaray-tonnel op die historiese skiereiland aan die Europese kant, is ’n voorheen onbekende nedersetting van omstreeks 6700 v.C., uit die Nuwe Steentydperk, ontdek.[7][8][9] Die eerste nedersetting aan die Anatoliese kant, die Fikirtepe-heuwel, is uit die Kopertydperk, met artefakte wat uit 5500–3500 v.C. dateer.[10] In die nabygeleë Kadıköy (Chalcedon) is ’n hawenedersetting uit die tyd van die Fenesiërs ontdek. Cape Moda in Chalcedon was die eerste plek wat die Griekse setlaars van Megara in 685 v.C. gekolonialiseer het voordat hulle Bisantium aan die Europese kant van die Bosporus in 667 v.C. verower het onder bevel van koning Bisas. Bisantium is gestig op die terrein van ’n antieke hawenedersetting met die naam Lygos, wat saam met die naburige Semistra tussen die 13de en 11de eeu v.C. deur Thraciese stamme gestig is.[11] Net ’n paar mure van Lygos is vandag nog oor, naby die Seraglio-punt (Turks: Sarayburnu), waar die beroemde Topkapı-paleis nou staan. In die Bisantynse tydperk het die Akropolis op dié plek gestaan.

Nadat die Bisantyne hulle verset het teen die magte van die Romeinse keiser Septimius Severus, het die Romeine die stad in 196 n.C. verower. In 324 het Bisantium die aandag getrek van Konstantyn die Grote nadat hy sy medeheerser Licinius op 18 September 324 oorwin het by die Slag van Chrysopolis (Üsküdar) aan die Bosporus, wat die burgeroorlog tussen die twee keisers finaal beëindig het. Bisantium, toe bekend as Nova Roma en later as Konstantinopel, is ses jaar later, in 395, aangewys as die nuwe hoofstad van die Romeinse Ryk.

Ná die dood van Theodosius I in 395 en die permanente verdeling van die Romeinse Ryk tussen sy twee seuns, het Konstantinopel die hoofstad van die Oos-Romeinse Ryk (Bisantynse Ryk) geword. Sy unieke ligging tussen twee kontinente het dit ’n gewilde sentrum vir internasionale handel, kultuur en diplomasie gemaak. Die Bisantynse Ryk was duidelik Grieks wat kultuur betref en het die sentrum van die Griekse Ortodokse Christendom geword. Manjifieke kerke is gebou, onder andere die Aya Sophia, eens die wêreld se grootste katedraal. Die setel van die Patriarg van Konstantinopel, die spirituele leier van die Oosters-Ortodokse Kerk, is steeds in die Istanboelse distrik Fener (Phanar).[12]

Vloot van Venesië en van die kruisvaarders voor Konstantinopel in 1203. Les passages d'Outremer: Bibliothèque Nationale de France.

In 1203 het die Vierde Kruistog begin om Jerusalem te verower, maar die kruisvaarders het hulle in plaas daarvan na Konstantinopel gewend. Die stad is verwoes en ontheilig.[13] Dit was daarna die hoofstad van die Katolieke Latynse Ryk van die kruisvaarders en is verdeel in ’n aantal splinterstate. Een van hulle, die Ryk van Nicea, het Konstantinopel in 1261 terugverower onder bevel van Michael VIII Paleologus.

In die laaste dekades van die Bisantynse Ryk se bestaan het die stad agteruitgegaan terwyl die Bisantynse staat al hoe meer geïsoleerd en finansieel bankrot geraak het. Die inwoners al hoe kwesbaarder geword vir aanvalle van buite. Die Ottomaanse Turke het met ’n strategie begin waarvolgens hulle sekere dorpe en kleiner stede mettertyd oorgeneem het: Bursa in 1326, İzmit (Nikomedia) in 1337, Gallipoli in 1354 en eindelik Edirne (Adrianopel) in 1362. Dit het Konstantinopel afgesny van sy hoofroetes vir voorraad en dit is geleidelik doodgewurg.[14]

Ottomaanse Ryk

[wysig | wysig bron]
Die Galata-toring.

Op 29 Mei 1453 het sultan Mehmet II (Mehmet die Veroweraar) Konstantinopel verower ná ’n beleg van 53 dae (waartydens die laaste Bisantynse keiser, Konstantyn XI, dood is). Hy het die stad as die nuwe hoofstad van die Ottomaanse Ryk aangewys. Sultan Mehmet het die stad se ekonomie herstel, die Groot Basaar laat bou en die voortvlugtige Ortodokse en Katolieke inwoners gevra om na die stad terug te keer. Gevangenes is vrygelaat om in die stad te gaan woon, terwyl provinsiale goewerneurs in Roemelië en Anatolië gelas is om 4 000 gesinne te stuur om daar te kom bly, ongeag of hulle Moslems, Christene of Jode was, en so is ’n unieke kosmopolitiese gemeenskap gevestig.[15]

Die sultan het die stad ook van verskeie argitektoniese monumente voorsien, soos die Topkapı-paleis en die Eyüp Sultan-moskee. Die Fatih-moskee is gebou op die plek waar die Kerk van die Heilige Apostels eers gestaan het, met aangrensende skole, hospitale en openbare baddens. Sultan Süleyman die Manjifieke se bewind van 1520 tot 1566 was ’n tydperk van groot artistieke en argitektoniese hoogtepunte. Die bekende argitek Mimar Sinan het baie moskees en ander groot geboue ontwerp, terwyl die Ottomaanse kunsvorms keramiek, kalligrafie en miniatuur-skilderye gefloreer het.

’n Panoramiese uitsig vanaf die Galata-toring tydens die laat Ottomaanse tydperk.
’n Panoramiese uitsig vanaf die Galata-toring tydens die laat Ottomaanse tydperk.

Turkye

[wysig | wysig bron]
Die Taksim-plein in Istanboel.

Toe die Republiek van Turkye in 1923 gestig is deur Mustafa Kemal Atatürk, is die hoofstad geskuif na Ankara. In die vroeë jare van die republiek is Istanboel afgeskeep ten gunste van Ankara, maar vanaf die laat 1940's en vroeë 1950's het die stad groot veranderinge ondergaan – nuwe pleine soos Taksim-plein, boulevards en lane is oral in die stad gebou; soms het historiese geboue in die slag gebly daarvoor.

Sedert die 1970's het die stad se bevolking vinnig toegeneem toe mense van Anatolië daarheen getrek het op soek na werk in die talle fabrieke wat in die buitewyke van die groot metropool ontstaan het. Dit het ’n groot behoefte aan behuising veroorsaak en baie dorpe en woude is deur die groeiende Groter Istanboel opgeslurp. Onwettige bouwerk en kortpaaie is die rede dat 65% van die geboue in die stad sonder vooraf beplanning gebou is.[16] Kommer het toegeneem ná die rampspoedige aardbewing op 17 Augustus 1999 in die stad İzmit.[17] Op 9 September 2009 was daar ook aansienlike vloede in die stad.[18]

Geografie

[wysig | wysig bron]

Ligging

[wysig | wysig bron]
Istanboel en die Bosporus vandag.

Istanboel is in die noordwestelike Marmara-streek van Turkye geleë. Vanweë sy ligging weerskante van die Bosporus is die stad in Europa sowel as Asië geleë. Die eintlike stad beslaan ’n gebied van 1 830,93 km2, terwyl die metropolitaanse streek, of die Istanboel-provinsie, 6 220 km2 groot is.

Geologie

[wysig | wysig bron]

Istanboel lê naby die Noord-Anatoliese breuk, wat van Noord-Anatolië tot by die See van Marmara loop. Twee tektoniese plate, die Afrika- en die Aurasiese plaat, druk hier teen mekaar. Dit was al verantwoordelik vir verskeie rampspoedige aardbewings. In 1509 het ’n katastrofiese aardbewing ’n tsoenami veroorsaak wat oor die seemure van die stad gespoel het – 10 000 mense is dood en 100 moskees verwoes. In 1766 is die Eyüp Sultan-moskee grootliks verwoes. Die 1894-aardbewing het groot dele van die Groot Basaar laat ineenstort. In ’n groot aardbewing op 17 Augustus 1999 met sy episentrum in die nabygeleë İzmit, is 18 000 mense dood en nog duisende dakloos gelaat.[19] In al hierdie aardbewings is die rampspoedige gevolge veral te wyte aan die digtheid van geboue en swak bouwerk. Seismoloë voorspel nog ’n aardbewing van waarskynlik 7,0 op die Richterskaal voor 2025.[20]

Flora

[wysig | wysig bron]
Ingang tot die Yıldız-park.
Binne die Gülhane-park.

Istanboel en die Marmara-streek waarin dit geleë is, het ’n gematigde klimaat. Maar vanweë Istanboel se geografiese ligging en lengtegraad het dit ’n "oorgangsklimaat", tussen dié van die oseaniese klimaat van die Swartsee, die humiede kontinentale klimaat van die Balkan-skiereiland en die Mediterreense klimaat van die suidweste. Dit word weerspieël in sy flora, want plante van al drie klimaatsoorte floreer hier. Vanweë die konstante humiede klimaat groei ook plante van die Euro-Siberiese ekostreek hier, veral in die noordelike dele naby die kus van die Swartsee. Meer Mediterreense plante kan gesien word in die warmer dele suid van die stad, veral op die Prinse-eilande, die enigste plek in Istanboel met oorheersend Mediterreense vegetasie.

Die stad se ware en dominante bioom is gematigde breëblaar- en gemengde woude. Sowat 44% van die Istanboel-provinsie is met woude bedek. Twee groot gemengdeblaar-woude is die Alemdağ-woud aan die Asiatiese kant en die Belgrado-woud aan die Europese kant, wat beskou word as die stad se longe. Voorbeelde van ongerepte oerwoude kan ook in die hart van Istanboel, weerskante van die Bosporus, gesien word. Die dominante boomspesie is die eikeboom. Ander spesies sluit in beukebome, kastaiings, populiere, else, haselneutbome, olms, lindebome en wilgers.

Met sowat 2 500 verskillende natuurlike plantspesies stel Istanboel alleen hele lande in Europa soos die Verenigde Koninkryk in die skadu. Die stad is die tuiste van ’n kwart van die meer as 10 000 aangetekende plantspesies wat natuurlik in Turkye groei. Van die plante is endemies, hulle groei dus net in Istanboel.[21]

Fauna

[wysig | wysig bron]

Istanboel het ’n relatiewe ryk fauna. In die woude kom 18 soogdier- en meer as 70 voëlspesies voor. Danksy ’n verbod op jag is die fauna buite gevaar. In die woude is die algemeenste soogdiere bokke, bere en jakkalse. Die rooi-eekhoring kom net in die Europese deel van Istanboel en Turkye voor.[22]

Klimaat

[wysig | wysig bron]
Sneeu kom algemeen voor in die winter.
Mis, soos hier gesien in Levent, vorm dikwels in die oggend.

Istanboel het ’n gematigde klimaat, maar is geleë in ’n oorgangsone tussen ’n oseaniese klimaat en ’n Mediterreense klimaat. Somers is gewoonlik warm en vogtig. Die temperatuur tussen Julie en Augustus is gemiddeld 28°C. Winters is koud en nat met sneeu, met ’n gemiddelde temperatuur van 5°C. In die lente en herfs is dit gewoonlik matig en nat, maar dit kan baie wissel. Die nagte is gewoonlik koel.

Vanweë die humiditeit voel die lug baie warmer as die eintlike temperature. Die jaarlikse gemiddelde humiditeit is 72%.[23][24] Die gemiddelde jaarlikse reënval is 844 mm.[25] Istanboel het gemiddeld 152 dae met reën.[24] Die somer is die droogste seisoen, maar reënval kom wel soms voor.

Sneeu kom byna elke jaar voor en is die algemeenste tussen Desember en Maart. Daar is gemiddeld 19 dae van sneeu, maar dit verskil grootliks van jaar tot jaar.[24]

Donderstorms is skaars (gemiddeld sowat 22 dae). Dit kom gewoonlik in die laat lente, die somer en vroeë herfs voor, maar byna nooit in die winter nie.[24] Die stad is nogal winderig, met ’n gemiddelde windsnelheid van 18 km/h.[24][26]

Die hoogste aangetekende temperatuur was 40,5°C op 12 Julie 2000 en die laagste -16,1°C op 9 Februarie 1927.[27]

Weergegewens vir Istanboel (Sarıyer), 1954–2013
Maand Jan Feb Mar Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Des Jaar
Hoogste maksimum (°C) 22,0 23,2 29,3 33,6 34,5 40,5 41,5 39,6 36,6 34,0 26,5 25,8 41,5
Gemiddelde maksimum (°C) 8,5 9,0 10,8 15,4 20,0 24,5 26,5 26,7 23,6 19,1 14,7 10,8 17,5
Gemiddelde temperatuur (°C) 5,6 5,7 7,0 11,1 15,7 20,4 22,8 23,0 19,7 15,6 11,4 8,0 13,8
Gemiddelde minimum (°C) 3,2 3,1 4,2 7,7 12,1 16,5 19,5 20,0 16,8 13,0 8,9 5,5 10,9
Laagste minimum (°C) −11,0 −8,4 −5,8 −1,4 3,0 8,5 12,0 12,3 7,1 0,6 −2,2 −7,0 −11,0
Neerslag (mm) 105,3 77,3 71,8 44,9 34,1 34,0 31,6 39,8 57,9 87,7 101,3 122,6 808,3
Reëndae (d) 17,5 15,2 13,8 10,4 8,1 6,0 4,2 4,9 7,3 11,2 13,3 17,3 129,2
Bron: Turkse Staatlike Meteorologiese Diens[28]

Stadsuitleg

[wysig | wysig bron]
Die stad in 1922.

Die Istanboel-provinsie het 39 distrikte (2009), waarvan 27 die Groter Istanboel vorm wat geadministreer word deur die Istanboelse Metropolitaanse Munisipaliteit (Turks: İstanbul Büyükşehir Belediyesi). Die stad se distrikte kan in vier groepe verdeel word:

  • Die "historiese skiereiland" van Ou Istanboel stem min of meer ooreen met Konstantinopel in die 15de eeu. Dit is vandag die distrik Fatih. Dié gebied lê aan die suidelike oewer van die Goue Horing, wat die ou stadsentrum skei van die noordelike en nuwer deel aan die Europese kant. Die historiese skiereiland eindig by die Theodosiese Landmure in die weste. Die skiereiland word omring deur die See van Marmara in die suide en die ingang na die Bosporus in die ooste.
  • Noord van die Goue Horing is die historiese distrikte Beyoğlu en Beşiktaş, waar die Dolmabahçe-paleis, die laaste keiserlike paleis, geleë is, gevolg deur ’n reeks eertydse dorpe soos Ortaköy en Bebek aan die oewers van die Bosporus.
  • Die distrikte Üsküdar (die antieke Chrysopolis) en Kadıköy (die antieke Chalcedon), wat aan die Asiatiese kant lê, was oorspronklik aparte stede (soos ook die distrik Beyoğlu, die Middeleeuse Pera, aan die Europese kant). Dié stede is stelselmatig deur Istanboel opgeslurp.
  • Noord, oos en wes strek Istanboel veel verder as sy historiese deel. Die hoogste kantoor- en woongeboue word veral aangetref in Levent, Etiler en Maslak aan die Europese kant, en Kozyatağı aan die Asiatiese kant.

Grense

[wysig | wysig bron]
Drie historiese dele van Istanboel, ’n uitsig vanaf Beyoğlu op die historiese skiereiland regs en Kadıköy aan die Asiatiese kant links.

Die stad se grense verander voortdurend. In die Griekse, die Romeinse en die Bisantynse tydperk het die stad hoofsaaklik bestaan uit die historiese skiereiland van Konstantinopel, met Galata (ook genoem Pera, die huidige Beyoğlu) in die noorde; en Chrysopolis (Üsküdar) en Chalcedon (Kadıköy) in die ooste, oorkant die Bosporus. Hulle was aanvanklik almal onafhanklike stede. Die hedendaagse Istanboel kan beskou word as die ou Konstantinopel, plus al die nedersettings om die oorspronklike stad plus verdere uitbreidings met die bou van nuwe buurte en distrikte sedert die 19de eeu.

Tot in die 19de eeu het die stadsmure van Galata, die Middeleeuse Genuese vesting, nog gestaan. Hierdie Genuese versterkings, waarvan nog net die Galata-toring en ’n klein deel van die vestingmure oor is, is in die vroeë 1800's afgebreek om plek te maak vir ’n noordwaartse uitbreiding van die stad, na die buurte Beşiktaş, Şişli, Nişantaşı en verder.

In onlangse dekades is talle hoë geboue om die stad gebou om plek te maak vir die snelgroeiende bevolking. Omringende dorpe is deur Istanboel opgeslurp terwyl die stad vinnig uitgebrei het. Die meeste hoë geboue kom voor in die noordelike dele aan die Europese kant, veral in die sake- en koopdistrikte Levent, Maslak en Mecidiyeköy tussen die Bosporus-brug en Fatih Sultan Mehmet-brug. Levent en Etiler het ook talle moderne winkelsentrums en hoofkwartiere van Turkye se grootste maatskappy en banke.

Sedert die tweede helfte van die 20ste eeu het die Asiatiese kant van Istanboel, oorspronklik ’n stil gebied met strandhuise en elegante huise omring deur welige tuine, ’n groot stedelike groei beleef. Die bou van die lang, wye en elegante Bağdat-laan met sy rye moderne winkels en restaurante het baie daartoe bygedra. Die feit dat dié gebiede tot in die 1960's grootliks onbebou was, het ook die kans gebied vir ’n beter infrastruktuur en netjieser stadsbeplanning. Maar die werklike uitbreiding aan die Asiatiese kant is aangehelp deur die bou van Ankara Asfaltı, die Asiatiese deel van die E5-snelweg, en migrasie vanaf Anatolië. Vandag woon meer as ’n derde van die stad se inwoners in die Asiatiese deel.

Weens die vinnige groei bestaan ’n groot deel van die buitewyke uit gecekondus, ’n Turkse woord wat "oornag gebou" beteken – onwettige plakkershutte wat hele buurte beslaan en algemeen is in Turkye se grootste stede, veral Istanboel, Ankara, İzmir en Bursa. Dié plakkersbuurte word geleidelik gesloop en deur massabehuising vervang.

Argitektuur

[wysig | wysig bron]

Tydens sy hele lang geskiedenis het Istanboel ’n reputasie gehad as ’n kulturele en etniese hutspot. Dus is daar talle historiese moskees, kerke, sinagoges, paleise en torings om te besoek. Sommige van hierdie historiese geboue lok elke jaar miljoene toeriste.[29]

Antiek Grieks en Romeins

[wysig | wysig bron]
Die Maagdetoring.

Die bekende Maagdetoring (Kız Kulesi), een van die simbole van Istanboel, is oorspronklik in 408 v.C. laat bou deur die antieke Atheense generaal Alcibiades om die beweging van Persiese skepe op die Bosporus te beheer.[30]

Een van die belangrikste monumente van die Romeinse argitektuur in die stad is die Konstantyn-kolom (Çemberlitaş), wat in 330 opgerig is deur Konstantyn die Grote om die verklaring van Konstantinopel as die nuwe hoofstad van die Romeinse Ryk te vier.[31]

Die ander strukture uit die Romeinse tyd sluit in die Mazulkemer- en die Valens-akwaduk, die Gote-kolom op Seraglio-punt, die Milion wat gebruik is om afstande tussen Konstantinopel en ander stede van die Romeinse Ryk te meet, die Groot Paleis van Konstantinopel (die aanvanklike hoofwoning van die Bisantynse keisers) en die Hippodroom van Konstantinopel wat geskoei is op die Circus Maximus in Rome.

Die bou van die Mure van Konstantinopel het onder Konstantyn die Grote begin,[32] wat die vorige mure vergroot het. Nuwe mure is verder wes gebou tydens die bewind van Theodosius II en in hulle huidige vorm herbou ná ’n aardbewing in 447. Die Marcianus-kolom (Kıztaşı) wat deur Marcianus (450–457) opgerig is, dateer uit dieselfde tydperk as die mure van Theodosius.

Bisantyns

[wysig | wysig bron]
Die 4de-eeuse Aya Irene.
Eers ’n kerk, toe ’n moskee en nou ’n museum: die 6de-eeuse Aya Sophia, eens die grootste katedraal in die wêreld.

Die vroeë Bisantynse argitektuur was geskoei op die klassieke Romeinse model van koepels en boë, maar het op hierdie konsepte verbeter, soos gesien kan word met die Aya Irene uit die 4de eeu, wat deur Konstantyn die Grote laat bou is as die eerste kerk in die nuwe Romeinse hoofstad, en met die 6de-eeuse Aya Sophia, die belangrikste voorbeeld van Bisantynse argitektuur in die wêreld.

Uitgrawings op die terrein van die Groot Paleis van Konstantinopel, reg langs die Aya Sophia, duur steeds voort. Vloermosaïekwerk en muurversierings word in ’n museum uitgestal. Die Magnaura-toring van die paleis staan steeds daar naby en ook daar duur uitgrawings voort.[33] Keisers ná Konstantyn, veral Justinianus, het die paleis voortdurend vergroot. Die oostelike podium van die Hippodroom, waar die keiserslosie was, kon ook deur die keiserlike familie bereik word deur ’n gang vanaf die paleis.[34][35]

Die Aya Sophia was die derde kerk wat op dié terrein gebou is (tussen 532 en 537) nadat die eerste twee kerke in oproere verwoes is. Die Basilika-watertenk is ook uit dié tydperk. Die oudste oorblywende kerk wat sy oorspronklike vorm deur die eeue behou het, hoewel dit gedeeltelik vervalle is, is die Klooster van Stoudios, wat in 462 gebou is.

Genuees

[wysig | wysig bron]

Ná die herowering van Konstantinopel van die Latynse Kruisvaarders in 1261 het die Bisantynse keisers uit die Groot Paleis getrek na die Blachernae-paleis in die weste van die stad. Die belangrikste kerke wat daarna gebou is, is die Pammakaristos- en die Chora-kerk.

Die Genuese het ook in 1348 die Galata-toring, wat hulle Christea Turris (Toring van Christus) genoem het, gebou op die hoogste punt van die Galata-vesting.

Ottomaans

[wysig | wysig bron]
Topkapı-paleis was die tuiste van die Ottomaanse sultans.
Twee groot Ottomaanse moskees in Istanboel.

Die Ottomaanse Turke het die Anadoluhisarı (Fort van Asië) aan die Asiatiese kant van die Bosporus in 1394 gebou, asook die Rumelihisarı (Fort van Europa) in 1452 aan die oorkantste oewer, ’n jaar voor die verowering van Konstantinopel. Die hoofdoel van die forte was om te keer dat hulp Konstantinopel deur die Bosporus bereik tydens die Ottomane se beleg van die stad.[36] Die eerste moskee aan die Europese kant van Istanboel is in 1452 in die Rumelihisarı gebou.

Ná die verowering van die stad het sultan Mehmet II ’n grootskaalse herbouingsprogram begin. Dit het die oprig van grootse geboue soos die Topkapı-paleis en die Groot Basaar ingesluit.

Die eerste groot moskee wat in die stad gebou is, is die Eyüp Sultan-moskee omstreeks 1459. Dit is gebou op die terrein van die graf van Abu Ayyub al-Ansari, ’n metgesel van die profeet Mohammed wat in 669 buite die mure van Theodosius II gesterf het tydens vroeë gevegte voor die beleg van Konstantinopel.[37] Die eerste keiserlike moskee binne die mure van Konstantinopel was die Fatih-moskee (1470) wat gebou is op die terrein van die Kerk van die Heilige Apostels, ’n belangrike Bisantynse kerk. Talle ander keiserlike moskees is in die eeue daarna gebou, soos die Süleymaniye-moskee (1557) deur Süleyman die Manjifieke, die Sultan Ahmet-moskee (1616), ook bekend as die Blou Moskee vanweë die blou teëls wat die binnekant versier, en die Nuwe Moskee (Yeni-moskee).

In die 18de en die 19de eeu is die tradisionele Ottomaanse boustyl geleidelik vervang met Europese style, soos die barok-styl van die Aynalıkavak-paleis (1677–1679) se binnekant, die Nuruosmaniye-moskee (1748–1755), die eerste moskee in die stad in ’n barokstyl, en die 18de-eeuse barok-toevoegings tot die Harem-gedeelte van die Topkapı-paleis. Ná die begin van Turkye se proses van vereuroperisering in 1839 is nuwe paleise en moskees gebou in neoklassieke, barok- en rococo-style, of ’n mengsel van al drie soos die Dolmabahçe-paleis en die Ortaköy-moskee.[38]

Vanaf die vroeë 19de eeu is die gebiede om İstiklal Caddesi (İstiklal-laan) bebou met groot ambassadegeboue van vooraanstaande Europese lande, asook rye geboue in Europese style (meestal neoklassiek en later Art Nouveau). Istanboel was een van die groot sentrums van die Art Nouveau-beweging in die laat 19de en vroeë 20ste eeu. Beroemde argitekte van dié styl soos Alexander Vallaury en Raimondo D'Aronco het talle paleise en huise in die stad en op die Prinse-eilande gebou. D'Aronco se belangrikste werke in die stad sluit in verskeie geboue van die Yıldız-paleiskompleks en die Botter-huis aan İstiklal Caddesi. Die bekende Camondo-trappe aan Bankalar Caddesi in Karaköy (Galata) is ook ’n goeie voorbeeld van Art Nouveau-argitektuur.

Administrasie

[wysig | wysig bron]
Kaart van Istanboel se distrikte.

Die huidige burgemeester van Istanboel is Ekrem İmamoğlu (CHP)[39] en die goewerneur van Istanboel-distrik is Ali Yerlikaya.[40]

Die metropolitaanse regeringstruktuur bestaan uit drie hoofliggame: (1) Die metropolitaanse burgemeester (wat elke vyf jaar gekies word), (2) die metropolitaanse raad (die besluitnemingsliggaam saam met die burgemeester, distrik-burgemeesters en ’n vyfde van die munisipale distriksraadslede) en (3) die metropolitaanse uitvoerende komitee. Daar is drie soorte plaaslike owerhede: (1) munisipaliteite, (2) spesiale provinsiale administrasies en (3) dorpsadministrasies.

Die huidige metropolitaanse stadsaal in die Fatih-distrik wat op 26 Mei 1960 ingewy is, sal binnekort gesloop en deur ’n nuwe gebou vervang word.[41]

Demografie

[wysig | wysig bron]
Demografiese ontwikkeling van Istanboel

Die stad se bevolking het in die 25 jaar tussen 1980 en 2005 meer as verdriedubbel. Sowat 70% van alle inwoners woon aan die Europese kant en die res aan die Asiatiese kant. Weens ’n hoë werkloosheidsyfer in die suidooste van Turkye het baie mense van dié streek na Istanboel getrek waar hulle in die stad se buitewyke gaan woon het. Mense het van veral Anatolië gekom in die hoop om werk te kry en hul lewensomstandighede te verbeter, gewoonlik sonder sukses. Die gevolg is al hoe meer gecekondus.

Die stad het ’n bevolking van 11 372 613 volgens die laaste sensus van 2007,[42] en is een van die digs bevolkte stede in die wêreld. Die bevolking groei nou jaarliks met gemiddeld 3,45%, hoofsaaklik vanweë die invloei van mense uit plattelandse gebiede. Istanboel se bevolkingsdigtheid van 1 700 mense per km2 is veel hoër as Turkye s’n van 81 mense per km2.[43] Die grootste deel van die stad se bevolking is etniese Turke. Koerde is nou die grootste etniese minderheidsgroep.

Tydens die vroeë Middeleeue was Istanboel die grootste stad in die wêreld, en dit was deur sy hele geskiedenis een van die belangrikste stede (behalwe tydens die verval van Bisantium, net voor die verowering deur die Ottomane). Dit het sedert antieke tye lede van etniese groepe van oor die hele Europa, Asië en Afrika gelok en hulle is in die Griekse en die Turkse bevolking opgeneem.

Die volgende tabelle wys die aantal inwoners per jaar. Getalle tot in 1914 is ramings wat met tot 50% kan verskil tussen navorsers. Die getalle van tussen 1927 en 2000 is die resultaat van sensusse. Die getalle van 2005 en 2006 is gebaseer op rekenaarsimulasie-voorspellings. Die verdubbeling van die bevolking tussen 1980 en 1985 is vanweë ’n natuurlike groei asook die uitbreiding van die munisipale grense.

Historiese bevolking
Jaar Bevolking
330 40 000
400 400 000
530 550 000
545 350 000
715 300 000
950 400 000
1200 150 000
1453 36 000
Jaar Bevolking
1477 70 000[44]
1566 600 000
1817 500 000
1860 715 000
1885 873 570
1890 874 000
1897 1 059 000
1901 942 900
Jaar Bevolking
1914 909 978
1927 680 857
1935 741 148
1940 793 949
1945 860 558
1950 983 041
1955 1 268 771
1960 1 466 535
Jaar Bevolking
1965 1 742 978
1970 2 132 407
1975 2 547 364
1980 2 772 708
1985 5 475 ,982
1990 6 629 431
2000 8 803 468
2007 11 372 613

Godsdiens

[wysig | wysig bron]
Die Ortaköy-moskee.

Istanboel is deur baie gemeenskappe gevorm. Die godsdiens met die oorgrote meerderheid volgelinge is Islam. Godsdiensminderhede sluit in Grieks-Ortodokse en Armeense Christene, Katolieke Levantyne en Jode. Volgens die 2000-sensus was daar in dié jaar 2 691 aktiewe moskees, 123 aktiewe kerke en 26 aktiewe sinagoges in Istanboel. Baie van die godsdiensgroepe het voorheen in spesifieke distrikte gewoon, maar dit is nie meer die geval nie. In sommige gebiede, soos Kuzguncuk, staan ’n Armeense kerk langs ’n sinagoge, met oorkant die pad ’n Grieks-Ortodokse kerk langs ’n moskee.

Die setel van die Patriarg van Konstantinopel, die spirituele leier van die Oosters-Ortodokse Kerk, is steeds in die Fener-distrik.[45] Ook in Istanboel is die aartsbiskop van die Turks-Ortodokse gemeenskap, ’n Armeense aartsbiskop en die Turkse grootrabbi.

Die Blou Moskee.

Die meeste Moslems is Soenniete. Istanboel was die laaste setel van die Islamitiese Kalifaat, van 1517 tot 1924. Die Kalifaat is daarna ontbind en die magte daarvan aan die Turkse parlement oorgedra. Op 2 September 1925 is godsdiensgroepe soos die tekkes en tariqah verbied omdat hulle aktiwiteite onversoenbaar blyk te gewees het met die beleidrigtings van die sekulêre demokratiese Republiek van Turkye; veral met die sekulêre onderwysstelsel en staatsbeheer oor godsdienssake. Die meeste volgelinge van Soefisme en ander vorms van Islamitiese mistisisme het daarna in die geheim aanbid. Om die steeds geldige verbod te omseil, doen hierdie organisasies hulle dikwels voor as "kulturele verenigings".

Die alledaagse lewe van die Christene, veral die Grieke en Armeniërs wat in die stad gewoon het, het aansienlik verander ná die bitter konflikte tussen hierdie etniese groepe en die Turke tydens die verval van die Ottomaanse Ryk, wat in die 1820's begin en ’n eeu lank geduur het. Die konflikte het tussen 1912 en 1922 ’n hoogtepunt bereik, tydens die Balkan-oorloë, die Eerste Wêreldoorlog en die Turkse Oorlog vir Onafhanklikheid. Tussen 1914 en 1927 het die Christelike bevolking van 450 000 tot 240 000 afgeneem.[46] Vandag woon die meeste van Turkye se Griekse en Armeense minderheidsgroepe in of naby Istanboel.

Jode woon al langer as 500 jaar in die stad. Meer as 93 000 van hulle het tydens die Spaanse Inkwisisie van 1492 van die Iberiese Skiereiland gevlug toe hulle gedwing is om Christene te word. Turkye was toe baie meer verdraagsaam teenoor ander gelowe as die Christendom. Nog ’n groot groep het gekom van Suid-Italië, wat onder Spaanse beheer was. Die Italiaanse Sinagoge in Galata is die aanbiddingsplek van die meeste van dié Jode se afstammelinge, van wie nog sowat 20 000 oor is.

Ekonomie

[wysig | wysig bron]
Die finansiële distrik Levent.

Benewens die feit dat Istanboel die grootste stad en voormalige politieke hoofstad van die land is, was dit nog altyd die middelpunt van die land se ekonomiese lewe danksy sy ligging op ’n kruispunt van internasionale land- en seehandelsroetes. Dit is ook Turkye se grootste nywerheidsentrum en verskaf werk aan sowat 20% van Turkye se nywerheidswerkers. Die stad en die provinsie waarin dit geleë is, vervaardig sy, tekstiel, rubber, metaalprodukte, leer, chemikalieë, medisyne, elektroniese ware, glas, masjinerie, papierprodukte, voertuie en drank. Vrugte, olyfolie, katoen en tabak is van die vernaamste landbouprodukte. Volgens die tydskrif Forbes het Istanboel in Maart 2008 altesaam 35 biljoenêrs gehad, die vierde meeste in die wêreld.[47]

Die finansiële distrik Maslak.

Die Istanboelse Effektebeurs (ISE), oorspronklik die Ottomaanse Effektebeurs, is die enigste effektemark van Turkye.[48] Tydens die 19de en vroeë 20ste eeu was Bankalar Caddesi (Banklaan) in Galata, wat die hoofkwartier van die Ottomaanse Sentrale Bank en die Ottomaanse Effektebeurs bevat het, die finansiële sentrum van die Ottomaanse Ryk.[49][50] In die 1990's het die meeste Turkse banke hulle hoofkwartier na die moderne sentrale sakedistrike Levent en Maslak geskuif.[50] In 1995 het die effektebeurs na sy huidige gebou in die Istinye-kwartier geskuif.[51]

Vandag genereer die stad 55% van Turkye se handel en 21,2% van die land se bruto nasionale produk (BNP). Istanboel se inwoners betaal 40% van die land se belasting. In 2005 het die stad ’n bruto binnelandse produk (BBP) van $133 miljard gehad.[52] In 2005 het Istanboelse maatskappye 56,6% van alle produkte in die land uitgevoer en 60,2% daarvan ingevoer.[53]

Die stad is een van die belangrikste toerismeplekke in Turkye. Daar is duisende hotelle en in 2006 het altesaam 23 148 669 toeriste Turkye besoek, van wie die meeste die land binnegekom het deur die lug- en seehawens van Istanboel en Antalya.[54] Dit is ook ’n gewilde bestemming vir konferensies.

Openbare dienste

[wysig | wysig bron]

Opvoeding

[wysig | wysig bron]
Hoofingang van die Universiteit van Istanboel.

Istanboel het van die beste instellings vir hoër onderwys in die land, onder andere meer as 20 openbare en private universiteite. Die Universiteit van Istanboel, wat in 1453 gestig is, is die oudste Turkse onderwysinstelling in die stad,[55] terwyl die Tegniese Universiteit van Istanboel (1773) die wêreld se derde oudste tegniese universiteit is.[56] Ander vooraanstaande universiteite sluit in die Boğaziçi-universiteit, die Mimar Sinan-universiteit van Beeldende Kuns en die Marmara-universiteit.

Feitlik al die Turkse private hoërskole en universiteite in Istanboel gee onderrig in Engels, Duits of Frans as primêre buitelandse taal, gewoonlik saam met ’n sekondêre buitelandse taal. Daar is baie buitelandse hoërskole in Istanboel, waarvan die meeste in die 19de eeu gestig is vir buitelanders in die stad.

Daar is ook talle biblioteke; baie van hulle het groot versamelings historiese dokumente uit die Romeinse, die Bisantynse en die Ottomaanse tydperk, asook van ander beskawings. Van die belangrikste biblioteke wat betref historiese dokumente is die Topkapı-paleis-biblioteek, die biblioteke van die Istanboelse Argeologiese Museum en van die Universiteit van Istanboel, die Beyazıt-staatsbiblioteek, Süleymaniye-biblioteek en Atatürk-biblioteek.

Gesondheidsorg

[wysig | wysig bron]

Die stad het baie openbare en private hospitale, klinieke en laboratoriums en verskeie mediese navorsingsentrums. Baie van hulle het hoëtegnologie-toerusting wat al hoe meer buitelanders lok[57] vanweë die goeie en goedkoop mediese behandeling en operasies.[58] Dit is ’n gewilde plek vir laser-oogchirurgie en plastiese snykunde.[57]

Nutsdienste

[wysig | wysig bron]
Die Basilika-watertenk.

Die eerste watertoevoer-stelsel in Istanboel dateer uit die tyd toe die stad gestig is. Twee van die grootste akwadukte wat in die Romeinse tydperk gebou is, is die Mazulkemer- en die Valens-akwaduk wat water van die westekant van die stad na die middestad gelei het.[59] Van daar is die water opgegaar in die stad se talle watertenks soos die bekende Philoxenos (Binbirdirek)- en die Basilika-watertenk.

Vandag het Istanboel ’n moderne watertoevoer- en rioolstelsel wat bestuur word deur die regeringsliggaam İSKİ.[60] Verskeie private organisasies versprei ook skoon drinkwater.

Elektrisiteit word versprei deur die staatsbeheerde TEK.

Die Ottomaanse posdiens is in 1840 begin en die eerste internasionale posnetwerk in 1876.

In Julie 1881 is die eerste telefoonverbinding daargestel en op 23 Mei 1909 is die eerste handsentrale met 50 lyne in die Groot Poskantoor van Sirkeci gebou.

Vervoer

[wysig | wysig bron]

Lughawens

[wysig | wysig bron]
Die Atatürk- Internasionale Lughawe aan die Europese kant is die stad se hooflughawe.

Istanboel het twee internasionale lughawens: die grootste een is die Atatürk- Internasionale Lughawe in die Yeşilköy-distrik aan die Europese kant. Die ander een is die Sabiha Gökçen- Internasionale Lughawe in die Kurtköy-distrik aan die Asiatiese kant.

Seevervoer

[wysig | wysig bron]
Veerbote vaar al sedert 1837 heen en weer op die Bosporus.

Seevervoer is baie belangrik omdat die stad aan alle kante deur die see omring word: Die See van Marmara, die Goue Horing, die Bosporus en die Swartsee. Baie inwoners woon aan die Asiatiese kant en werk aan die Europese kant en omgekeerd, en die stad se bekende veerbote is die ruggraat van die daaglikse vervoerstelsel tussen die twee kante – selfs in ’n groter mate as die twee hangbrûe oor die Bosporus. Die eerste stoomveerbote is al in 1837 gebruik.[61]

İDO (İstanbul Deniz Otobüsleri – "Istanboelse Seebusse") is in 1987 gestig. Die vinnige katamaran-"seebusse" verbind die twee kante van die stad asook die stad met die Prinse-eilande en ander bestemmings in die See van Marmara. Motorveerbote tussen Yenikapı (Europese kant) en Bandırma verminder die reistyd tussen Istanboel en İzmir en ander groot bestemmings aan die Egeïese See met ’n paar uur, terwyl dié tussen Yenikapı of Pendik (Asiatiese kant) en Yalova die reistyd tussen Istanboel en Bursa of Antalya verminder.

Die stad se hawe is die belangrikste een in die land. Die ou hawe aan die Goue Horing is hoofsaaklik vir persoonlike verkeer, terwyl Karaköy-hawe in Galata gebruik word vir groot passasierskepe. Daar is gereelde dienste van Karaköy en Eminönü na verskeie hawestede aan die Middellandse en die Swartsee.

Paaie

[wysig | wysig bron]
Metrobus in Istanboel.

Die staatspad D.100 en die Europese roete E80 of O-3 is die belangrikste paaie tussen Europa en Turkye. Die padnetwerk om Istanboel is goed ontwikkel en word voortdurend uitgebrei. Paaie lei oos na Ankara en wes na Edirne. Daar is ook twee snelweë om die stad. Die ouer een, die O-1, is meestal vir verkeer in die stad, terwyl die nuwer een, die O-2, veral vir interstedelike en internasionale verkeer is.

Die Bosporus-brug op die O-1 en die Fatih Sultan Mehmet-brug op die O-2 verbind die Europese en die Asiatiese kant van Istanboel. Die suidelike en noordelike oewers van die Goue Horing word verbind deur die Galata-, die Atatürk- en die Haliç-brug. Büyükdere-laan is die hoofpad deur die sakedistrikte Levent en Maslak.

Spoorlyne

[wysig | wysig bron]
Die Sirkeci-terminaal is in 1890 geopen as die eindbestemming van die Orient Express.
Die Haydarpasa-terminaal.

In 1883 het ’n Belgiese entrepreneur, Georges Nagelmackers, ’n spoordiens tussen Parys en Konstantinopel begin. In 1889 is ’n spoorlyn voltooi wat deur Boekarest na Konstantinopel geloop het. Die roete was bekend as die Orient Express, wat nog beroemder gemaak is deur die boeke van Agatha Christie en Graham Greene.[62] Vandag is die Sirkeci-terminus, die eindbestemming van die Orient Express, die verbindingspunt tussen al die lyne aan die Europese kant. Daar is internasionale lyne tussen Istanboel en onder andere Griekeland, Roemenië, Bulgarye, Serwië en Hongarye.

Verder van die Bosporus is daar ook spoorlyne na Ankara en ander bestemmings in Anatolië. Die spoorlyne aan die Europese en die Asiatiese kant word tans verbind deur die treinveerboot oor die Bosporus. Dit sal binnekort vervang word deur die Marmaray-spoortonnel onderdeur die Bosporus, wat na verwagting in 2012 sal open. Die tonnel sal ook die moltreinlyne tussen die twee kante van die stad verbind.

Trems

[wysig | wysig bron]
'n Ou trem in Istanboel.

Die eerste trems in Istanboel het op 3 September 1869 begin loop.[63] Sedert 1939 is die stad se trems onder die bestuur van die İETT.[63] ’n Vinnige trem (T1) is in 1992 in gebruik geneem tussen Sirkeci en die Topkapı-paleis. Dit is in 1994 en 1996 verleng na Zeytinburnu en Eminönü onderskeidelik. In 2005 is dit van Eminönü na Fındıklı verleng en het dit vir die eerste keer ná 44 jaar die Goue Horing oorgesteek. In 2006 is dit na Kabataş verleng. Die lyn het 24 stasies oor ’n afstand van 14 km. In September 2006 is ’n tweede tremspoor (T2) bygevoeg.

Kabelspore

[wysig | wysig bron]
Die moderne kabelspoor tussen Kabataş en Taksim.

Istanboel het twee ondergrondse kabelspore van verskillende ouderdomme en style. Die oudste een is die Tünel (1875). Dit is die oudste moltrein in die wêreld naas die een in Londen (1863). Die Tünel is 573 m lank en het net twee stasies, Karaköy en Tünel-plein. Dit vervoer sowat 15 000 passasiers per dag.

’n Tweede kabelspoor, die Kabataş-Taksim-spoor, is sedert 29 Junie 2006 in gebruik en verbind Kabataş en Taksim.[64] Dit is sowat 600 meter lank en vervoer 9 000 passasiers per dag.[64]

Smalspoorlyn

[wysig | wysig bron]

Die Istanboelse LRT is ’n smalspoorstelsel wat uit twee lyne bestaan. Die eerste (M1) het op 3 September 1989 in werking getree tussen Aksaray en Kartaltepe. Dit is daarna stuk vir stuk uitgebrei tot by die Atatürk- Internasionale Lughawe. Dit is op 20 Desember 2002 voltooi. Die ander lyn (T4), tussen Edirnekapı en Mescid-i Selam, is in 2007 voltooi. Dit is 32 km lank. Daar is 36 stasies, onder meer 12 ondergrondse en 3 oorbrugstasies.

Metro

[wysig | wysig bron]
Kaart van Istanboel se Metrostelsel.

Bouwerk aan die Istanboelse Metro (M2) het in 1992 begin en die eerste seksie, tussen Taksim-plein en Levent, is op 16 September 2000 in gebruik geneem.[65] Op 30 Januarie 2009 was daar altesaam 34 treine op die M2-lyn. ’n Noordelike uitbreiding, van Levent na Maslak, is op 30 Januarie 2009 voltooi.[66] Die suidelike uitbreiding, van Taksim na Yenikapı oor die Goue Horing, is tans voltooi tot by die Şişhane-stasie in Beyoğlu.[66] Daar is nou 10 stasies aan die Europese kant, terwyl nog 6 aan daardie kant en 16 aan die Asisatiese kant in aanbou is.

Die totale lengte aan die Europese kant wanneer al die stasies van Hacıosman tot by Yenikapı klaar is, sal 18,36 km lank wees,[65][67][68] uitsluitende die Goue Horing-metrobrug en die Taksim-Kabataş-, die Yenikapı-Aksaray- en die Marmaray-tonnel. Laasgenoemde sal vanaf 2012 die lyne weerskante van die Bosporus verbind.

Kultuur en vermaak

[wysig | wysig bron]

Beeldende en uitvoerende kunste

[wysig | wysig bron]
Die Istanboelse Argeologiese Museum is langs die Topkapı-paleis.
Die Tegniese Universiteit van Istanboel.

Istanboel se ryk sosiale, kulturele en kommersiële aktiwiteite raak al hoe kleurryker. Beroemde popsterre tree in die stad se stadions op en opera, ballet en teater duur heeljaar voort. In feestye trek wêreldberoemde orkeste, kore en konsert- en jazzlegendes vol sale. Die stad se internasionale rolprentfees is een van die belangrikstes in Europa,[69] terwyl die Istanboelse Biënnale ook ’n groot gebeure is.

Die Pera- en die Sakıp Sabancı-museum is van die belangrikste privaatmuseums in die stad. Die Istanbul Modern hou dikwels uitstallings van bekende Turkse en buitelandse kunstenaars. Die Rahmi M. Koç aan die Goue Horing is ’n nywerheidsmuseum wat historiese masjiene uitstal soos motors en lokomotiewe van die 1800's en vroeë 1900's, sowel as bote, duikbote en nog meer.

Die stad se Argeologiese Museum, wat in 1881 gestig is, is een van die grootstes in sy soort ter wêreld. Dit bevat meer as ’n miljoen stukke uit die Mediterreense gebied, die Balkan-skiereiland, Midde-Ooste, Noord-Afrika en Sentraal-Asië. Die Mosaïekmuseum het Romeinse en Bisantynse vloermosaïekwerk en muurornamente van die Groot Paleis van Konstantinopel. Die nabygeleë Turkse en Islamitiese Kunsmuseum het ’n groot versameling items van verskeie Islamitiese beskawings en die Sadberk Hanım-museum ’n groot verskeidenheid artefakte wat dateer van die vroegste Anatoliese beskawings van die Ottomaanse Ryk.[70]

Die antiekbasaar in die Mecidiyeköy-kwartier van Şişli is die grootste antiekmark in die wêreld, terwyl die Çukurcuma-buurt van Beyoğlu rye antiekwinkels het. Die Groot Basaar het ook baie antiekwinkels, asook winkels wat juweliersware, tapyte en talle ander artikels verkoop. Historiese en skaars boeke kan gevind word in die Sahaflar-basaar naby Beyazıt-plein – dit het boeke uit onder andere die Romeinse, die Bisantynse en die Ottomaanse tydperk.

Konserte en uitvoerings word op verskeie plekke gehou, onder andere historiese terreine soos die Aya Irene, Rumelihisarı, die Mure van Konstantinopel, die binnehof van die Topkapı-paleis en Gülhane-park, asook in die Atatürk-kultuursentrum, Cemal Reşit Rey-konsertsaal en ander opelug- en moderne teaters. ’n Belangrike kultuur het ontwikkel om die Turkse bad (hamam). Dit was ’n kultuur van ontspanning in die Ottomaanse tyd – die belangrikste voorbeeld is die Çemberlitaş Hamamı (1584).[71]

Ontspanning

[wysig | wysig bron]
Die Prinse-eilande.

Tradisionele strandoorde het geleidelik verdwyn weens waterbesoedeling. Ou plekke het egter onlangs weer in die stad heropen. Die gewildste swemplekke is in Bakırköy, Küçükçekmece, Sarıyer en aan die Bosporus.

Buite die stad is daar die Prinse-eilande, Silivri en Tuzla, sowel as Kilyos en Şile aan die Swartsee.

Die Prinse-eilande is ’n groep eilande in die See van Marmara. Somerhuise van hout in die neoklassieke en die Art Nouveau-styl uit die 18de en vroeë 20ste eeu, perdekarre (voertuie word nie toegelaat nie) en seekosrestaurante maak hulle ’n gewilde bestemming. Hulle kan per veerboot of "seebus" bereik word vanaf Eminönü en Bostancı. Van die nege eilande word vyf bewoon.

Şile is ’n verafgeleë en bekende Turkse see-oord met ongerepte wit strande aan die Swartsee, 50 km van Istanboel af. Kilyos is ’n stil, klein oord naby die Noord-Europese ingang van die Bosporus in die Swartsee. Daar is ’n strandpark met seekosrestaurante en nagklubs. Veral in die somer is daar baie partytjies en aandkonserte op die strand.

Winkels, restaurante en naglewe

[wysig | wysig bron]
Die Groot Basaar is een van die grootste onderdak-markte in die wêreld.

Istanboel het verskeie historiese inkopiesentrums soos die Groot Basaar (1461), Mahmutpaşa-basaar (1462) en die Speserybasaar (1660). Die eerste moderne inkopiesentrum was Galleria Ataköy (1987), maar vandag is daar talle ander soos Akmerkez (1993), Metrocity (2003), Cevahir (2005) en Kanyon (2006). Twee nuwe sentrums wat hulle toespits op wêreldbekende handelsmerke is Istinye-park (2007) en City's Nişantaşı (2008).

Talle Turkse en internasionale restaurante floreer in Istanboel. Die meeste van die stad se historiese wynhuise (meyhane) en kroeë is in gebiede naby İstiklal Caddesi in Beyoğlu. Die 19de-eeuse Çiçek Pasajı (letterlik "blommegang", of Cité de Péra in Frans) aan İstiklal Caddesi is in 1876 ingewy. Die bekende Nevizâde-straat met sy rye historiese meyhanes is ook in dié gebied.

Istanboel is bekend vir sy historiese seekosrestaurante. Die bekendstes is aan die oewers van die Bosporus en die See van Marmara in die suide van die stad geleë.[72][73] Die grootste van die Prinse-eilande (Büyükada, Heybeliada, Burgazada en Kınalıada) en Anadolu Kavağı naby die noordelike ingang na die Bosporus het ook baie historiese seekosrestaurante.

Daar is baie nagklubs, kroeë en restaurante met lewende musiek in die stad. In die somer is daar nog meer en dan skuif hulle na opeluggebiede. Die gebiede om Istiklal Caddesi, Nişantaşı, Bebek en Kadıköy is vol kafees, restaurante, kroeë en klubs, asook kunsgalerye, teaters en flieks.

Sport

[wysig | wysig bron]
Die Atatürk-Olimpiese Stadion.

In die Romeinse en die Bisantynse tyd was die belangrikste sportgebeurtenisse strydwa-renne by die Hippodroom van Konstantinopel, wat plek vir tot 100 000 toeskouers gehad het.[74] Vandag is sportsoorte soos sokker, basketbal en vlugbal gewild. Die Atatürk-Olimpiese Stadion, die grootste veeldoelige stadion in Turkye, is ’n vyfster-UEFA-stadion en ’n eersteklas-plek vir atletiek. (Uefa is die Europese sokkerbeheerliggaam.) Die Şükrü Saracoğlu-stadion, ook ’n vyfster-UEFA-stadion, het in 2009 die laaste UEFA-bekereindstryd aangebied. Dit is vanaf die 2009/'10-seisoen vervang deur die UEFA-Europaliga.[75][76]

Die Sinan Erdem Dome, die grootste veeldoelige binnenshuise arena in Turkye, sal die gasheer wees vir die eindstryd van 2010 se FIBA-basketbal-wêreldkampioenskap, en in 2012 van die wêreld- binnenshuise atletiekkampioenskap en swemkampioenskap (25 m).

Daar is verskeie jaarlikse motorsport-byeenkomste, soos die Turkse Grand Prix, die MotoGP, die Wêreldtoermotor-kampioenskap, die GP2-reeks en die Le Mans-1 000 km-resies. Soms bied Istanboel ook die Turkse been van die F1-kragboot-wêreldkampioenskap op die Bosporus aan. Verskeie jaarlikse seiljag-renvaarte vind ook op die Bosporus en die See van Marmara plaas, asook roeirenne op die Goue Horing.

Susterstede

[wysig | wysig bron]
Europa
Asië
Amerikas
Afrika

Verwysings

[wysig | wysig bron]
Hierdie artikel is merendeels vertaal vanaf die Engelse Wikipedia-artikel en:Istanbul
  1. ↑ "İllere göre merkez ve belde/köy nüfus toplamları". Türkiye İstatistik Kurumu. 2008. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Februarie 2011. Besoek op 16 Julie 2009.
  2. ↑ "Distrikte van Istanboel". Ibb.gov.tr. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 13 April 2020. Besoek op 28 Mei 2009.
  3. ↑ "Unesco | Historiese gebiede van Istanboel". Whc.unesco.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Mei 2020. Besoek op 28 Mei 2009.
  4. ↑ "Die Name van Istanboel". Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi 5. (1994). Ciltli. 
  5. ↑ "Die vroeë geskiedenis van Konstantinopel". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 April 2019. Besoek op 12 Julie 2008.
  6. ↑ Prof. dr. Murat Belge. "Kültür Haritaları Serisi" (in Turks). National Geographic Türkiye. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Oktober 2013. Besoek op 16 Januarie 2007.
  7. ↑ BBC: "Istanbul's ancient past unearthed" Gepubliseer op 10 Januarie 2009. URL besoek op 11 Januarie 2009.
  8. ↑ "Hürriyet: Bu keşif tarihi değiştirir (2 Oktober 2008)". Hurriyet.com.tr. 23 Mei 2009. Besoek op 28 Mei 2009.
  9. ↑ "Hürriyet: Foto's van die Neolitiese terrein, omstreeks 6500 v.C." Fotogaleri.hurriyet.com.tr. Besoek op 28 Mei 2009.
  10. ↑ "Kultuur van Istanboell" (in Turks). Republiek van Turkye, Minister van kultuur en toerisme. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 April 2019. Besoek op 2 Oktober 2007.
  11. ↑ Vailhé, S. (1908). "Konstantinopel". Catholic Encyclopedia 4. New York: Robert Appleton Company. URL besoek op 12 September 2007. 
  12. ↑ Vailhé, S. (1908). "Konstantinopel". Catholic Encyclopedia 4. New York: Robert Appleton Company. URL besoek op 12 September 2007. 
  13. ↑ Phillips, Jonathan (2005). Die Vierde Kruistog. Londen: Pimlico. ISBN 1-84413-080-0.
  14. ↑ Bamber Gascoigne. "Geskiedenis van die Bisantynse Ryk". HistoryWorld. Besoek op 27 September 2007.
  15. ↑ Kinross, Patrick (2002). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. New York: Perennial. ISBN 0-688-08093-6. OCLC 57554744.
  16. ↑ Charles Correa. "Yüzde 65'i imarsız 'dünya şehri' ('n Wêreldstad met 65% onwettige geboue)". Cnn Turk. Besoek op 18 Julie 2005.[dooie skakel]
  17. ↑ Ian Traynor. "A disaster waiting to happen – why a huge earthquake near Istanbul seems inevitable" (in Engels). The Guardian. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Januarie 2007. Besoek op 27 September 2007.
  18. ↑ "Today's Zaman". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 September 2009. Besoek op 29 Maart 2010.
  19. ↑ "Kans op groot aardbewings naby Istanboel". Science. 2000. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 September 2009. Besoek op 29 Maart 2010.
  20. ↑ "Quake increases risk for temblor in Istanbul". MIT News Office. 25 September 1999. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Julie 2009. Besoek op 20 Augustus 2006.
  21. ↑ "SkyLife, maandtydskrif van Turkse Lugdiens- April 2008 "Spring in Istanbul's forests" Artikel: Mehmet Tokcan Foto: AYKUT İnce". Thy.com. Besoek op 28 Mei 2009.
  22. ↑ "www.mymerhaba.com: Belgrado-woud". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 23 Februarie 2009. Besoek op 29 Maart 2010.
  23. ↑ Istanboel se historiese weerdata (Bron: International Station Meteorological Climate Summary)
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 Statistics: Historical Weather Information for Istanbul
  25. ↑ "Yıllık Toplam Yağış Verileri – İstanbul". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 31 Maart 2013. {{cite web}}: Cite has empty unknown parameter: |dateformat= (hulp)
  26. ↑ "Istanbul climate and weather Turkey, Istanbul Rainfall Temperature Climate and Weather" (in Engels). Wordtravels.com. 28 April 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Maart 2019. Besoek op 5 Mei 2009.
  27. ↑ "Extreme Temperatures Around the World- world highest lowest temperatures". Mherrera.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 Mei 2020. Besoek op 22 Januarie 2010.
  28. ↑ "Yıllık Toplam Yağış Verileri" (in Turks). Turkse Staatlike Meteorologiese Diens. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Mei 2020. Besoek op 21 Junie 2015.
  29. ↑ "Istanbul Metropolitan Municipality attends to Madrid-FITUR Tourism Fair" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 Maart 2016. Besoek op 5 Julie 2008.
  30. ↑ Ana Britannica: Turkse uitgawe van Encyclopedia Britannica
  31. ↑ "Çemberlitas (Burnt Column), Istanbul" (in Engels). TurkeyTravelPlanner.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 November 2019. Besoek op 15 Mei 2008.
  32. ↑ Bury, John Bagnell (1923). History of the Later Roman Empire Vol. I. Macmillan & Co., Ltd. p. 70.
  33. ↑ "Die Groot Paleis, Istanboel". Emporis. Besoek op 24 Junie 2009.
  34. ↑ "Hippodroom" (in Engels). Byzantium 1200. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Oktober 2019. Besoek op 24 Junie 2009.
  35. ↑ "Hippodroom van Konstantinopel, Istanboel" (in Engels). Emporis. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 30 September 2007. Besoek op 24 Junie 2009.
  36. ↑ Freely, John (2000). Blue Guide Istanbul. W. W. Norton & Company. ISBN 0-393-32014-6.
  37. ↑ Mansel, Phillip (1995). Constantinople: City of the World's Desire, 1453–1924. John Murray. p. 28.
  38. ↑ Kartın. F, 1974, Ortaköy Camii, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 1., Ankara, bl. 87–89
  39. ↑ "Erdogan's party suffers blow after Istanbul re-run poll defeat". BBC (in Engels). 24 Junie 2019. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 8 September 2019. Besoek op 3 Julie 2019.
  40. ↑ "Istanboel". Governorship of Istanbul (in Turks). 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Mei 2020. Besoek op 3 Julie 2019.
  41. ↑ "Die nuwe stadsaal, ontwerp deur Arolat Architects". Atolyek.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 Mei 2011. Besoek op 28 Mei 2009.
  42. ↑ Türkiye istatistik kurumu Bevolkingsopname 2007. URL besoek op 19 Maart 2008.
  43. ↑ "Istanboel" (in Turks). Urban Green Environment. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Januarie 2012. Besoek op 27 September 2007.
  44. ↑ Ortaylı, İlber. İstanbul'dan Sayfalar, p. 286. İstanbul: Alkım Yayınevi. ISBN 9944-148-01-6.
  45. ↑ Vailhé, S. (1908). "Konstantinopel". Catholic Encyclopedia 4. New York: Robert Appleton Company. URL besoek op 12 September 2007. 
  46. ↑ Globalization, Cosmopolitanism, and the Dönme in Ottoman Salonica and Turkish Istanbul. Marc Baer, University of California, Irvine.
  47. ↑ "Turkey's new rich find the Midas touch" (in Engels). Londen: The Sunday Times. 9 Maart 2008. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 10 Oktober 2011. Besoek op 18 Junie 2009.
  48. ↑ "Geskiedenis van die Istanboelse Effektebeurs". Imkb.gov.tr. Besoek op 14 Julie 2009.
  49. ↑ "Ottoman Bank Museum". Obarsiv.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 Junie 2012. Besoek op 14 Julie 2009.
  50. ↑ 50,0 50,1 "Ottoman Bank Museum" (in Engels). Ottomaanse Bankmuseum. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 4 November 2011. Besoek op 18 Junie 2009.
  51. ↑ "Istanboelse Effektebeurs: "İMKB'nin Kuruluşundan İtibaren Önemli Gelişmeler" (Belangrike gebeure sedert 1985)". Imkb.gov.tr. 31 Julie 2000. Besoek op 14 Julie 2009.
  52. ↑ "PricewaterhouseCoopers: Britse ekonomiese vooruitsig 2005–2020 (PDF)" (PDF). Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 27 Mei 2008. Besoek op 29 Maart 2010.
  53. ↑ "CNN Türk: Dış ticaretin lokomotifi İstanbul". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Junie 2008. Besoek op 29 Maart 2010.
  54. ↑ "Hürriyet: 2006'da Türkiye'ye gelen turist başına harcama 728 dolara indi" (in Turks). Hurriyet.com.tr. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 September 2015. Besoek op 28 Mei 2009.
  55. ↑ İ.Ü. Bilgisayar Bilimleri. "Geskiedenis van Universiteit van Istanboel (Turks)" (in Turks). Istanbul.edu.tr. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Augustus 2012. Besoek op 20 Junie 2009.
  56. ↑ "Wêreld se oudste universiteite" (in Engels). Topuniversities.com. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 Januarie 2009. Besoek op 20 Junie 2009.
  57. ↑ 57,0 57,1 Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (2006). Emerging Turkey. Oxford Business Group. p. 176. ISBN 1-902339-47-9.
  58. ↑ Briggs, Helen (19 Desember 2006). "Gesondheid in Istanboel" (in Engels). BBC News. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 September 2019. Besoek op 28 Mei 2009.
  59. ↑ "İSKİ İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi: Tarihce". Istanboel Water en Riool. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 September 2007. Besoek op 11 Maart 2006.
  60. ↑ "İSKİ-administrasie". Istanboel Water en Riool. Besoek op 11 Maart 2006.
  61. ↑ "Şirket-i Hayriye" (in Engels). Şirket-i Hayriye. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Augustus 2019. Besoek op 18 Junie 2009.
  62. ↑ "Orient Express". Britannica Online. (September 2007). URL besoek op 27 September 2007. 
  63. ↑ 63,0 63,1 "İstanbul'da ulaşımın miladı". İ.E.T.T. Besoek op 18 Junie 2009.
  64. ↑ 64,0 64,1 "FUNİKÜLER SİSTEM Kabataş – Taksim" (in Turks). İstanbul Ulaşım. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 20 Junie 2009.
  65. ↑ 65,0 65,1 "Istanbul Metropolitan Municipality: Taksim – 4. Levent metro hattı" (in Turks). Ibb.gov.tr. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Oktober 2014. Besoek op 21 Julie 2009.
  66. ↑ 66,0 66,1 "Metro, Şişhane'den Maslak'a uzadı" (in Turks). Istanboelse munisipaliteit. 30 Januarie 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 11 Maart 2016. Besoek op 20 Julie 2009.
  67. ↑ "Istanboelse munisipaliteit: Taksim-Yenikapı metro hattı" (in Turks). Ibb.gov.tr. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Oktober 2014. Besoek op 21 Julie 2009.
  68. ↑ "Istanboelse munisipaliteit: Taksim-Ayazağa-Hacıosman metro hattı" (in Turks). Ibb.gov.tr. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Oktober 2014. Besoek op 21 Julie 2009.
  69. ↑ Istanboelse rolprentfees, geskiedenis Geargiveer 26 Oktober 2007 op Wayback Machine, URL besoek op 10 Junie 2009
  70. ↑ "Sadberk Hanım-museum". © 2009 Büyükdere Piyasa Cad. No: 27–29 Sarıyer, İstanbul. Besoek op 9 Junie 2009.
  71. ↑ "Istanboel se Hamam". Where to go in Istanbul (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Mei 2008. Besoek op 22 Februarie 2007.
  72. ↑ Zeynep Üner (Februarie 2008). "En iyi balıkçılar" (in Engels). TimeOut Istanbul. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Mei 2012. Besoek op 13 Julie 2009.
  73. ↑ Dale M. Brown (14 Oktober 1999). "Hooked on Istanbul seafood" (in Engels). CNN TravelGuide. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 5 Maart 2016. Besoek op 13 Julie 2009.
  74. ↑ Sarah Guberti Bassett (1991). "The Antiquities in the Hippodrome of Constantinople". Dumbarton Oaks Papers. 45: 87–96. doi:10.2307/1291694.
  75. ↑ "Uefa Cup gets new name in revamp". bbc.co.uk (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Augustus 2017. Besoek op 26 September 2008.
  76. ↑ "UEFA Cup to become UEFA Europa League". uefa.com (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 Februarie 2010. Besoek op 26 September 2008.
  77. ↑ 77,00 77,01 77,02 77,03 77,04 77,05 77,06 77,07 77,08 77,09 77,10 77,11 77,12 77,13 77,14 77,15 77,16 77,17 77,18 77,19 77,20 77,21 77,22 77,23 77,24 77,25 77,26 77,27 77,28 77,29 77,30 77,31 77,32 77,33 77,34 77,35 77,36 77,37 "İstanbul'un Kardeş Şehir, İşbirliği Protokolleri ve Mutabakat Zaptı/İyi Niyet Mektupları" (in Turks). İstanbul Büyükşehir Belediyesi. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 Januarie 2017. Besoek op 18 Junie 2015.

Verdere leesstof

[wysig | wysig bron]
  • Gul, Murat. The Emergence of Modern Istanbul: Transformation and Modernisation of a City (I.B. Tauris, versprei deur Palgrave Macmillan; 242 bladsye; 2010).

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Istanboel&oldid=2644438"