İçeriğe atla

Kumanlar

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Kuman sayfasından yönlendirildi)
13. yüzyılda (1200-1241 dönemi) Kuman-Kıpçak ülkesi
Kumanlardan kalan bir “balbal”
(11-12. yüzyıl, Lugansk)

Kumanlar, 11. yüzyıl ile 14. yüzyıl arasında Doğu Avrupa’da yaşamış bir Türk halkı.[1][2] Tarihte, Kıpçaklar ile aynı birlik içinde bulunmuş, bu yüzden de zamanla Kıpçaklar ile birlikte anılmışlardır.

Liderlerine atabeg unvanını vermişler ve bir atabeg tarafından hem askerî, hem ekonomik, hem de siyasî bakımdan idare edilmişlerdir. İçlerinde 40-45 bin aile olan kollar hâlinde yaşamışlardır. Bu nedenle askerî zaferleri hem savunmada, hem de taarruzda bulunmaktadır.

Etimolojik köken

[değiştir | kaynağı değiştir]
Radziwiłł Vakayinamesi'nde Kumanların tasviri
Kuman heykeli
Bugün Ukrayna, Harkiv’da
Gotik Latin harfleri ile yazılan Türkçe metinlerin derlemesi olan Codex Cumanicus, Türk dili tarihi açısından da önemlidir.

Kuman adı, tarihte birçok dilde farklı adlarla anılmıştır. İranlı Mervezi 1120 yılında Qun adında bir halktan söz ederken, Ermeni Urfalı Mateos aynı bağlamda Xarteşk’ adlı bir halktan bahsetmiştir. 11. yüzyıl ortalarına doğru, Bizans kaynaklarında Κούμανοι veya Κόμανοι adıyla; Latin kaynaklarında Comani, Cumani veya Cuni; Cermen kaynaklarında Valwen; Slav kaynaklarında Polovci (Polovec sözünün çokluk şekli) olarak geçmiştir.[3] Macarca'da Kun (çokluğu Kunok),[4] Ukraynaca'da Половці “Kumanlar”, Bulgarcada Кумани “Kumanlar” olarak adlandırılmışlardır. Kuman, Türkçe'de sarışın anlamına gelmekle birlikte, Ermenice, Almanca ve Rusça da dahil diğer bütün batı dillerinde kendilerine sarışın anlamına gelen adlar verilmiştir.[5][6] Bu isimlendirmeler Kumanlar'ın saç renklerine ithafen yapılmış olmalıdır.[7] Kumanlar'ın Ukraynaca kökenli sarışın anlamına gelen Polovtsy sözcüğü ile adlandırılmaları, bazı araştırmacılara göre Slavlar tarafından bozkır kavimlerine verilirdi.[8] Buna göre bu sözcük Ukraynaca "pol" yani "açık, boş, düzlük" sözcüğünden türemişti.[9] Ancak bu sözcük yine Ukraynaca olan ve şehir, (Yunanca: polis) açık-düzlük vb. anlamlara gelen "Polyane" sözcüğü ile karıştırılmamalıdır. Olcas Süleymenov'a göre ise Polovtsy sözcüğü Sırp-Hırvat kökenli olup "plav" (mavi) sözcüğünden türemiş, "mavi gözlü" anlamına gelmektedir.[10] Árpád Berta'ya göre, Aralarındaki büyük biçimsel benzerliğe rağmen, Kumanların ḳumān adı ile dilleri Kuzey Altaycası içinde değerlendirilen Kumandıların ḳumāndı adıyla bir ilgi kurulamaz.[11]

Kültür

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dil

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Kumanca

Kumanlar, Türk lehçelerinin Doğu Avrupa’da konuşulmuş olan kollarından birini konuşmuşlardır. Bilimsel yayınlarda Kumanca, Kuman Kıpçakçası, Kuman Türkçesi olarak belirtilir.

TRT Belgeseli Özü Türk programında Macaristan'daki Şamanist Kumanları Hristiyanlaştırmak için Kuman diline çevrilmiş bu dua kayıt altına alınabilmiştir :

Kuman dili Modern Türkçe

Bizim atamız kim-sing kökte
Şentlensing sening adıng
Düşsün sening könglügüng
Neçik-kim cerde alay kökte
Bizing ekmegimizni ber bizge büt-bütün künde
İlt bizing minimizni
Neçik-kim biz iyermiz bizge ötrü kelgenge
İltme bizni ol camanga
Kutkar bizni ol camannan
Sen barsıng bu küçli bu çin iygi Tengri, amen.

Bizim atamız ki sensin gökte
Şenlensin senin adın
Hoş olsun senin gönlün
Nasıl ki yerde ve tüm gökte
Bizim ekmeğimizi ver bize büt bütün günde
İlet bizim minimizi
Nasıl ki biz boyun eğeriz bize emir gelince
İletme bizi hiç kötülüğe
Kurtar bizi her kötülükten
Sen varsın bu güçte bu yücelikte Tanrım, amin.

[12]

Din

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Tengricilik

Kumanlar önce Tengricilik, daha sonra kültürel alışveriş ve savaşlar aracılığı ile Katolik Hristiyanlık'ı seçmişlerdir. Tengricilik veya Göktanrı dini, tüm Türk ve Moğol halklarının, şimdiki inanç sistemlerine katılmadan önceki inancıdır. Bu inanç göçebe yaşama o kadar bağlıdır ki, bu etken; Göktanrıcı kavimlerin yerleşik yaşama geçişleri ile birlikte bu inancı bırakmalarını ve başta Hristiyanlık olmak üzere diğer inançlara geçişlerini beraberinde getirmiştir.

1227 yılında Roma Katolik Kilisesi üyeleri, Macar Kralı II. András ile müttefik olan Bortz Han'a bir ziyaret gerçekleştirir ve kısa süre içinde Kumanlar Hristiyanlık'ı seçer. Öyle ki, Papa IX. Gregor bu toplu Hristiyanlaşma'yı duyunca 1 Temmuz 1227 tarihinde Estergon Başpiskoposu Róbert'i Moldova bölgesine gönderir ve Kumanlar kitlesel olarak vaftiz olur.[13] Kumanya'da yeni bir episkoposluk bölgesi oluşturulur ve Papaz Teodorić, Papa IX. Gregor tarafından psikopos olarak atanır.[14]

Yazılı Türk tarihi ve Hristiyan Türk tarihi adına çok büyük önem taşıyan Codex Cumanicus'ta (Kuman Kodeksi) latin harfleriyle yazılmış, o gün konuşulan Kuman ve Kıpçak Türkçesi dualar yer almaktadır.

Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kumanlarla Rus knezliklerinin savaşları ve Kuman zaferine dair bir tasvir
(Viktor Vasnetsov, 1880)
Kuman Elizabeth’in Orta Çağ mührü
Bir Kuman Memlük askeri

Kıpçaklarla Kumanlar farklı halklardır. Sonradan birleşmişlerdir. Kumanların ana yurdunu, daha önceki yerleşim bölgelerini belirlemeye yönelik girişimler arasında, literatürde en güçlü olan görüş, Kumanların ana yurdunu Orta Asya'da bulmak isteyen görüştür. Bu, çalışma hipotezi olarak kullanışlı, fakat hiçbir zaman kesin olmayan görüşe göre Kumanların ana yurdunun bugünkü Çin topraklarında, Huang-ho (Sarı Irmak) ırmağının büyük dirseğinde olması mümkündür. Buradan, Moğolca konuşan Kıtayların –önemli bir Orta Asya halkı– yayılmaları nedeniyle batıya doğru hareket ettiler. Bu görüşe göre, Orta Asya'da, 10. yy. içinde Kuman etnogenezinin birinci dönemi sona erdi. Bu dönem içinde Kumanlar, Sarı Uygurları kendi içlerinde erittiler ve Çungarya kapısı üzerinden Oğuzlar ve Karlukların bölgesine giderken beraberlerinde götürdüler.[15] 11. yüzyılın ortalarında Sibirya’ya ve Kazak bölgesine ulaşmış olmaları gerekir. 12. yüzyılın sonuna varıldığında Türk kökenli iki birlik olan Kıpçaklar ve Kumanlar birleşmiştir. Bu dönemle beraber, aynı kavim ittifakına uygulanan çeşitli isimler arasında bir farklılık belirlemek imkânsız olmuştur.[3]

Batı Göktürkler içinde yer alan Kıpçaklar, 11. yüzyılda Karadeniz’in kuzeyinde Kıpçak Hanlığı'nı kurdular (1098-1239).

Kuzey Karadeniz'deki Deşt-i Kıpçak Türk boy birliğinin içinde yer alan önemli gruplardan bir grup olmuşlardır. Kıpçak boy birliğinin 1239 Moğol saldırısıyla yıkılmasından sonra Kumanların bir kolu Balkanlar'a göç etmiş, bir kolu ise Kafkasya'ya inmiştir. 11'inci yüzyılda Kumanlar, bugün Ukrayna, Moldova ve Erdel’i kapsayan büyük bir bölgeyi ele geçirmişlerdir. Kuman kitleleri bugünkü Macaristan’ın bulunduğu bölgenin en verimli yeri olan orta kesimine yerleşmişlerdir.

Sık sık Macar devletine ve Doğu Roma İmparatorluğu’na saldırarak onların şehirlerini yağmalamışlardır. Bir kısmı ise İdil Bulgar Devleti'ne sığındı. Kuman Kıpçakları Balkanlar’da Bizanslılar'la anlaşarak Peçenekler'le savaştılar ve Peçenekler büyük kayıplar verdi. Sonra bugün Moldova ve Ulahya olan bölgede "Kumanya" adında bir devlet kurulmuştur.

13. yüzyılda "Milkov" adlı hükümdarları tarafından Hristiyanlık, resmî din olarak kabul edilmiştir.[kaynak belirtilmeli] Doğuda kalan Kumanlar ise İslam'ı kabul etmişlerdir. Balkanlar'da bulunan Kumanlar Trakya bölgesine yerleştiler ve Bizans'a asker oldular. Bir dönem Bizans ile anlaşmazlığa düştükleri için Konstantinopolis'e çift taraftan kuşatma başlattılar. Ancak Bizans'ın, Peçeneklerle anlaşması üzerine başarısız oldular ve Balkanlar'a dağıldılar.

Kafkaslar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Gürcistan Kıpçakları

Gürcüler ile Kuman-Kıpçaklar arasındaki ilk temaslar, Kuman ve Kıpçaklar'ın Rusya'nın güney bozkırlarında göçebe bir konfederasyon kurduğu 11. yüzyıla kadar uzanıyor. Onların Gürcistan ile ilişkileri genellikle barışçıldı. Dahası dönemin Gürcü siyasetçileri Kuman ve Kıpçaklar'ı Selçuklu fetihlerine karşı potansiyel müttefikler olarak görüyorlardı. Gürcü vakayinamelerine göre, Gürcüler göçebelerin iyi dövüş becerilerinin, cesaretlerinin ve emrindeki büyük insan kaynaklarının farkındaydı.[16]

Gürcü-Kuman/Kıpçak birliğinin mimarı, on binlerce Kuman-Kıpçak savaşçısını kullanan ve onları 1118'deki hükümdarlığı sırasında Gürcistan'a yerleştiren Kral IV. Davit (1089-1125) idi. Davit'in Selçuklu işgalcilerine karşı mücadelede askeri reformlarının ana parçalarından biri olan bu etkinlik, aralarında kralın kendisi ve baş danışmanı ve hocası Giorgi Çkondidi'nin de bulunduğu üst düzey bir Gürcü heyetinin Kıpçak karargahına ziyaret düzenlemesi ile oldu. Göçebelerle olan bu ittifakı güçlendirmek için Davit Kuman-Kıpçak prensesi, Atrak Han'ın (Gürcü vakayinamesinde Şaraga'nın oğlu) kızı Guranduht ile evlendi ve yeni akrabalarını Gürcistan'a yerleşmeye davet etti. Kral, Kıpçaklar ve Alanlar arasında bir ateşkese aracılık etti ve 1109'da Atrak'ı mağlup eden Kiev'in Rus Büyük Dükü Vladimir Monomah ile göçebe kabilelerin Gürcistan'a serbest geçişini sağlamak için bazı istişarelerde bulunduğuna inanılıyor.

Bu diplomasi sonucunda, Atrak yönetimindeki 40.000 Kuman-Kıpçak ailesi Gürcistan'a yerleşti. Anlaşmaya göre, her Kuman-Kıpçak ailesi Gürcü ordusuna tam silahlı bir asker verecekti. Onlara toprak ve silah verildi ve kralın doğrudan kontrolü altında düzenli bir güç haline geldiler. Beş bini kraliyet muhafızlarının bir parçasıydı; geri kalanlar ise Selçuklu Türklerine karşı esas olarak sınır bölgelerine gönderildi. Gürcistan'ın orta Kartli ovalarını kışlak ve Kafkasya eteklerini yaylak olarak kullanarak yarı göçebe bir yaşam tarzına öncülük ettiler.

Doğu Slav kroniklerinin Orta Çağ koleksiyonu, Vladimir Monomah'ın 1125'te ölümünden sonra Atrak Han'ın kardeşi Don Kıpçaklarından Sırçan Han'ın Atrak'a bir ozan göndererek eve dönmesini istediğini belirtir. Efsaneye göre han, ozanın sesini duyup onun getirdiği steplerin otlarını kokladığında, kırsaldaki göçebe hayatından dolayı vatan hasreti çekmiş ve sonunda Gürcistan'ı terk etmiştir.[17] Ancak yine de bir grup Kıpçak paralı asker Gürcistan'a yerleşti, Ortodoks Hristiyanlığı benimsedi ve hatta yerel halkla karıştı.

Gürcüler tarafından "naqivchagari" (yani, asimile olmuş Kıpçak) olarak bilinen Hristiyanlaştırılmış (ve artık Gürcüleştirilmiş) Kıpçak subayları, zamanın aristokrasisinin isyanlarını bastırmada belirleyici bir rol oynadılar. Gürcü kraliyetine olan bağlılıkları prestijlerini artırdı ve III. Giorgi (1156-1844) döneminde Kıpçaklar, eski, bencil aristokrasinin tam tersi yeni bir askeri aristokrasi yarattı. Bu, Giorgi'nin halefi Kraliçe Tamara'yı (1184-11213) neredeyse tüm yüksek rütbeli Kuman-Kıpçakları kovmaya zorlayan aristokratik muhalefette büyük bir memnuniyetsizliğe neden oldu.

Tamar'ın halefi IV. Giorgi (1213-1223), belki de on binlerce göçebe Türk paralı askerini kullanmaya devam etti. Gürcüler onlara "Kivçağni Ahalni", yani "yeni Kıpçaklar" diyorlardı. Ancak bazıları kraliyet ordusunda hizmet etmeyi reddetti ve modern Azerbaycan topraklarında bulunan Gence ve Arran'a taşındı. Daha sonra Gürcüler bu çeteleri yendi ve yok etti. Göçebelerin bir kısmı Gürcü saflarında hizmet vermeye devam etse de, bir dizi Kuman-Kıpçak müfrezesi 1225'te Gürcistan'a yaptığı seferde Harezmşah Celaleddin Manguberdi'ye katılarak zaferini sağladı. Kıpçaklar, 1230'ların sonlarında Moğolların Gürcistan'ı işgali sırasında her iki tarafta da savaşmış olsalar da çoğu daha sonra Moğollara karıştılar.

Codex Cumanicus

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Codex Cumanicus

Kuman adı geçen ve Türk dilinin Latin harfleri ile ve anadili Türkçe olmayan kişiler tarafından yazıldığı Codex Cumanicus adlı eser, Karadeniz'in kuzeyindeki Kumanlardan İtalyanlar ve Almanlar tarafından 14. yüzyılda derlenmiş iki bölümlük bir eserdir.[18] 13. ve 14. yüzyılda Kumanların konuştukları Türkçeyi yansıtır, o dönemin ağız özelliklerini gösterir.

Türkiye'de Kumanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Anadolu'da Kıpçaklar

1237 yılında Batu Han idaresindeki Moğol-Tatar ordusu Yayık Nehri'ne doğru ilerlerken pek çok Kuman topluluğunu önüne kattı. Moğol hakimiyetine girmek istemeyen Kuman topluluklarından bir kısmı İtil Bulgar ülkesine sığınırken bir kısmı da İtil'in batısına geçti.

1237'de Bulgar Ülkesini yakıp yıkan,1238'de Rusya'nın kuzey kesimlerini tamamen ele geçiren Batu Han, 1239'da Kumanların yoğun olarak bulunduğu Don-Doneç sahasına doğru ilerledi. Moğolların gücü karşısında tutunamayan Kumanların birçoğu yapılan savaşlarda öldü geriye kalanlardan bir kısmı Moğolların hakimiyetini kabul ederken büyük bir kısmı da Batıya Macaristan ve Balkanlara gitti, Balkanlara gelen Kumanların toplulukları Latin İmparatorluğu tarafından hizmete alındıkları gibi İznik İmparatorluğu'da onların askeri yeteneklerinden faydalanma yoluna gitmiştir.

1239-1240'ta Moğolların önünden kaçan kalabalık bir Kuman topluluğu kuru ot doldurdukları derileri sal olarak kullanmak suretiyle kadın ve çocukları ile birlikte Tuna'yı geçti. Tahminen 10 binin üzerinde nüfus barındıran bu grup uzunca bir süre Trakya'da yerleşebilecekleri uygun bir yer bulmak için gezip dolaştı. Bölgede başıboş halde dolaşan ve Etraftaki şehirleri yağmalayan Kumanların Bizans Arazilerine zarar vermelerini engellemek ve onların askeri yeteneklerinden faydalanmak isteyen İmparator III. İoannes Bizans Hizmetine aldığı bu Kumanlardan bir kısmını Trakya ve Makedonya'da bir kısmını da Anadolu'da Menderes Havzasına (Menderes nehri ve çevresine) bir kısmını ise Frigya Sahasına ve Bitinya Sınırlarına (Günümüzde Ankara, Afyon, Eskişehir, Bolu, Düzce, Kastamonu, Sakarya, Zonguldak) bölgelerine, İznik Rum İmparatorluğu ve Latin İmparatorluğu Topraklarına, Moğol ve Selçuklu Tehlikesinden Korunmak İçin yerleştirildiler.[19][20][21][22][23][24][25][26][27][28][29][30][31] Bugün bu illerdeki Kuman asıllı köyler bu tarihte Anadolu'ya girmiştir.[17][32]

Bazı araştırmacılar III. Ioannes Vatatzes'in bu uygulamasının pek işe yaramadığını ve Kumanların Türkmenlerle karışmasıyla bölgenin Türkleşmesinin hız kazandığını ileri sürerken II. Theodoros Laskaris "Sen Kuman'ı batı bölgelerinden buraya getirmek suretiyle onun cinsinden doğuda hizmet eden bir kavim yarattın ve Türklerin sınırlarına ikamet etmekle Türklerin batıya doğru durmadan ilerlemelerini önledin" ifadeleriyle babasının bu nüfus transferi politikası ile Balkanlardan Anadolu'ya kalabalık sayıdaki Kuman topluluklarının ikamet ettirilmesi sonucunda Anadolu'daki Türklerin Batı yönündeki yayılmalarının önüne geçildiğinden övgüyle söz etmektedir. Çağdaş Bizans yazarlarından Pakhymeres de III. Ioannes Vatatzes'in bu uygulamasını İznik İmparatorluğu'nun en önemli icraatı olarak yorumlamaktadır. Aynı şekilde bir diğer Bizans müellifi Akropolites'in ifadelerinden de Kumanların Anadolu'da yerleştirilmesinin çok mantıklı bir hareket olduğunu düşündüğü anlaşılmaktadır". Gerçekten de İoannes'in sınır savunmasını başarı ile sürdüren kuvvetlerini Kumanlar ile desteklemesi mevcut şartlarda akıllıca bir davranıştı.

Amasra'nın biraz doğusundan başlayan İznik imparatorluğu ile Selçuklular arasındaki sınır, Sakarya Nehri'ne paralel olarak bir yay şeklinde güneydoğuya doğru inerek Anadolu'nun güneybatı sahillerinden denize dökülen Dalaman Çayı'na kadar uzanıyordu. Sınırın İznik imparatorluğu tarafındaki hat boyunca çok sayıda kale bulunmaktaydı. Ayrıca iki devlet arasında herhangi bir yerleşimin olmadığı boş araziler (Selçuklu Uç bölgeleri) uzanmaktaydıki bu bölgelerde Türkmenler ve İznik sınır savunmacıları (Akritai) arasında sık sık çatışmalar yaşanmaktaydı. İznik İmparatorluğu'nun Karadeniz sahili boyunca sahip olduğu topraklar Amasra'dan batıya doğru uzanan dar sahil şeridinden ibaretti. İç kesimler Selçukluların denetimindeydi. Bununla birlikte İznik yönetimi açısından asıl sorunu XII. yüzyıldan itibaren Selçukluların akınlarının yoğunlaştırdıkları Menderes havzası ve Türkmenlerin yoğun olarak bulundukları güney sınırı teşkil etmekteydi. Özellikle Anadolu'nun güney batısındaki bölgelerde sürüleri ile dolaşan kalabalık Türkmen toplulukları büyük bir tehdit oluşturmaktaydı. Anadolu'daki soydaşları ile aynı savaş taktiklerini ve silahları kullanan Kumanların bu bölgede yerleştirilmesi hiç şüphesiz hareketli Türkmen atlılarına karşı yerleşik savunma hattından daha etkili bir yöntemdi. Kumanlardan çoğunlukla hafif süvari birlikleri olarak yararlanan Bizans yönetimi Kumanları aynı zamanda ordu içinde de kullanmaktaydı. III. Ioannes Vatatzes, bu Kumanlardan Anadolu'da yararlandığı gibi Balkanlardaki mücadeleler sırasında da faydalanmaktaydı. Nitekim 1242 yılındaki Selanik kuşatması sırasında Vatatzes'in ordusunda Kumanların da olduğunu bilmekteyiz".

III. Ioannes Vatatzes'in ardılları döneminde de Kumanların Bizans ordusundaki varlığı devam etmiştir. 1256 yılında II. Theodoros Laskaris'in Selanik valisinin yanında bıraktığı birlikte 300 Kuman bulunmaktaydı". 1259 yılında Epir Hükümdan II. Mikhail Dukas ve müttefikleri Sicilya Kralı Manfred ve Akhaia Prensi Guillaume Villahardouin'in ordusu ile Pelagonya Ovası'nda karşı karşıya gelen İznik ordusunda 1500 Macar, 300 Alman ücretli asker, 600 Sırp atlısı ve bir miktar Bulgar kuvvetinin yanı sıra 1500 Türk (Selçuklular kast ediliyor) ve İznik İmparatorluğu'nun doğu sınırı ile ilgili olarak, 2000 kişilik Kuman süvari birliği bulunmaktaydı. Savaş sırasında şiddetle düşmana saldıran Türk ve Kuman birlikleri sayesinde Bizans ordusu önemli bir zafer kazanmıştır. 1261 Temmuz'unda İstanbul'a girerek 57 yıllık Latin işgaline son veren VIII. Mikhail Palaiologos'un muzaffer komutanı Aleksios Strategopulos'un kuvvetleri içerisinde de 800 Kuman bulunmaktaydı.

Başkentin yeniden İstanbul'a nakledilmesinin ardından tüm dikkatin batıya çevrilmesi ile Anadolu'nun yerli askerleri gibi Kumanların da bu kez Avrupa'daki mücadelelerde kullanıldıkları göze çarpmaktadır. VIII. Mikhail'in 1263-1264, 1270-1272 ve 1275 yıllarındaki Avrupa seferlerinde ordusunda kalabalık sayıda Kuman askerinin varlığı bilinmektedir.

imparator III. Ioannes Vatatzes'in iktidarı döneminde Bizans hizmetine giren bu Kuman topluluğu ile ilgili son kayıt II. Andronikos'un Epir kuşatması sırasında sergiledikleri disiplinsiz davranışlar ile ilgilidir. 1291 yılında Epir Despotluğu ile Napoli Krallığı arasında bir ittifak kurulmasından endişelenen Bizans yönetimi 1292 yılında Epir üzerine sefer düzenledi. Otuz bin piyade ve on dört bin süvariden ibaret olan Bizans ordusunun ana gücünü Türkler ve Kumanlar oluşturmaktaydı. Başlangıçta birkaç başarı elde eden Bizans kuvvetleri daha sonra Akhaia Prensi'nin Epir'e yardım etmek üzere kuvvetleri ile bölgeye gelmesiyle geri çekilmek zorunda kaldı. Bu harekât sırasında Kuman birliklerinin ordunun disiplinini bozan düzensiz hareketleri sonucu geri çekilme bozguna dönüşmüş ve Bizans'ın Epir seferi büyük bir hayal kırıklığı ile son bulmuştu. Türk yayılışına engel olma yolundaki Moğol istilası sonrası Bizans hizmetine alınan Kumanlardan bir kısmının da imparatorluk sarayında görev yaptıkları ve zaman içinde yüksek mevkilere geldikleri görülmektedir. Nitekim Kuman beylerinden birisinin oğlu olan Syrgiannés (Sytzigan: Sıçğan: Sıçan) vaftiz edilerek Hristiyanlığı kabul ettikten sonra Palaiologos ailesinden bir kadınla evlenmiş ve daha sonra Megas Domestikos unvanını almıştı. Onun soyundan gelenlerin Bizans İmparatorluğundaki varlığı yaklaşık 100 yıl boyunca devam etmiştir. Bizanslaşmış bu Kuman ailesinin son temsilcisi de ailenin ilk üyesi gibi Syrgiannés adını taşımaktaydı. Makedonya ve Trakya valiliği yapılan Syrgiannés, yaşlı imparator II. Andronikos ve torunu arasında 1320 yılında başlayan mücadelelere katıldıktan sonra gözden düşmüş ve 1334 yılında imparatorun adamları tarafından öldürülene kadar sönük bir hayat sürmüştür.[33]

Güney-batı Anadolu bölgesindeki ikinci bir Kıpçak grubu ise, 1230'da Anadolu Selçuklu Devleti Sultanı Alaeddin Keykubat’ın Celâleddin Harzemşah’ı mağlup etmesinden sonra Anadolu'nun çeşitli bölgelerine yayılmış ve Batı Anadolu'da horzumlu ismiyle yaşamaya devam etmiş olan göçebe bir Oğuz-Kıpçak cemaatidir. Bu aşiret, bölgede Peçin, Muğla, Köyceğiz ve Bozöyük'te meskûndur H. 923'te (1517) bölgede yaşayan horzum oymağı, 1318 haneye ve 7590 nüfusa sahiptir Harzemşahlar’ın göçebe Kıpçak boylarıyla ilişkileri, Selçukluların Kıpçaklarla olan ilişkisinden daha fazla idi Bölge ağzındaki Kıpçakça unsurları bu oymak temsil etmektedir. Bizans İmparatoru John III Doukas Vatatzes (III. Ioannes Vatatzes) (1222- 1254) zamanında Selçuklu uç beylerine karşı Anadolu'nun özellikle batı bölgelerinde tampon oluşturmak amacıyla Balkanlardaki Hristiyan Kumanları yerleştirmiştir. Bu bölge, Sinop'un batısından Menderes vadisine kadar olan hattır. Batı Karadeniz bölgesindeki bir diğer Kıpçak etkisi de Kastamonu havalisinde hüküm sürmüş olan Çobanoğulları beyliği dönemine dayanır. Selçuklu emirlerinden Hüsameddin Emir Çoban, Karadeniz'i aşarak Kıpçak bozkırlarına bir sefer yapmış ve buradan sayısız ganimet ve köle ile dönmüştür 1223'te Rus ordusuyla birlikte Moğollara karşı koyan ve yenilen Kıpçaklar, Ruslardan ayrılarak Balkanlara ve Kırım'a yönelmişlerdir. Kırım'a gelenler, devam eden Moğol saldırıları yüzünden Suğdak üzerinde deniz yoluyla Sinop'a gelmişler ve Bolu, Düzce, Karabük, Kastamonu, Zonguldak ve Bartın yörelerine yayılmışlardır Ayrıca Candaroğulları beyliği döneminde Kırım ve Kıpçak bölgesi ile deniz ticareti artmıştır. Hatta Mısır ile Deşt-i Kıpçak bölgesinin ticaret merkezi Bartın yöresi olmuştur.[34][35]

Macaristan'a yerleşmiş 7 Kuman kabilesinden biri olan Olaş boyu, Oğuz-Kıpçak savaşı sonrası Oğuzlara katılmışlardır. Bunlardan Anadolu'ya göçen Ulaş kabilesinden olanlar, geleneklerinin ve halk sanatlarının bir kısmını korumayı başarmışlardır. Olaş adının mânâsı ise “Birleşmiş”, “İttifak yap” olan Olaştır.

Ulaşlar-Ulaşlı-Ulaş isimli yerleşim yerlerinin Bulunduğu iller ise : İçel, Ankara, Tekirdağ, Tokat, Muğla, Artvin, Sivas, Kocaeli, Nevşehir, Mardin, Gaziantep, Siirt, Bolu, Kütahya olmak üzeredir. Macar müzik adamı  Béla Bartók 1936 yılında derleme yapmak amacı ile Toroslar'da Ulaş soyundan gelen Yörük köylerine gitmiş Ulaş Yörük köylerinde dinlediği türkülerin Macar Halk Müzikleri ile benzediğini fark etmiştir, dinlediği Türkülerin benzeri Slavlar'da,Yunanlar'da, Rumenler'de yoktur. Araştırmalara göre Macar Halk Müziğinin 1000 Yıldan daha genç bir Türk etkisi vardır, bu miras ise Macaristan'a göçen Kumanların mirasıdır. Ayrıca Tokat'ın Bizans döneminde "Comano" veya "Komana" olarak adlandırılması Tokat'taki Kuman nüfusunun etkisidir.[36][37]

Kumanların torunlarının kimler olduklarıyla alakalı çeşitli görüşler ileri sürülmüş olsa bile, Anadolu'ya yerleştirilen Kumanların akıbeti hakkında herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Kumanların asimile edilme amaçlı değil, kendi savaşçı özelliklerini muhafaza edecekleri şekilde yerleştirilmiş olmaları doğaldır. Yani Vatatzes bunları iyi ve uysal bir yurttaş yapmak için değil, kendi topraklarını doğudan gelecek istilalara karşı savunabilmek için yerleştirmiştir. Bu nedenle İznik İmparatorluğunun bu Kuman grubu üstünde herhangi bir asimile etme çabası içine girmediklerini düşünebiliriz. Bu dönemde Stratiotes olarak yerleştirilen Kumanların sayıları net olarak bilinmemektedir. Ancak sadece Büyük Menderes havzasına yerleştirilenler için 10.000 gibi bir rakam telaffuz edilmektedir. Kumanların bu şekilde yerleştirilmesi Roma savunma hattının güçlendirilmesi demek olduğundan ve doğudan gelen Türkmen ve Moğol akınlarına karşı da bir tür tampon görevi gördükleri için İznik İmparatorluğunun topraklarının güvenliği bu şekilde güven altına alınmıştır. İznik İmparatorluğu döneminde Kumanların yerleştirildikleri bölgeler ile günümüzde Manav olarak adlandırılan bir Türk grubunun yaşadıkları bölgeler birbirleriyle neredeyse örtüşmektedir. Manav adı verilen bu Türk grubu özellikle Çanakkale, Balıkesir, Yalova, Bursa, Bilecik, Sakarya, Düzce, Zonguldak ve Kocaeli illerinin köylerinde, ayrıca İstanbul'un Anadolu Yakasındaki köylerde, Bolu ve Eskişehir illerinde yaşamaktadırlar ki bu bölge İznik İmparatorluğunun Anadolu'da 13. Yy'daki topraklarının önemli bir bölümüne denk gelmektedir. Bahsi geçen bu grubun köyleri bölgedeki en eski yerli Türk köyleri olarak bilinmektedir. Manav Türkleri ile alakalı ne yazık ki fazla bir çalışma yoktur. Sadece dilciler ve dil bilimciler tarafından az sayıda ve lokal olarak dil çalışmaları yayınlanmıştır. Ancak bu bizce eksik kalmış, dil verilerinde görülen ve bu çalışmalarda dikkati çekilen Kuman (Kıpçak) ağız özellikleri dönemsel bir etki olarak görülmüştür. Ancak bundan sonra konuyla alakalı yapılacak olan çalışmalarda, yukarıda verdiğimiz tarihsel veriler ışığında, konunun farklı bir gözle yeniden incelenmesi gerektiğini düşünmekteyiz.[2][6][20][34][35]

Resimler

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Kuman ülkesi arması
    Kuman ülkesi arması
  • Macaristan Krallığı içinde Türk boyları (13. yüzyıl)
    Macaristan Krallığı içinde Türk boyları (13. yüzyıl)
  • "Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
    "Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
  • "Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
    "Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
  • "Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
    "Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
  • "Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
    "Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
  • "Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
    "Baba" 11. yüzyıl, Lugansk
  • 12. yüzyıla ait heykel, Hermitaj Müzesi
    12. yüzyıla ait heykel, Hermitaj Müzesi
  • Kuman-Kıpçak heykelleri, Donetsk
    Kuman-Kıpçak heykelleri, Donetsk
  • Cuman Stone statue "baba"
    Cuman Stone statue "baba"
  • Macaristan hükümdarı Kuman László IV (Ladislaus)
    Macaristan hükümdarı Kuman László IV (Ladislaus)
  • Kunkereszt (Kuman haçı) (Belez, Magyarcsanád periferisi, Macaristan)
    Kunkereszt (Kuman haçı) (Belez, Magyarcsanád periferisi, Macaristan)
  • Kuman taş heykeli "baba"lar
    Kuman taş heykeli "baba"lar

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Michael the Great, Chronicles, Book XV, Chapter, 12. Kumanlar bir Türk grubu olarak[...] 
  2. ^ a b Ebu' I-Hasan Ali b. Musa b. Sa'id el-Mağribi, Kitab el-coğrafya. s. 206. Etil nehrinin batısında Komanların ülkesi bulunur. Bunlar Türklerden bir cinstir. 
  3. ^ a b István Vásáry, (Çeviren: Ali Cevat Akkoyunlu) Kumanlar ve Tatarlar, Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185-1365), YKY, İstanbul 2008, s. 18-20. ISBN 978-975-08-1310-8
  4. ^ "Encyclopædia Britannica Online: Cuman". 19 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2011. 
  5. ^ Peter B. Golden, Türk Halkları Tarihine Giriş
  6. ^ a b Gyula Németh, “Die Volksnamen quman und qūn”, Körösi Csoma Archivum 3, 1940, s. 95-109. (Almanca)
  7. ^ David Nicolle, Angus McBride, Hungary and the fall of Eastern Europe 1000-1568, Osprey Publishing, 1988, p. 43
  8. ^ Pultar, Karpat, Gönül, Kemal H. 21. Yüzyılda İdil-Ural. s. 48. 
  9. ^ Türk dünyası araştırmaları. 153. 
  10. ^ Ignjatić, Zdravko (2005). ESSE English-Serbian Serbian-English Dictionary and Grammar. Belgrade, Serbia: Institute for Foreign Languages. p. 1033. ISBN 867147122-5.
  11. ^ Yılmaz, Emine (1998). “Kumanların Kökeni” (Çeviri), Bir, Türk Dünyası İncelemeleri 9-10, Prof. Dr. Kemal Eraslan Armağanı, İstanbul 1998: 133-142 (< Árpád Berta, “A kunok eredete”, Halasi Téka 18, Adatok Kiskunhalas történetéhez, Szerkesztette: Szakál Aurél, Kiskunhalas 1996: 11-20).
  12. ^ "Kuman Duası ve günümüz Türkçe çevirisi". 22 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2015. 
  13. ^ Horváth (1989), s. 48. (Tam kaynak adı gerekli.)
  14. ^ Hristiyan Türkler. Marc Madrigal. Kutsal Kitap ve Arkeoloji. 
  15. ^ BERTA, Árpád. Kumanların Kökeni. Çev., Emine Yılmaz. İstanbul: Hacettepe Yayınları, 1998.
  16. ^ ge iconThe Georgian Chronicles about the Cuman - Kipchak resettlement in Georgia at the TITUS Project 6 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  17. ^ a b (Rusça) The Polovtsi 20 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in История Дона и Северного Кавказа с древнейших времен до 1917 года.
  18. ^ Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara 2010, s. 382. ISBN 978-975-338-589-3
  19. ^ "Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi / Journal of Turkish History Researches, Yıl/Vol. 6, Sayı/No. 1 Bahar/Spring 2021 ISSN (çevrimiçi): 2459-0185 ISSN (basılı): 2548-091X Moğol İstilası Karşısında İznik Rum İmparatorluğu: III. Ioannes Vatatzes Dönemi Hüseyin ŞEN". 31 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2022. 
  20. ^ a b “Batı Anadolu’daki Türk Yayılışına Karşı Bizans İmparatorluğu’nun Kuman-Alan Topluluklarını Balkanlardan Anadolu’ya Nakletmesi”
  21. ^ “Bizans Ordusunda Ücretli Türk Askerler (XI.-XII. Yüzyıllar)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 25, 2009, s. 53-69.
  22. ^ “IV. Haçlı Seferi’nin Ardından Batı Anadolu’da Mücadele Eden İki Rakip: İstanbul Latin Krallığı ve İznik İmparatorluğu”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S.1., Temmuz, 2015, s. 9-25.
  23. ^ BELDİCEANU-STEİNHERR, Irene, “Bitinya’da Gayrimüslim Nüfus (14. Yüzyılın ikinci yarısı- 15. Yüzyılın ilk yarısı)”, Osmanlı Beyliği 1300-1389, ed. Elizabeth A. Zacharıadou, çev. Gül Çağalı Güven, İsmail Yergun, Tülin Altınova, 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1997, s. 8-22.
  24. ^ GOLUBOVSKİY, P.V., Peçenegi, Torki i Polovtsı Rus i Step Do Naşestviya Tatar, Veçe, Moskva, 2011.
  25. ^ ÖZTÜRK, Meriç T., The Provıncıal Arıstocracy In Byzantine Asia Minor (1081-1261), Boğaziçi Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2013.
  26. ^ VASARY, Istvan, Kumanlar ve Tatarlar Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185-1365), 2. Baskı, çev. Ali Cevat Akkoyunlu, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2015.
  27. ^ WOLF, Robert Lee, “The Latın Empire Of Constantinople 1204-1261”, A History Of The Crusaders, Volume II Later Crusades (1189-1311), General ed. Kenneth M. Setton, ed. By. Robert Lee Wolf and Harry W. Hazard, The Unıversıty Of Wısconsın Press, Madıson, Milwaukee and London, 1969, s. 187-233.
  28. ^ “A Broken Miror: The Kıpçak World In The Thırteenth Century”, The Other Europe ın the Middle Ages, Avars, Bulgars, Khazars and Cumans, ed. By. Florin Curta, Roman Kovalev, Brill, Leiden-Boston, 2008, s. 379-412.
  29. ^ KEÇİŞ, Murat, “XIII.-XIV. Yüzyıl Bizans ve İslam Kaynaklarına Göre Kuzeybatı Anadolu Yol Ağları”, Belleten, C. LXXVII, S. 280, 2013, Ankara, s. 849-874.
  30. ^ "Bolu, bölgeye yapılan akınlar sırasında Horasanlı Aslahaddin tarafından fethedildi. 1074'te Bolu'ya yerleşen Türkmenler, Bizanslıların çok önceleri Balkanlardan getirdikleri Bulgar, Peçenek, Uz ve Kuman Türkleri ile kolayca kaynaştılar. Bolu ve köyleri tamamen Türkleşerek Türk isimleri aldılar". 5 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  31. ^ "ANADOLU'DA SON TÜRK İSKÂNI: İZNİK İMPARATORLUĞU'NDA KUMAN-KIPÇAKLAR VE YALOVA KAZIMİYE (YORTAN) İLE ELMALIK (SARUHANLI) KÖYLERİNDEKİ VARLIKLARI". 19 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2022. 
  32. ^ Akdes Nimet Kurat, IV-XVII1. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, Sayfa 83-84.
  33. ^ "BATI ANADOLU'DAKİ TÜRK YAYILIŞINA KARŞI BİZANS İMPARATORLUĞU'NUN KUMAN-ALAN TOPLULUKLARINI BALKANLARDAN ANADOLU'YA NAKLETMESİ". 11 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2022. 
  34. ^ a b "TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA OĞUZCA DIŞI DİL UNSURLARI" (PDF). 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. 
  35. ^ a b "CUMANS IN PAPHLAGONIA". 9 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2022. 
  36. ^ "T.C. İL VE TURİZM BAKANLIĞI". TOKAT İL KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜĞÜ. T.C. İL VE TURİZM BAKANLIĞI. 16 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2024. 
  37. ^ "KIPÇAK, KUMAN, KUMUK KAVİM ADLARININ ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE". Andrey N. Kononov. dergipark. 1948. 16 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Haziran 2024. 

Dış kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Vasry, Istvan (2005) Cumans and Tatars, Cambridge:Cambridge University Press.
  • Bilgin, Mehmet (2007) Doğu Karadeniz Bölgesinin Etnik Tarihi Üzerine, Trabzon: Serender Yayınevi, Trabzon.
  • Öztürk, Orhan (2011 2.bas.), Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi, Ankara: Genesis Yayınları.
  • Sercan Ahincanov - Kıpçaklar & Türk Halklarının Katalizör Boyu, Selenge Yayınları, 2014, s.150
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Kumanlar&oldid=33954352" sayfasından alınmıştır