Pan Samochodzik i diabelskie wierzby

Do dziuplastej wierzby na grobli

Diabeł miłości się modlił
w bezgwiezdne noce,
a ja, biegnąc rano nad stawy
Koło tej wierzby dudłowej
zamykałam ze strachu oczy.
Maria Ziółkowska [źródło]

W większości naszych podań i legend, odzwierciedlających zabobonne wierzenia, występuje wierzba jako mieszkanie czarta. Różne były czarty i różne miały upodobania siedliskowe. W starych, dudławych, czyli dziuplastych wierzbach, stojących na rozstaju dróg, lubił siedzieć czart Zapaśnik albo Przechera, Frant, diabły nocne. Każdy z nich krzywił dyszle, by wozy zjeżdżały na manowce, usypiał utrudzonych woźniców lub rzucał na nich „niepamięć”, żeby zapominali, dokąd jadą, odrywał koniom podkowy... Pokutnik i Nienocki, diabły dzienne, przemieszkiwały zazwyczaj w wierzbach przy drodze prowadzącej do kościoła i do karczmy. Wiadomo, dokąd ciągnęły biednego człowieczynę. W wierzbach rosnących na podmokłych łąkach, na brzegach rzek i sadzawek gnieździł się diabeł Rokita, stare wysłużone demonisko słowiańskie. Kiedyś – kiedyś, w prawiekach, siedział w kucki na bagnach i wyskakiwał z szuwarów tylko wtedy, jeżeli zabłąkana istota ludzka sama pchła mu się w łapy z duszą i ciałem. Później, stał się szefem czarownic i zmienił mieszkanie. Przeprowadził się z mokradeł do zacisznej dziupli wierzbowej… [źródło]

Wierzono u nas, że w starych wierzbach mieszkają demony wodne, diabeł i jego matka, a nawet babka. W dziuplach wierzb mają być ukryte skarby i zdarza się, że siedzący w nich diabeł przelicza w kółko pieniądze opuszczając dziuplę tylko raz w roku w Palmową, czyli Wierzbową Niedzielę. Wtedy dopiero można taki skarb znaleźć. Było to jednak niebezpieczne: „bodaj was diabeł pozamieniał w łozy / córki tej wierzby” - jak to pisał Juliusz Słowacki w „Balladynie”. [Grabiec, broniący się przed zgrają dokuczających mu dzieci, źródło]

W folklorze słowiańskim pojawia się opowieść jak spróchniałą wierzbą wybierano się do piekieł. W innych przypadkach wierzono, że drzewo to może być pomocne w zdobyciu majątku. W spróchniałych pniach kryły się szatańskie skarby, złoto. Wierzono także, że w samotnych wierzbach miały swoje siedlisko demony, złe duchy i czarownice. Mieszkający tam diabeł mógł zmienić się w puszczyka, a nawet samą śmierć. Takie miejsce polubił także diabeł Rokita, który chętnie zamieszkiwał w wierzbowych zaroślach i stamtąd wydzielał mgłę, unoszącą się nad bagnami. Wierzbowe miotły uznawano za środek lokomocji czarownic podróżujących na sabat. [źródło]

Dawno, dawno temu wierzono, że w starych, dziuplastych, spróchniałych wierzbach stojących na rozstajach dróg, przesiadują diabły, diabliki oraz wszelkie złośliwe duchy drzewne. Czyhały one na przejeżdżające wozy, łamały dyszle, zrywały obręcze z kół, kradły koniom podkowy, usypiały woźniców lub sprowadzały ich na manowce. Stąd być może wzięło się powiedzenie …Śmieje się jak diabeł na suchej wierzbie… A stare wierzby rosnące na podmokłych łąkach, na brzegach rzek i stawów były królestwem diabła polnego Rokity, który siedział w kucki, przyczajony i wyskakiwał wtedy, jeśli zbłąkany człowiek zapuszczał się na jego tereny, po czym taplał nieszczęśnika w bagnie i topił pijaków wracających nocą z libacji. Mówią, że Rokita stworem dziwnym jest i z wyglądu i z natury. Z wyglądu niby człowieka przypomina, bo na nogach dwóch chodzi, zamiast stóp kozie racice ma i rogi na kudłatym łbie. Śmierdzi też niemiłosiernie, przez co do starego capa jest podobny. A ogon, ów diabeł ma długi zakończony pędzlem wyskubanym. Paskudny okropnie jest… Wszystkie stworzenia żywe, nie lubią tego stwora śmierdzącego oprócz jednego, a jest nim wrona. Diabeł w przyjaźni wielkiej z nią żyje. Ona drapie go po plecach, on, zaś szuka dla niej pożywienia i do dzioba kosmatą łapą podaje… I kiedy na starej, rosochatej wierzbie w pobliżu rzeki siedzi samotna wrona… można być pewnym, że w dziupli, lub między gałęziami Rokita mieszka…[źródło]

Kolejny diabeł, którego można było spotkać w wierzeniach miejscowego ludu, to Boruta - zły duch zwany rokitą, rokickim, łozińskim, wierzbickim, gdyż mieszkał w rokitach, łozach i suchych wierzbach. Jego głównym zajęciem było straszenie ludzi nocą po groblach i lasach i płatanie psot przez sprowadzanie ich z dobrej drogi. Boruta mieszkał również w borze i stąd jego inne określenia: czart borowy, leśny, borowiec, borowik.

Bodaj cię Boruta popieścił.
Boruta diabeł: co stąpi to mila; co skoczy to dwie.
Boruta nie śpi z byle kim.
Ciebie to nawet sam Boruta nie zrozumie.
Dlatego Boruta mądry, bo stary!
Boruta figle z nami stroi.
To chyba diabeł Boruta figle płata.
Zosi to i Boruta nie uprosi!
Żeby go Boruta zdusił! [źródło]

W czasie mojego zamieszkiwania w Bieszczadach słyszałem wielce interesującą i niezwykle frapującą opowieść o "Upirzu" /słowo pochodzi od upiora/. (...) Po śmierci gospodarza należało pozbyć się upirza. ... Ucinali siedem giętkich prętów wikliny i obchodzili z nimi chałupę po cztery razy. Przy każdym węgle siekło się tymi prętami niby diabła. Diabeł tego nie wytrzymywał, opuszczał domostwo i pozostawiał domowników w spokoju." Ciekawe, że na Ukrainie słyszałem podobne opowieści. Pani Teresa Myronowa z Chyrowa opowiadała mi: Gdy do pracy szło się obok wierzb to po przyjściu do pracy należało pootwierać w biurze wszystkie okna i drzwi, żeby wywiało złe moce, zamieszkujące wierzby. Jak widać moc wierzby poprzez zamieszkujące ją stwory jest przemożna. To przecież w starych dziuplastych wierzbach przemieszkiwał diabeł Rokita. [źródło]

Przysłowia polskie:

Zakochał się jak diabeł w suchej wierzbie.
Kręci jak diabeł suchą wierzbą..[źródło]

W trakcie moich wędrówek po Polesiu często trafiam na tereny, które porastają w dużej ilości wierzby. Są tu również zarośla i torfowiska - w dawnych miejscowych wierzeniach ludowych to siedliska diabłów. Ludność, zamieszkująca te tereny na przełomie XIX i XX wieku, określała diabła nazwami: czort, bis, did’ko i złoje. Oprócz tego wymieniany był Juda, kusiciel, który tumanił ludzi na różne sposoby. Psocił „Pustyj” - diabeł „szo ne maje pary”. Lud utrzymywał, że diabeł siedzi w łozach (wierzbinie), w trzcinie, w rokicinie. A przede wszystkim ulubionym jego siedliskiem są gęste, niedające się od razu przejrzeć zarośla, jakich pełno na bagnach, mające w sobie coś ukrytego, tajemniczego i niezbadanego.

Z okazji Dnia Wierzby (20 marca) wybrałam się na przejażdżkę "Srebrną Strzałą" (która nie ma nic w spólnego z Mercedesem, no, może z wyjątkiem wieku:) Samochodzik, mimo tego, że jest staruszkiem, spisuje się całkiem nieźle, nawet jeżdżąc polnymi, błotnistymi drogami (trzeba pamiętać, że „Błoto bez czarta nie obejdzie się.”). T., w tym miejscu pragnę podziękować za udostępnianie mi autka, swojego największego skarbu:) Trudno, nie jest czerwony, ale i tak bardzo go lubię:)))

Gdyby ktoś chciał wiedzieć dokładnie, gdzie zostały wykonane fotografie - najprościej poszukać takiego miejsca, gdzie diabeł mówi dobranoc:) Trzeba tylko ostrożnie jechać - więcej jest dziur i łat w asfalcie niż czegokolwiek innego:)

Polecam - Legendy, mity i obyczaje wierzbowe, Etnografia Lubelszczyzny - demonologia ludowa na Lubelszczyźnie.