Aller au contenu

diåle

Èn årtike di Wiccionaire.
Loukîz eto : Diåle, Diale, diale, diâle.

Prononçaedje

[candjî]

Etimolodjeye 1

[candjî]

Bodje vî grek « διάβολος » (diabolos) ‎(« ameteu »), adonpwis rpris pazès Djwifs et Crustins po-z aveur li minme sins k' e walon, pal voye do latén « diabolum » mins les cognes do 20e sieke ont puvite vinou d’ on tayon-bodje do latén d' eglijhe (mintén del voyale « â » la k’ on åreut dvou aveur « ô » ou « å », ey on coron a môde del cawete -åve); Dataedje do mot : 881 (Tchantlinne Sinte Ulaleye).

Sustantif

[candjî]
singulî pluriyal
diåle diåles

omrin

  1. (mot d’ rilidjon) (no d’ tolu) andje d’ infier.
    • Ele si houtdina pus d’ on côp a on diåle k’ on loméve Robiet. — vî papîs so les procès des macrales di Cele et Furfô, ramexhnés pa J. Houziaux.
  2. djin ki ravize èn andje d’ infier come malåjhey efant, on metchant ome.
    • Oyi, c’ est on sint å cafè, mins on diåle el måjhon.
  3. totès sôres d’ usteyes ki fjhèt èn ovraedje emerviyant, k’ on croet ki c’ est l’ Diåle lu-minme k’ els a edvinté.
  4. (mot des cinsîs) (machine po raidjî ås grins).
  5. pitite sitouve ki broûle tot fjhant on brut d’ diåle.
  6. pitite berwete po tcheryî ås saetchs di dinrêyes.
    • Ti pous tcherdjî çou ki t’ vous sol diåle: i n’ molit nén. Motî d’ Bastogne.
    • Et cwè ? Vos Baguez ? Voloz vs on diåle monsieu l’ curé ? Paul-Henri Thomsin, ratourtnant Tchantchès, c'èst po rîre, 2023, p.40 (fråze rifondowe).
  7. (no d’ inseke) sôre di påwion avou totès sôres di coleurs.
Ratourneures
[candjî]

Loukîz a : Diåle

  1. å diåle, ås cwate cints diåles, ås set cints diåles, å diåle et co pus lon, ås shijh cint meyes diåles, ås trinte-shijh meyes diåles
    1. aler å diåle
      1. va-st å diåle
      2. ki ça våye å diåle
    2. evoyî å diåle (ene djin)
    3. peter å diåle
    4. voler å diåle
    5. fote å diåle, hiner å diåle : taper evoye (ene sacwè)
      1. fote l’ avarice å diåle
  2. apus k’ i n’ tchaiye des diåles avou des cawes d’ oronde
    1. peter å diåle : cori evoye. F. prendre la poudre d’ escampete.
  3. ki l’ diåle
  4. a Marcour, li diåle î court : Rime-rame d’ efant
  5. Å galop, galopea, li diåle vs årè pa vos dijh årteas : dijhêye po fé cori evoye èn efant k’ est a damadje.
  6. Bon Diu d’ rowes, diåle di måjhone.
  7. brut d’ diåle : bråmint do brut.
    F. bruit infernal, vacarme.
  8. C’ est bén l’ diåle s’ i gn a pont ci sereut merveye s’ i gn a pont = end årè.
    • I leye ses åmayes eshonne e paxhi avou ls åmeas; c’ est bén l’ diåle s’ i gn a pont d’ plinnes divant waire !
    F. il est probable que (+ positif).
  9. c’ est todi l’ minme diåle, u c’ est todi l’ minme diåle, dit-st i l’ martchand d’ bondius c’ est parey. Loukîz a: Piron. F. C'est du pareil au même.
  10. ci n’ est nén l’ diåle : ci n’ est nén målåjhey. F. ce n'est pas sorcier.
  11. cori come onk k’ a l’ diåle e s’ cou : foirt raddimint.
  12. Cwand k’ i ploût et ki l’ solea lût, c’ est k’ el diåle mareye ès feye.
  13. cwand l’ diåle divént vî, i s’ fwait ermite : ça a l’ air d’ esse on bråve, mins dimefeye tu todi d’ lu.
  14. di tos les diåles : dijhêye po ene sacwè ki va foirt.
    • I fjhént on roumdoudoum di tos les diåles.
    F. extraordinaire.
  15. diåle m’ ancate !, u diåle m’ evole : mostere k’ on-z est sbaré, k’ on n’ croet nén çou k’ on dit.
  16. diåle ås cotes målåjheye båshele. On dit eto: diålresse. F. diablesse.
  17. dji n’ mi feye nén dpus a li k’ å diåle : dji m’ è dmefeye.
  18. esse diåle po les cwårs : esse pice-crosse (rapia). F. avare.
  19. esse evoye ås cwate cints diåles, u ås cénk cints diåles lon : esse evoye foirt å lon. Loukîz a: zivercôfs.
  20. esse noer come li diåle : esse tot mannet.
  21. esse po l’ diåle :
    1. esse codåné(êye) a mori.
    2. po ene sacwè ki s’ va broyî.
    F. condamné(e).
  22. Est çki t’ tignréves bén on diåle ki n’ a pont di tchveas ? on n’ såreut fé l’ impossibe.
  23. fé martchî avou l’ diåle, u paker avou l’ diåle, u fé paket avou l’ diåle : vinde si åme å diåle, u fé avou l’ diåle promete si åme å diåle après ene termene ki vs åroz tot çou ki vs lyi dmandez.
    • Cwand il a coprin k’ i vneut d’ fé martchî avou l’ diåle, li cinsî a stî tot disnorté. Gaston Lucy.
    F. faire un pacte avec le diable.
  24. si fote do diåle et do martchand : end awè d’ keure; si fote di totafwait. F. se ficher de tout.
  25. il a on toû di pus ki l’ diåle : il est foirt malén.
  26. Il est pus malén ki l’ diåle.
  27. Ki l’ diåle åye (ene sacwè), u sohaitî (ene sacwè) å diåle : dijhêye po åk k’ on n’ voet nén voltî.
    • Les araedjîs avou leu påye, K’ i lomèt d’ Fexhe et ki l’ diåle åye ! Marian de Saint-Antoine.
    • Ossu, a poenne esteut i la d’ ene hapêye k’ i sohaitive les carnavåls å diåle. Victor Carpentier.
  28. Ki l’ diåle åye, Ki l’ diåle apice (ene sakî, ene sacwè) : dijhêye po ene djin k’ on n’ voet nén voltî.
    • Ki l’ diåle apice Tos leus tchinisses ! Ki l’ diåle evole Totes leus éndjoles! Lucyin Mahin..
    F. Que le diable l'emporte.
  29. Ki l’ diåle t’ apice response po rire cwand on vs dit "Ki l’ Bon Diu vs benixhe" cwand on-z a stierni.
  30. L’ ônea erprotche å frinne d’ aveur vindou si åme å diåle por lu polou broûler vete.
  31. li diåle tcheye todi so l’ minme moncea, u li diåle tcheye todi so l’ pus gros moncea : les cis k’ ont ddja des cwårs, c’ est co zels k’ ont totes les tchances po nd aveur todi dpus.
  32. Li lét do diåle : no d’ ene plaece di Werisse.
  33. lodjî l’ diåle e s’ boûsse, u saetchî l’ diåle pal cawe : esse pôve.
  34. magneu d’ bon Diu et tchiyåd d’ diåle : fås-vizaedje. F. hypocrite.
  35. On diåle, si diåle fouxhe-t i, ni sait catchî ses coines : on malén, ki catche ses dfåts, ni les såreut catchî advitam.
  36. on direut k’ il a veyou l’ diåle moussî e sôdård : il est tot reyusse (sibaré). F. éberlué.
  37. On fwait pa des côps li diåle pus laid k’ i n’ est, u On fwait sovint li diåle pus noer k’ i n’ est on croet ene sacwè pus målåjheye k’ ele n’ est. F. exagérer.
  38. on tins d’ tos les diåles : on foirt mwais tins.
  39. on viyaedje, u on payis pierdou å diåle lon : on retrôclé viyaedje.
    • E meye nouv cint cwate, les djeus olimikes, c’ est a Sint-Louwis, ås USA, on payis pierdou å diåle lon. Émile Pècheur.
    F. bled perdu, pays reculé.
  40. ostant pingnî on diåle ki n’ a pont di tchveas : dijhêye po åk di nén possibe.
  1. pitit diåle : creyateure ki n’ est nén èn ome, mins nén on diåle tipike. F. diablotin, génie malfaisant.
  2. pus a l’ diåle, pus vout i aveur, u pus çki l’ diåle a, pus çk’ i ndè vout, u pus l’ diåle a-t i, pus ndè vout i : dijhêye po onk ki vout todi esse pus ritche. F. appétit de richesse.
  3. les Rodjes Diåles : ekipe di fotbal del Beldjike
  4. S’ il a magnî l’ diåle, k’ i magne pår les coines
  5. si cfesser å diåle : dire ene sacwè k’ on-z a må fwait a ene djin k’ el va aler raconter.
  6. si ctaper come on diåle dins on benitî : si ctaper dins tos les sinses. F. se démener comme un beau diable.
  7. si l’ diåle est pus malén, c’ est k’ il est pus vî
  8. Va-st å diåle : dijhêye po s’ dihaler d’ ene sakî.
Parintaedje
[candjî]
Mots d’ aplacaedje
[candjî]
Sinonimeye
[candjî]
andje d' infier
målåjhey efant

Loukîz a : « arnåjhe »

machene po raidjî
Dizotrins mots
[candjî]
Ortografeyes
[candjî]
E li scrîta (1100-1600) :
Après 1900, foû rfondou (Feller, Feller ricandjî, nén Feller) :
Ratournaedjes
[candjî]
tolu riprezintant l’ må
målåjhey efant; Loukîz a : arnåjhe
machine po raidjî
pitite berwete po tcheryî ås saetchs

Addjectif

[candjî]
  1. malåjhey, po èn efant.
    • Ni soeyoz nén don si diåle !
  2. (mot d’ medcén) laid tot cåzant d’ on må.
Sinonimeye
[candjî]
Ratournaedjes
[candjî]
målåjhey, d’ èn efant Loukîz a : arnåjhe
laid tot cåzant d’ on må Loukîz a : griyeus

Mot-fråze

[candjî]

diåle (nén candjåve)

  1. mostere li sbarmint.
    • Sapinse li rwè cwand les veya : « Ki diåle!, kés borguimwaisses vola ! ». — viye paskeye di 1675, eplaideye pa G. Hennen.
Sinonimeye
[candjî]

djåme

Ratournaedjes
[candjî]
diåle

Waitîz eto

[candjî]

Lijhoz l’ årtike Diåle so Wikipedia.

Etimolodjeye 2

[candjî]

Sibetchaedje di « tire-diåle », askepyî po replaecî Diu dins * «tire-Diu», li rcomprindaedje di « tire-djus », usteye po saetchî djus (les tcherêyes di houf four).

Sustantif

[candjî]
singulî pluriyal
diåle diåles

diåle omrin

  1. (mot des cinsîs) sistinme di tinkiaedje del tchinne des tcherêyes di four.
Sinonimeye
[candjî]

tire-diåle

E cisse pådje ci, n’ a pont d’ ratournaedje pol mot. El pôrîz radjouter, s’ i vs plait ? Come çoula, l’ årtike rissereut d’ adrame.

Waitîz eto

[candjî]

Lijhoz l’ årtike Diåle poite-saetch so Wikipedia.