Venger tili

Venger tili
Milliy nomi	magyar nyelv
Mamlakatlar	Vengriya, Ruminiya, Slovakiya, Ukraina, Serbiya, Xorvatiya, Avstriya, Sloveniya
Rasmiylik holati	Vengriya
Soʻzlashuvchilarning umumiy soni	14 mln.
Tartiblovchi tashkilot	Vengriya Fanlar akademiyasi linvistika instituti
Oʻrni	52
Holati	xavfsiz
Turkumlanishi
Turkum	Yevrosiyo tillari
Til oilasi	Ural tillari
Alifbosi	lotin alifbosi (venger alifbosi)
Til kodlari
ISO 639-1	hu
ISO 639-2	hun
ISO 639-3	hun

Venger tili (magyar, magyar nyelv, eskirgan nomi major tili (vengercha nomi — magyarok (moʻdyorok))) — vengerlar tili. Fin-ugor tillar oilasiga mansub vengerlar tili (Ural tillari), uning tarkibida Mansi va Hanti tillari bilan birgalikda ugor guruhini tashkil qiladi. U asosan Vengriyaning oʻzida va u bilan chegaradosh boʻlgan Ruminiya, Chexiya, Slovakiya, Serbiya va Ukrainaning Zakarpate viloyatlarida tarqalgan. Venger tilida 14 mln. kishi soʻzlashadi. Yevropada uning uzoq qarindosh tillari fin tili va eston tili tillaridir, ammo 19-asrning oxirigacha venger fin-ugor tili ekanligi shubha ostiga olingan. Boshqa tomondan, umumiy lisoniy qardoshlik soni boʻyicha Rossiya hududida yashovchi fin-ugor xalqlari — Komi, Mari, Mordva va Udmurt tillarida uchraydi.

Tarixi

Venger tili hozirda Yevropada hind-yevropa boʻlmagan tillarning oz sonli tillardan biri boʻlib, ushbu til juda koʻp soʻzlashuvchilarga egadir. Milodiy 900-1000 yillar atrofida Sibir va Uraldan koʻchib kelgan koʻchmanchi protovenger qabilalari Oʻrta Dunay tekisligida, shuningdek, vengerlarga yaqin boʻlgan sekey va changoshi etnoslari joylashgan Karpat mintaqasi (Transilvaniya)da oʻtroqlasha boshladilar. Uch-toʻrt asr ilgari tekislik boʻylab koʻchib oʻtgan slavyan qabilalaridan farqli oʻlaroq, venger bosqini nisbatan kech roʻy berdi hamda slavyanlarga (shimol va janubdan), ancha jangari xaragketrga ega boʻlgan nemislar bilan (gʻarbda) va sharqda valaxlar (ruminlar) bilan resurslar uchun kuchli raqobat sharoitida amalga oshdi. Ushbu xalqlar bilan aloqalar jarayonida vengerlar Valaxlar (ruminlar) singari koʻplab slavyan leksik elementlarini qabul qildilar, ular zamonaviy venger tilining butun soʻz boyligining beshdan bir qismini tashkil etadi. XII-XIII asrlarda Vengriya Qirolligi bir qator slavyan yerlarini oʻziga boʻysundirdi. 1526 yilda Turkiya bilan urushda Vengriyaning magʻlubiyati cherkov chalkashligi hamda bir yarim asr davom etgan venger islohotiga olib keldi. Islohot venger tilida bosma adabiyotning paydo boʻlishiga va oʻsishiga olib keldi, ularning aksariyati maʼlum katolik tamoyillariga qarshi chiqish maqsadida nashr etildi. Islohotning taniqli yetakchisi Matiyash Devai vengriyada birinchi boʻlib nashr etilgan asari — "Venger tili imlosi" boʻlgan. 1541-1699 yillarda vengerlarning maʼlum qismi Turkiya hukmronligi ostida yashaydi. Vengriyadagi turkiy taʼsir, u yerda allaqachon kuchli turkiy substratni yuzaga keltirgani yaqqol sezilib qoldi. Transilvaniya yarim mustaqil boʻlib qolishda davom etdi; unda venger protestant adabiyoti faol rivojlandi. Va nihoyat, Vengriya yerining ozgina qismi Avstriya toji hukmronligi ostida qoldi. Avstriya imperiyasi tarkibiga qoʻshilgandan va protestantlarga qarshi zudlik bilan repressiyadan soʻng, venger tili kuchli nemis taʼsirini boshdan kechirdi, ammo venger tili asta-sekin Transleytaniya (Avstriya-Vengriyaning venger qismi)ning yagona rasmiy tili sifatida oʻz hukmron mavqeini tiklab oldi. 1867-1918 yillar oraligʻida venger tilining oltin davri deb hisoblash mumkin, chunki u Markaziy Yevropaning Karpatdan Adriatika dengizigacha boʻlgan bepoyon kengliklarida lingva franka vazifasini bajaradi. Transilvaniyaning koʻplab shaharlari deyarli butunlay venger tilida soʻzlashadigan boʻlib qoldi. Vengriyadagi koʻplab yahudiylar, nemislar va loʻlilar venger tiliga oʻtdilar, shu jumladan Transilvaniya sakslari ham; ozroq darajada — boshqa xalqlar: ruminlar, slovaklar, serblar va xorvatlar, ruslar va slovenlar ham venger tilida soʻzlasha boshladilar. Va shunga qaramay, bu xalqlarning assimilyatsiyasiga venger tili va qoʻshni xalqlarning tillari oʻrtasidagi kuchli farq, oʻzlashma soʻzlarni kiritish oʻrniga oʻz soʻz boyligini yaratish istagi toʻsqinlik qildi. 19-asrning oxiriga kelib assimilyatsiya bosimi va Vengriya elitasi tomonidan qirollik ozchiliklarining mahalliy milliy tillarini taʼqib qilish kuchaygan. Trianon shartnomasi Vengriya hududining sezilarli darajada qisqarishiga olib keldi. 1918 yildan soʻng, Vengriyadan tashqari hozirgi zamon chegaralarida — asosan Slovakiya, Transkarpatiya, Transilvaniya va Voyvodinada venger tilining qoʻllanilishida sezilarli pasayish yuz berdi.

Venger adabiyoti

Venger tilida saqlanib qolgan birinchi yozma yodgorlik — "Dafn marosimi va ibodat" (Halotti beszéd és könyörgés) 1200 yil atrofida yaratilgan. Shu bilan birga, 16-asrning 2-yarmiga qadar. Vengerlar oʻz matnlarini yozishda asosan lotin va nemis tillaridan foydalanganlar. Nemis tili hali ham vengerlar orasida eng keng tarqalgan chet tili hisoblanadi. 20-asrning oʻrtalariga qadar vengerlar nemis tilini bilish boʻyicha ikkinchi oʻrinda turganlar. 16-17 asrlarda milliy oʻziga xoslikning uygʻonishi bilan vengerlar tobora oʻz ona tilini afzal koʻrishmoqda.

Yozuvi

Venger tili yozma yodgorligi 14-asrning 2-yarmiga oid boʻlib, qabr toshlarida uchraydi. Hozirgi venger tili lotin alifbosidagi venger alifbosidan foydalanadi. Umumiy fikrga koʻra, lotin yozuviga oʻtish vengerlar tomonidan nasroniylikning qabul qilinishi bilan bogʻliq. Maʼlumki, bundan oldin vengerlar runlardan (rovás írás, rovash irash) foydalanishgan, bu yozuv namunalari oʻtgan asrning oxirida venger etnosi sekei (székely)lar yashaydigan hududdan topilgan. 17-asrdan venger adabiy tili shakllana boshlagan.

Alifbosi

Harf	Nomi	Oʻqilishi
A a	a	o
Á á	á	a
B b	bé	b
C c	cé	ts
Cs cs	csé	ch
D d	dé	d
Dz dz	dzé	dz
Dzs dzs	dzsé	dj
E e	e	e
É é	é	e:
F f	ef	f
G g	gé	g
Gy gy	gyé	dy
H h	há	h
I i	i	i
Í í	í	i:
J j	jé	y
K k	ká	k
L l	el	l
Ly ly	el ipszilon	y
M m	em	m
N n	en	n
Ny ny	eny	ny
O o	o	oʻ
Ó ó	ó	oʻ:
Ö ö	ö	yoʻ
Ő ő	ő	yoʻ:
P p	pé	p
R r	er	r
S s	es	sh
Sz sz	esz	s
T t	té	t
Ty ty	tyé	ty
U u	u	u
Ú ú	ú	u:
Ü ü	ü	yu
Ű ű	ű	yu:
V v	vé	v
Z z	zé	z
Zs zs	zsé	j
Faqat chet tilidan oʻzlashgan soʻzlarda qoʻllaniluvchi harflar
Q q	kú
W w	dupla vé
X x	iksz
Y y	ipszilon

Lingivstik tavsifi

Venger tili fonetikasi

Venger tili fonetikasi uchun unlilarning ham palatal, ham labial uygʻunlashuvi xosdir. Bu holat soʻz negizlarida koʻshimcha orttirilganda kuzatiladi. Soʻz urgʻusi esa asosan birinchi boʻgʻinga tushadi.

Morfologiyasi

Venger tili morfologik nuqtayi nazardan agglyutinativ. Otlar son (birlik va koʻplik), kelishik (20 ga yaqin) bilan turlanadi. Ularda grammatik jins yoʻq. Sifat va sonlar boshqa soʻzlar bilan bitishuv orqali birikadi. Otlar suffiks va negizlar birikuvi vositasida yasaladi. Feʼllar son (birlik va koʻplik), uch shaxs, uch zamon, uch mayl (aniqlik, buyruq, shart) bilan tuslanadi. Yordamchi soʻzlar — koʻmakchi, bogʻlovchi, yuklamalar, aniq va gumon artikllaridan iborat. Leksikasida koʻpgina turkiy va nemis tillaridan oʻzlashgan soʻzlar bor.

Sintaksisi

Venger tilida bitta ot kesim vazifasini bajarishi mumkin: Apám tanító ("Otam oʻqituvchi"). Hozirgi zamonning uchinchi shaxsida van "-dir" bogʻlovchisi keladi: István tanuló ("Ishtvan talabadir"). Neytral jumlalarda soʻzlarning tartibi "SVO" (ega - kesim - toʻldiruvchi): Én megyek az iskolába "Men maktabga boraman (fakt)", boshqalarda esa bu har doim keladigan gapning diqqat markaziga bogʻliq: Az iskolába megyek én "Makbatga men boraman (boshqa joyga emas)".

Leksikasi

V-IX asrlarda venger tili turkiy tillarning taʼsiri sezilarli darajada boʻlgan. IX asrdan slavyan elementlari venger tiliga kira boshladi. Vengerlar nasroniylikni qabul qilgandan soʻng, lotin tili diniy rasmiy tili boʻlib, venger tiliga oʻsha davrda lotin va yunoncha atamalar kirib keldi. Va nihoyat, soʻnggi ikki asr davomida germanizmlar, galitsizmlar va italyan soʻzlari venger tiliga faol kirib keldi. 20-asrning oʻrtalarida — rusizm, 20-asrning oxiridan anglitsizim va amerikanizmlar oʻzlashdi. Ural orqali, Karpat togʻlari orqali Rossiya tekisligi boʻylab zamonaviy Vengriya hududiga oʻtishda protovenger qabilalari koʻplab slavyan xalqlari va qabilaviy guruhlar bilan, shuningdek turklar va eroniylar bilan aloqada boʻlishgan. Bu venger tilining soʻz boyligida aks etadi: unda koʻplab eroniy va turkiy oʻzlashmalar saqlanib qolgan. Turkcha oʻzlashma soʻzlarga gyümölcsök ("meva", turkiycha йемиш/yemiş, chuvashcha, çимĕç), shuningdek alma (olma) soʻzlarini misol keltirish mumkin. Venger tili leksik qatlamining 30% qismi kelib chiqishi nomaʼlum soʻzlardir.

Manbalar

• Венгерский язык // Большая российская энциклопедия. Том 5. — М., 2006.
• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Havolalar

• Венгерский язык. Кругосвет.
• Венгерский язык. БСЭ
• Русско-венгерский словарь
• Английско-венгерский словарь (Wayback Machine saytida 2010-07-21 sanasida arxivlangan)