Kontent qismiga oʻtish

Utilitarizm

Vikipediya, erkin ensiklopediya
Mavzu bo'yicha turkumning bir qismi
Utilitarizm
Dastlabki vakillar
Asosiy tarafdorlari
Utilitarizm turlari
Asosiy tushunchalar
Muammolar
Asarlar
Bog‘liq mavzular
Falsafa portali

Axloqiy falsafada utilitarizm – bu odamlarning quvonchi va farovonligini oshiradigan harakatlarni tavsiya qiluvchi normativ axloqiy nazariyalar guruhidir. Bu yondashuv, harakat natijasida eng ko‘p baxt va farovonlik keltiradigan amallarni asosiy mezon deb hisoblaydi[1][2]. Boshqacha aytganda, utilitarizm g‘oyalari odamlar uchun eng katta foyda keltiradigan harakatlarni qo‘llab-quvvatlaydi. Utilitarizmning turli shakllari turlicha tavsiflanishi mumkin bo‘lsa-da, ularning barchasida asosiy g‘oya, naflilikni maksimallashtirishdir. Masalan, utilitarizm asoschisi Jeremy Bentham naflilikni harakat yoki obyektlardan ta’sirlanganlarga lazzat, baxt va yaxshilik keltirish hamda og‘riq va baxtsizlikni oldini olish imkoniyati deb ta’riflagan.

Utilitarizm natijaviylikning bir shakli bo‘lib, unda har qanday harakatning oqibatlari to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini aniqlashning yagona mezoni deb hisoblanadi. Biroq, egoizm va altruizm kabi boshqa natijaviylik shakllaridan farqli o‘laroq, utilitarizm insoniyat va barcha his qilish qobiliyatiga ega mavjudotlarning manfaatlarini teng darajada hisobga oladi. Utilitarizm tarafdorlari bir qancha masalalarda bir-biridan turlicha fikrlarni bildirganlar. Masalan, harakatlar ularning kutilayotgan natijalariga qarab tanlanishi kerakmi (harakat utilitarizmi), yoki odamlar foydani maksimal darajada oshiradigan qoidalarga rioya qilishlari kerakmi (qoidaviy utilitarizm) degan savollar bo‘yicha munozaralar mavjud. Shuningdek, umumiy foyda (umumiy utilitarizm) yoki o‘rtacha foyda (o‘rtacha utilitarizm) maksimal darajada oshirilishi kerakmi degan masalada ham kelishmovchiliklar mavjud.

Ushbu nazariyaning ildizlari qadimgi yunon gedonistlari Aristipp va Epikurning baxtni yagona yaxshilik deb hisoblagan qarashlarida, qadimgi xitoylik faylasuf Mo-szining foydani maksimal oshirish va zararni kamaytirishga qaratilgan natijaviylik nazariyasida, hamda oʻrta asr hind faylasufi Shantidevaning asarlarida uchraydi. Zamonaviy utilitarizm anʼanasi Jeremy Bentham bilan boshlangan va keyinchalik John Stuart Mill, Henry Sidgwick, R. M. Hare va Peter Singer kabi faylasuflar tomonidan davom ettirilgan. Ushbu tushuncha ijtimoiy farovonlikni oshirishga qaratilgan iqtisodiy yondashuvlarda, adolat masalalarida, global qashshoqlik muammosida, oziq-ovqat uchun hayvonlarni yetishtirishning axloqiy tomonlarida va insoniyatga xavf soluvchi mavjud tahlikalarning oldini olish masalalarida foydalaniladi.

Etimologiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Jeremy Bentham tomonidan asos solingan utilitar falsafa, yaʼni „Bentamizm“, uning izdoshi John Stuart Mill tomonidan o‘zgartirilib, rivojlantirildi. Mill, shuningdek, „utilitarizm“ atamasini keng ommaga tanitgan[3]. 1861-yilda Mill oʻz qaydlarida shunday degan edi: Jeremy Bentham „utilitar“ so‘zini birinchi bo‘lib ishlatgan deb hisoblagan, lekin bu so‘zni o‘zi o‘ylab topmagan. Bentham bu atamani John Galtning 1821-yilda yozilgan „Annals of the Parish“ nomli romanida tasodifan uchragan iboradan olgan[4]. Biroq, Mill Jeremy Benthamning „utilitar“ atamasini 1781-yilda George Wilsonga yozgan maktubida va 1802-yilda Étienne Dumontga yozgan maktubida ishlatganini bilmas edi[3].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Modernizmgacha bo‘lgan nazariyalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yana qarang: Gedonizm

Baxtni inson hayotining asosiy maqsadi sifatida ko‘rish qadimdan muhokama qilib kelinadi. Qadimgi yunon faylasuflari Aristipp va Epikur baxtga erishishni asosiy tamoyil deb hisoblovchi gedonizm tushunchasining shakllarini ilgari surgan. Aristotel esa evdemoniyani insoniyat uchun eng oliy yaxshilik deb taʼriflagan. Avgustin barcha odamlar oxirgi maqsadni, yaʼni baxtni xohlaydi deb yozgan. Harakatlarni uning oqibatlariga qarab baholash g‘oyasi qadimgi dunyoda ham mavjud bo‘lgan. Natijaviylik nazariyalari birinchi bo‘lib qadimgi xitoylik faylasuf Mo-szi tomonidan ishlab chiqilgan. Mo-szi foydani maksimal darajada oshirish va zararni yo‘q qilishga qaratilgan tizimni taklif qilgan[5]. Moizm natijaviylik jamiyat uchun ahamiyatli bo'lgan axloqiy qadriyatlarni, jumladan siyosiy barqarorlikni, aholi sonining o‘sishini va boylikni qo‘llab-quvvatlagan, ammo individual baxtni maksimal darajada oshirishni maqsad qiluvchi utilitarizm tushunchasini qo‘llab-quvvatlamagan[6].

Utilitarizm g‘oyalari o‘rta asr faylasuflarining asarlarida ham uchraydi. VIII asrda yashagan hind faylasufi Shantideva shunday deb yozgan: „Biz barcha tirik mavjudotlarning hozirgi va kelajakdagi og‘riq va azoblarini to‘xtatishimiz hamda qulay va baxtli hayotini taʼminlashimiz kerak[7].“ O‘rta asrlarda Yevropada Foma Akvinskiy baxtni o‘zining „Summa Teologica“ asarida chuqur o‘rgangan[8][9][10][11][12]. Uyg‘onish davrida esa natijaviylik g‘oyalari Niccolò Machiavellining siyosiy falsafaga oid asarlarida uchraydi.

XVIII asr

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Utilitarizm alohida axloqiy qarash sifatida faqatgina 18-asrga kelib shakllandi. Garchi, u Jeremy Bentham bilan boshlangan deb hisoblangan bo‘lsa-da, undan oldin ham utilitarizmga o‘xshash nazariyalarni ilgari surgan mualliflar bo‘lgan.

Francis Hutcheson

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Francis Hutcheson 1725-yilda yozilgan o'zining „An Inquiry into the Original of Our Ideas of Beauty and Virtue“ asarida utilitarizmning muhim tamoyillaridan birini taqdim etadi. Unga ko‘ra, eng axloqiy harakatni tanlashda, harakatning axloqiy qiymati u keltiradigan baxtdan foyda ko‘radigan odamlar soniga mutanosib bo‘ladi[13]. Xuddi shunday, axloqiy buzuqlik yoki yomon illatning darajasi azob-uqubat yetkazilgan odamlar soniga bog‘liqdir. Eng yaxshi harakat — bu odamlar uchun eng katta baxt keltiradigan harakat, eng yomoni esa eng ko‘p azob-uqubatlarga sabab bo‘ladigan harakatdir. Kitobning dastlabki uchta nashrida Hutcheson „har qanday harakatning axloqiylik darajasini hisoblash“ uchun turli matematik algoritmlar keltirib o‘tgan. Shu tariqa, Hutcheson Benthamning felitsifik hisoblash tizimi asoslarini oldindan shakllantirgan.

John Gay

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ba'zilar John Gay utilitar axloqning birinchi tizimli nazariyasini ishlab chiqqan deb hisoblaydi[14]. 1731-yilda yozilgan „Concerning the Fundamental Principle of Virtue or Morality“ asarida Gay quyidagicha taʼkidlaydi[15]:

Baxt, shaxsiy baxt, barcha harakatlarimizning yakuniy maqsadi hisoblanadi. Har bir harakatning o‘ziga xos va maxsus maqsadi bor deb aytish mumkin. Ammo bu harakatlar, odatda, undan kattaroq bir narsaga yo‘naltirilgan yoki yo‘naltirilishi kerak. Chunki inson har qanday harakat yoki intilishning sababini so‘rashi va bunga javob kutishi tabiiy. Harakatning sababini so‘rash, uning maqsadini aniqlashni anglatadi. Lekin yakuniy maqsad uchun yana bir sabab yoki izoh kutish mantiqsizdir. Masalan, men nima uchun baxtga intilayotganimni so‘rasangiz, bunga faqat „baxt nima ekanligi“ haqida tushuncha bilan javob berish mumkin.

Baxtga intilish esa ushbu g‘oyaga ilohiy asos bilan izohlanadi[16]:

Xudoning tabiatidan maʼlumki, u o‘zi bilan abadiy va cheksiz darajada baxtli va o‘z yaratgan ishlarida yaxshilikni namoyon etadi. Shu sababli, u insoniyatni yaratishda faqat insonlarning baxtini taʼminlashni maqsad qilgan. Demak, u insonlarning baxtini va ularga bu baxtni taʼminlash vositalarini xohlaydi. Shu sababli, mening xulq-atvorim insoniyatning baxtiga xizmat qila oladigan darajada yaxshi bo‘lishi kerak. Xudoning irodasi fazilatning eng asosiy mezoni hisoblanadi, insoniyatning baxti esa Xudoning irodasining mezonidir. Shunday qilib, insoniyatning baxtini fazilatning bilvosita mezoni deb atash mumkin. Shuning uchun, men insoniyatning baxtini oshirish uchun qo‘limdan kelgan barcha ishni qilishim lozim.

David Hume

[tahrir | manbasini tahrirlash]

„An Enquiry Concerning the Principles of Morals“ (1751) asarida David Hume shunday deb yozadi[17]:

Axloqni belgilashda jamoatchilik uchun foydalilik har doim asosiy eʼtiborda bo‘ladi. Falsafa yoki kundalik hayotda burchning chegaralari haqida tortishuvlar yuzaga kelganda, masalani eng aniq hal qilishning yo‘li insoniyatning haqiqiy manfaatlarini aniqlashdan iborat. Agar ko‘rinishga asoslangan noto‘g‘ri qarash keng tarqalgan bo‘lsa, vaqt o‘tishi bilan orttirilgan tajriba va chuqurroq tahlil bu noto‘g‘ri qarashni eng to‘g‘ri tushunchalar bilan almashtiradi. Shunda biz avvalgi xato qarashlarimizdan voz kechamiz va axloqiy yetuklik hamda yomonlikning chegaralarini qayta aniqlaymiz.

Paley

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Thomas Rawson Birks tomonidan yozilgan „Modern Utilitarianism“ asari. 1874-yil

Gayning ilohiy utilitarizmi William Paley tomonidan rivojlantirilgan va ommalashtirilgan. Pali original fikrlovchi bo‘lmagan deb taʼkidlangan, va uning axloq haqidagi risolasidagi falsafalar „boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan g‘oyalarning yig‘indisi bo‘lib, talabalar uchun o‘rganish maqsadida taqdim etilgan, hamkasblar bilan munozara qilish uchun emas“, deb baholangan[18]. Shunga qaramay, uning „The Principles of Moral and Political Philosophy“ (1785) kitobi Kembrij universitetida majburiy darslik sifatida o‘qitilgan. Smithning taʼkidlashicha, Paleyning asarlari bir vaqtlar Amerika kollejlarida, William McGuffey va Noah Websterning boshlang‘ich maktablar uchun mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmalari kabi mashhur bo‘lgan[18][19]. Schneewind (1977) shunday deb yozadi: „Utilitarizm atamasi Angliyada birinchi marta William Paleyning asarlari orqali keng tanilgan[20].“

Hozirda unutilgan Paleyning tushunchalari haqida Thomas Rawson Birksning 1874-yilda chop etilgan „Modern Utilitarianism or the Systems of Paley, Bentham and Mill Examined and Compared“ asari nomidan ham bilib olish mumkin.

Paley baxt maqsadini Xudoning tabiatiga asoslab tushuntiradi. Shuningdek, u qoidalarning ahamiyatini muhokama qilib, quyidagicha izoh beradi[21]:

Harakatlar ularning oqibatlariga qarab baholanadi. Qanday harakat foydali bo‘lsa, o‘sha harakat to‘g‘ri hisoblanadi. Har qanday axloqiy qoidaning majburiyati uning foydaliligiga asoslanadi.

Biroq, bu fikrga oddiy bir eʼtiroz mavjud: ko‘p foydali harakatlar mavjudki, ularni hech kim sog‘lom fikr bilan to‘g‘ri deb hisoblamaydi. Masalan, baʼzi hollarda qotilning harakati juda foydali bo‘lishi mumkin. Ammo haqiqiy javob shundan iboratki, bu harakatlar, aslida, foydali emas, va aynan shu sababli to‘g‘ri ham emas.

Bu masalani to‘liq tushunish uchun harakatlarning zararli oqibatlari ikki turga bo‘linishini hisobga olish kerak: xususiy va umumiy. Xususiy zararli oqibat bu harakatning to‘g‘ridan-to‘g‘ri va darhol keltiradigan zararidir. Umumiy zarar esa muhim yoki foydali bo‘lgan umumiy qoidaning buzilishidan kelib chiqadi.

Siz bir harakatga ruxsat berib, boshqasini taqiqlay olmaysiz, agar ular orasida farqni ko‘rsata olmasangiz. Shu sababli, bir turdagi harakatlar umumiy ruxsat etilishi yoki umumiy taqiqlanishi kerak. Agar ularning umumiy ruxsat etilishi zararli bo‘lsa, ularni umumiy taqiqlaydigan qoidani belgilash va qo‘llab-quvvatlash zarur bo‘ladi.

Klassik utilitarizm

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Jeremy Bentham
Jeremy Bentham

Benthamning „An Introduction to the Principles of Morals and Legislation“ kitobi 1780-yilda yozib tugallangan, lekin 1789-yilgacha chop etilmagan. Ehtimol, Paleyning „Principles of Moral and Political Philosophy“ kitobi muvaffaqiyat qozonganini ko‘rib, Bentham o‘z asarini nashr qilishga kirishgan[22]. Benthamning kitobi darhol muvaffaqiyat qozonmagan bo‘lsa-da, uning g‘oyalari ancha kengroq tarqaldi. Bu, Pierre Étienne Louis Dumont Benthamning turli qo‘lyozmalaridan tanlab olingan qismlarini fransuz tiliga tarjima qilganidan keyin amalga oshdi[23]. Traité de législation civile et pénale 1802-yilda nashr etilgan va keyinchalik Hildreth tomonidan ingliz tiliga „The Theory of Legislation“ nomi bilan tarjima qilingan. Biroq, bu vaqtda Dumontning asarlarining muhim qismlari allaqachon qayta tarjima qilinib, John Bowring tomonidan 1838–1843-yillar oralig‘ida qism-qism qilib chiqarilgan Benthamning asarlar to‘plamiga kiritilgan edi.

Ehtimol, Francis Hutcheson "baxtning eng katta darajasini hisoblash" algoritmlarini oxir-oqibat olib tashlaganini Bentham bilgan bo‘lishi mumkin. Hutcheson bu algoritmlarni "foydasiz ko‘ringan va baʼzi o‘quvchilarga yoqmagan" deb hisoblagan edi. Shunga qaramay, Bentham o‘z usulini oqlab, unda hech qanday yangilik yoki asossiz narsa yo‘qligini taʼkidlagan. U shunday yozadi: „Bu yerda hech qanday yangilik yo‘q, chunki odamlar o‘z manfaatlarini aniq tushungan joyda, bu amaliyotga to‘liq mos keladi[24].“

Rosenning 2003-yildagi nutqida aytishicha, utilitarizm taʼriflari tarixiy jihatdan Bentham va John Stuart Mill kabi utilitar faylasuflarning qarashlariga juda kam miqdorda mos kelgan bo‘lishi mumkin. Ularning fikrlari ko‘pincha o‘n to‘qqizinchi asrda shakllangan utilitarizmning sodda bir talqini bo‘lib, bu talqin harakat utilitarizmining noto‘g‘ri tushunilgan shakli sifatida tanqid qilinishi va rad etilishi uchun yaratilgan, deya qayd etadi[25]. Bentham qoidalar haqida qayg‘urmagan deb o‘ylash xato. Uning asosiy asari qonun chiqarish tamoyillari va gedonik hisoblash usuli bilan bog‘liq bo‘lib, u „demak, zavq va og‘riqlardan qochish qonunchining ko‘zlagan maqsadlaridir“ so‘zlari bilan boshlanadi. VII bobda Bentham shunday deydi: „Hukumatning vazifasi jamiyatning baxtini taʼminlashdir, bu jazolash va mukofotlash orqali amalga oshiriladi... Harakat jamiyat baxtini qanchalik buzsa, qanchalik zararli bo‘lsa, uni jazolashga bo‘lgan talab ham shuncha ortadi.“

Naflilik tamoyili

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Benthamning asari naflilik tamoyilini bayon qilish bilan boshlanadi[26]:

Tabiat insoniyatni ikki buyuk hukmdor — og‘riq va zavqning boshqaruviga qo‘ygan. Faqat ular biz nimani qilishimiz kerakligini ko‘rsatadi. Naflillik tamoyili shuni anglatadiki, har qanday harakat uning manfaatdor tomon baxtini oshirish yoki kamaytirish qobiliyatiga qarab maʼqullanadi va rad etiladi. Boshqacha aytganda, bu harakat baxtni oshiradimi yoki unga qarshi bo‘ladimi, shuni aniqlaydi. Men har qanday harakatni nazarda tutaman, shuning uchun bu nafaqat xususiy shaxsning harakati, balki hukumatning har qanday qonun-qoidalariga ham tegishlidir.

Gedonik hisoblash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

IV bobda Bentham zavq va og‘riqning qiymatini hisoblash usulini taqdim etadi, bu usul keyinchalik „gedonik hisoblash“ deb nomlangan. Benthamning taʼkidlashicha, zavq yoki og‘riqning qiymatini o‘z holida quyidagi mezonlarga qarab o‘lchash mumkin: uning intensivligi (kuchliligi), davomiyligi, aniq yoki noaniqligi va yaqinligi hamda uzoqligi. Bundan tashqari, harakatning ushbu zavq yoki og‘riqni keltirib chiqarish moyilligini ham hisobga olish kerak. Bu esa harakatning samaradorligi, yaʼni o‘xshash hissiyotlarni davom ettirish imkoniyati va uning sofligi, yaʼni qarama-qarshi hissiyotlarni keltirib chiqarmaslik ehtimolini o‘lchashni o‘z ichiga oladi. Oxir-oqibat, harakatning taʼsir ko‘rsatadigan odamlar soni yoki qamrovini ham hisobga olish zarur.

Birinchi va ikkinchi darajali illatlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Savol tug‘iladi: qachon, qonunni buzish qonuniy yoki hamma uchun foydali bo‘lishi mumkin? Bu masala Benthamning „The Theory of Legislation“ asarida ko‘rib chiqilgan, ushbu kitobda Bentham birlamchi va ikkilamchi yomonliklarni farqlaydi.

Birlamchi yomonlik – bu bevosita va to‘g‘ridan-to‘g‘ri zarar yoki azob-uqubat keltiradigan harakatlar yoki oqibatlar. Masalan, jismoniy og‘riq, iqtisodiy zarar yoki shaxsiy baxtsizlik. Ikkilamchi yomonlik – bu bilvosita yoki uzoq muddatli oqibatlarga ega bo‘lgan zararlar. Masalan, jamiyatda ishonchni yo‘qotish, umumiy qoidalarning buzilishi yoki boshqa harakatlarga salbiy turtki berish.

To‘g‘ri, baʼzi holatlarda, agar faqat birlamchi oqibatlar ko‘rib chiqilsa, yaxshi natijalar yomonlikdan ustun bo‘lishi mumkin. Agar jinoyat faqat shu nuqtai nazardan baholansa, qonunlarning qatʼiyligini oqlash qiyin bo‘lardi. Lekin bunday harakatlarning haqiqiy zararini ikkilamchi oqibatlar keltirib chiqaradi. Aynan shu oqibatlar harakatni jinoyat deb hisoblashga va jazoni tayinlanishiga asos bo‘ladi.

Masalan, ochlikni qondirish ehtiyojini olaylik. Agar bir tilanchi ochlikdan qiynalib, boy odamning uyidan bir bo‘lak non o‘g‘irlayotgan bo‘lsa va bu non uni ochlikdan qutqarsa, bu harakatning natijasida tilanchi o‘ziga foyda keltirgan bo‘lsa-da, boy odam ko‘rgan zarar bilan bu foydani tenglashtirib bo‘lmaydi.

Shu sababli, bunday harakatlarni jinoyat deb hisoblash birlamchi oqibatlarga emas, balki jamiyatga bo‘lgan zarariga, yaʼni ikkilamchi oqibatlarga asoslanadi. Ikkilamchi oqibatlar tartibning buzilishi va xavfsizlikka putur yetkazilishidir[27].

John Stuart Mill

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: John Stuart Mill

Mill Bentham tarafdori sifatida o'sgan bo‘lib, unga utilitarizm g‘oyasini davom ettirish vazifasi aniq maqsad sifatida yuklangan edi[28]. Millning Utilitarianism nomli kitobi dastlab 1861-yilda „Fraser's Magazine“ jurnalida uchta maqola sifatida chop etilgan va 1863-yilda bitta kitob shaklida qayta nashr etilgan[29][30].

Foydalilik prinsipini isbotlash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Utilitarizmning to‘rtinchi bobida Mill naflilik tamoyilini qanday isbotlash mumkinligi haqida yozadi[31]:

Biror narsaning mavjud ekanini tasdiqlashning yagona yo'li shundaki, odamlar uni aslida ko‘rishi kerak. Xuddi shunday, tovushning mavjudliligini ham isbotlashning yagona usuli — odamlarning uni aslida eshitishidir. Xuddi shu tamoyilga asoslanib, biror narsaning xohishga loyiq ekanini isbotlashning yagona dalili shuki, odamlar uni aslida xohlaydi. Umumiy baxtning xohishga loyiq ekanini isbotlash uchun hech qanday boshqa sabab keltirib bo‘lmaydi, chunki har bir inson o‘z baxtini amalga oshirishi mumkin deb hisoblagan darajada uni xohlaydi. Shu bilan, bizda baxtning ijobiy tuyg'u isbotlash uchun zarur bo‘lgan barcha dalillar mavjud. Har bir kishining baxti u uchun yaxshilikdir, va shuning uchun umumiy baxt barcha insonlar uchun ijobiydir.

Odatda, Mill bir nechta mantiqiy xatolarga yo‘l qo‘yayotgani aytiladi[32]:

  • Naturalistik xatolik: Mill odamlarning amalda nima qilayotganiga qarab, ular kelajakda nima qilishlari kerakligini belgilashga urinishini aytadi;
  • Ikkilanish xatosi: Mill shunday mantiqni taklif qiladi: (1) biror narsani xohlash mumkinligi uning xohlanadigan narsa ekanini anglatadi. (2) Bundan kelib chiqadiki, uni xohlash kerak, yaʼni u xohlanishga loyiqdir.
  • Mill tarkib xatosi deb ataluvchi mantiqiy xatoga yo‘l qo‘yadi: odamlar o‘z baxtini xohlaydi degan fakt, barcha insonlar umumiy baxtni xohlaydi degan xulosani anglatmaydi.

Millga qarshi ayblovlar uning hayotidayoq, Utilitarianism nashr etilganidan ko‘p o‘tmay paydo bo‘ldi va bir asrdan ko‘proq davom etdi. So‘nggi yillarda esa bu masalada qarashlar o‘zgarib bormoqda. Millni ushbu uchta ayblovdan himoya qiluvchi asosiy ish Necip Fikri Alicanning „Mill's Principle of Utility: A Defense of John Stuart Mill's Notorious Proof“ (1994) kitobida keltirilgan. Ushbu kitobda har bir ayblovga alohida bob bag‘ishlangan. Bu mavzuga bag‘ishlangan birinchi va hozircha yagona to‘liq hajmli asardir. Shunga qaramay, Millning isbotidagi ehtimoliy xatolar ilmiy maqolalar va kitob boblarida hanuz ko‘p muhokama qilinmoqda.

Hall (1949) va Popkin (1950) ushbu ayblovga qarshi Millni himoya qilib, uning to‘rtinchi bobni shunday so‘zlar bilan boshlaganiga eʼtibor qaratadilar: Yakuniy maqsadlar masalalari odatiy maʼnoda isbotlanmaydi. Ular, shuningdek, Millning bu fikrini barcha asosiy tamoyillarga xos narsa sifatida ko‘rsatganini taʼkidlaydilar[33][32]. Shunday qilib, Hall va Popkinning fikriga ko‘ra, Mill odamlarning xohlagan narsasi xohlanishga loyiq ekanini isbotlashni emas, balki bu tamoyillarni qabul qilinadigan va tushunarli qilib ko‘rsatishni maqsad qilgan[32]. Millning taklif qilayotgan isboti shundan iboratki, u utilitarizmni qabul qilish uchun halol va mantiqiy odamni ishontirishi mumkin bo‘lgan dalillarni taqdim etadi[32].

Mill odamlar, aslida, baxtni xohlaydi deb taʼkidlaganidan so‘ng, endi u baxtning yagona xohlanadigan narsa ekanini ko‘rsatishi kerak. Mill odamlar fazilat kabi boshqa narsalarni ham xohlashini aytadigan eʼtirozni oldindan ko‘radi. U shunday dalil keltiradiki, odamlar dastlab fazilatni baxtga erishish vositasi sifatida xohlashi mumkin, lekin vaqt o‘tishi bilan fazilat o‘zlari uchun baxtning bir qismiga aylanadi va shundan so‘ng o‘z-o‘zidan maqsad sifatida xohlanadi.

Naflillik tamoyili shuni anglatmaydiki, har qanday zavq, masalan, musiqa, yoki og‘riqdan xalos bo‘lish, masalan, sog‘liq, faqat "baxt" deb ataluvchi umumiy maqsadga vosita sifatida qaraladi. Ular o‘z-o‘zidan xohlanadi va o‘z o‘rnida qadrlanadi. Vosita bo‘lishdan tashqari, ular maqsadning o‘zi, yaʼni baxtning bir qismi hamdir. Utilitarizmga ko‘ra, fazilat tabiiy ravishda maqsadning bir qismi emas, lekin vaqt o‘tishi bilan u shunday bo‘lib qolishi mumkin. Fazilatni beg‘araz sevuvchi insonlar uchun u endi baxtga erishish vositasi sifatida emas, balki baxtning bir qismi sifatida xohlanadi va qadrlanadi.[34]

Bu istaksizlikni qanday tushuntirishimizdan qat’i nazar, uni turli sabablarga bog‘lashimiz mumkin. Biz uni g‘urur bilan izohlashimiz mumkin, garchi "g‘urur" so‘zi insoniyatning eng hurmatli tuyg‘ularidan tortib eng arzimas his-tuyg‘ularigacha keng qo‘llaniladigan atama bo‘lsa ham. Uni erkinlik va shaxsiy mustaqillik sevgisi bilan bog‘lash ham mumkin. Stoiklar bu tuyg‘uni shakllantirish uchun erkinlikka murojaat qilishni eng samarali usullardan biri deb hisoblagan. Uni kuchga bo‘lgan muhabbat yoki hayajonga bo‘lgan ehtiyoj bilan ham izohlash mumkin, chunki bu ikki omil ham mazkur his-tuyg‘uga hissa qo‘shadi. Ammo bu tuyg‘uni eng to‘g‘ri nomlash **qadr-qimmat hissi** bo‘ladi. Bu his-tuyg‘u barcha insonlarda mavjud, faqat u ba’zilarida kuchliroq bo‘ladi va ko‘pincha ularning yuqori intellektual qobiliyatlariga mos ravishda shakllanadi. Qadr-qimmat hissi kuchli bo‘lgan odamlar uchun bu baxtning ajralmas qismidir. Shu sababli, ular uchun bu hissiyot bilan ziddiyatga kiradigan hech bir narsa uzoq muddatli istak ob’ekti bo‘la olmaydi.[35]

Henry Sidgwick

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Asosiy maqola: Henry Sidgwick

Sidgwickning „The Methods of Ethics“ kitobi klassik utilitarizmning cho‘qqisi yoki yakuniy nuqtasi sifatida eʼtirof etilgan[36][37]. Ushbu kitobdagi asosiy maqsadi utilitarizmni umumiy axloqiy tamoyillarga asoslashdir. Shu orqali u oldingi faylasuflarning utilitarizm va odatiy axloq bir-biriga zid degan shubhalarini bartaraf etishga harakat qiladi[37]. Sidgwick uchun axloq qaysi harakatlar obyektiv ravishda to‘g‘ri ekanini aniqlashdir. To‘g‘ri va noto‘g‘ri haqidagi bilimimiz odatiy axloqiy qarashlardan kelib chiqadi. Ammo odatiy axloqda aniq va tushunarli asosiy tamoyil mavjud emas[36]. Sidgwickning ushbu kitobdagi asosiy maqsadi umumiy axloq tamoyillariga asoslangan holda utilitarizmni shakllantirish va shu orqali bu ikki tushuncha bir-biriga zid degan oldingi faylasuflarning shubhalarini yo‘q qilishdir[37]. Sidgwick uchun axloq, qaysi harakatlar obyektiv jihatdan to‘g‘ri ekanini aniqlashdir[36]. Bizning to‘g‘ri va noto‘g‘ri haqidagi bilimimiz odatiy axloqdan kelib chiqadi, ammo odatiy axloq asosida izchil tamoyillar yo‘q[38]. Falsafaning, ayniqsa axloqning vazifasi, yangi bilim yaratishdan ko‘ra, mavjud bilimlarni tizimlashtirishdir[39]. Sidgwick bu maqsadga axloqiy usullarni ishlab chiqish orqali erishishga harakat qiladi. U bu usullarni har qanday vaziyatda to‘g‘ri harakatni aniqlash uchun mantiqiy yo‘llar deb taʼriflaydi[37]. U uchta usulni ajratib ko‘rsatadi: intuisionizm, bu mustaqil axloqiy tamoyillar asosida nima qilish kerakligini aniqlashni o‘z ichiga oladi, va gedonizmning ikki shaklini ham. Gedonizmda harakatning to‘g‘riligini u keltiradigan zavq va og‘riq belgilaydi. Gedonizm ikki turga bo‘linadi: egoistik gedonizm, bu faqat harakat qiluvchining o‘z farovonligini hisobga oladi, va universal gedonizm yoki utilitarizm, bu esa barcha insonlarning farovonligini nazarda tutadi[39][37].

Intuisionizm shuni taʼkidlaydiki, biz axloqiy tamoyillar haqida intuitiv, yaʼni mantiqiy asoslarga ehtiyoj sezmasdan bilimga ega bo‘lamiz. Bu tamoyillar o‘z-o‘zidan tushunarli va ravshan bo‘ladi[39]. Bunday bilim uchun mezonlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: tamoyillar aniq so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lishi, bir-biriga zid bo‘lmasligi va ular bo‘yicha mutaxassislar o‘rtasida kelishuv mavjud bo‘lishi kerak. Sidgwickning fikriga ko‘ra, odatiy axloqiy tamoyillar bu mezonlarga javob bermaydi. Ammo „men uchun to‘g‘ri bo‘lgan narsa xuddi shunday sharoitda har bir inson uchun ham to‘g‘ri bo‘lishi kerak“ yoki „inson o‘z hayotining barcha davrlariga teng eʼtibor qaratishi kerak“ kabi abstrakt tamoyillar bu sinovdan o‘tadi[37][39].

Ushbu usul orqali aniqlangan eng umumiy tamoyillar utilitarizm bilan mos keladi, shu sababli Sidgwick intuisionizm va utilitarizm o‘rtasida uyg‘unlik bor deb hisoblaydi[40]. Bundan tashqari, vaʼdalarni bajarish yoki adolatli bo‘lish kabi kamroq umumiy intuitiv tamoyillar ham mavjud. Ammo bu tamoyillar universal emas va baʼzan turli burchlar bir-biriga zid keladi. Sidgwick bu kabi ziddiyatlarni utilitarizm asosida, yaʼni qarama-qarshi harakatlarning oqibatlarini ko‘rib chiqib hal qilishni taklif qiladi[37][41].

Intuisionizm va utilitarizm o‘rtasidagi uyg‘unlik Sidgwickning loyihasida qisman muvaffaqiyat hisoblanadi. Ammo u to‘liq muvaffaqiyatga erishish imkonsiz deb hisoblaydi, chunki egoizm, uning fikricha, xuddi shunday mantiqiy asosga ega va uni utilitarizm bilan uyg‘unlashtirish uchun faqat diniy taxminlar yordam berishi mumkin[37]. Masalan, shaxsiy Xudo mavjudligi haqidagi g‘oya, u oxiratda insonning harakatlariga qarab mukofot yoki jazo beradi, egoizm va utilitarizmni birlashtirishi mumkin[39]. Ammo bunday diniy taxminlar bo‘lmagan holda, amaliy aqlning ikkiyoqlamaligini tan olishga to‘g‘ri keladi. Bu esa bizning axloqiy ongimizda asosiy ziddiyatni keltirib chiqaradi[36].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Duignan, Brian. [1999] 2000. "Utilitarianism" (revised). Encyclopædia Britannica. Retrieved 5 July 2020.
  2. ↑ „Utilitarianism“ (en-US). Ethics Unwrapped. Austin, TX: McCombs School of Business. Qaraldi: 2020-yil 27-may.
  3. ↑ 3,0 3,1 Habibi, Don „Mill's Moral Philosophy“, . John Stuart Mill and the Ethic of Human Growth. Dordrecht: Springer Netherlands, 2001 — 89–90, 112-bet. DOI:10.1007/978-94-017-2010-6_3. ISBN 978-90-481-5668-9. 
  4. ↑ Mill, John Stuart. 1861. Utilitarianism. n1.
  5. ↑ Fraser, Chris. The Philosophy of the Mòzĭ: The First Consequentialists. Columbia University Press, 2016 — 138-bet. ISBN 978-0-23-152059-1. 
  6. ↑ Fraser, Chris. The Oxford Handbook of World Philosophy. Oxford University Press, 2011 — 62-bet. ISBN 978-0-19-532899-8. 
  7. ↑ Goodman, Charles. 2016. "Śāntideva", Stanford Encyclopedia of Philosophy. Retrieved 31 August 2020.
  8. ↑ „SUMMA THEOLOGICA: Man's last end (Prima Secundae Partis, Q. 1)“. newadvent.org.
  9. ↑ „SUMMA THEOLOGICA: Things in which man's happiness consists (Prima Secundae Partis, Q. 2)“. newadvent.org.
  10. ↑ „SUMMA THtheEOLOGICA: What is happiness (Prima Secundae Partis, Q. 3)“. newadvent.org.
  11. ↑ „SUMMA THEOLOGICA: Things that are required for happiness (Prima Secundae Partis, Q. 4)“. newadvent.org.
  12. ↑ „SUMMA THEOLOGICA: The attainment of happiness (Prima Secundae Partis, Q. 5)“. newadvent.org.
  13. ↑ Hutcheson, Francis „The Original of Our Ideas of Beauty and Virtue“, . Moral Philosophy from Montaigne to Kant. Cambridge University Press, 2002 — 515-bet. ISBN 978-0-521-00304-9. 
  14. ↑ Ashcraft, Richard (1991) John Locke: Critical Assessments (Critical assessments of leading political philosophers), Routledge, p. 691
  15. ↑ Gay, John „Concerning the Fundamental Principle of Virtue or Morality“, . Moral Philosophy from Montaigne to Kant. Cambridge University Press, 2002 — 408-bet. ISBN 978-0-521-00304-9. 
  16. ↑ Gay, John „Concerning the Fundamental Principle of Virtue or Morality“, . Moral Philosophy from Montaigne to Kant. Cambridge University Press, 2002 — 404–05-bet. ISBN 978-0-521-00304-9. 
  17. ↑ Hume, David „An Enquiry Concerning the Principles of Morals“, . Moral Philosophy from Montaigne to Kant. Cambridge University Press, 2002 — 552-bet. ISBN 978-0-521-00304-9. 
  18. ↑ 18,0 18,1 Schneewind, J. B.. Moral Philosophy from Montaigne to Kant. Cambridge University Press, 2002 — 446-bet. ISBN 978-0-521-00304-9. 
  19. ↑ Smith, Wilson (July 1954). "William Paley's Theological Utilitarianism in America". William and Mary Quarterly. 3rd Series 11 (3): 402–24. doi:10.2307/1943313. 
  20. ↑ Schneewind, J. B.. Sidgwick's Ethics and Victorian Moral Philosophy. Oxford University Press, 1977 — 122-bet. ISBN 978-0-19-824552-0. 
  21. ↑ Paley, William „The Principles of Moral and Political Philosophy“, . Moral Philosophy from Montaigne to Kant. Cambridge University Press, 2002 — 455–56-bet. ISBN 978-0-521-00304-9. 
  22. ↑ Rosen, Frederick. 2003. Classical Utilitarianism from Hume to Mill. Routledge. p. 132.
  23. ↑ Schneewind, J. B. 1977. Sidgwick's Ethics and Victorian Moral Philosophy. Oxford: Clarendon Press. p. 122.
  24. ↑ Hutcheson, Francis. 1726. "Introduction." In An Inquiry into the Original of Our Ideas of Beauty and Virtue.
  25. ↑ Rosen, Frederick. 2003. Classical Utilitarianism from Hume to Mill. Routledge. p. 32.
  26. ↑ Bentham, Jeremy. 1780. "Of The Principle of Utility." Pp. 1–6 in An Introduction to the Principles of Morals and Legislation. London: T. Payne and Sons. (Also available as eText, Wikisource). p. 1.
  27. ↑ Bentham, Jeremy; Dumont, Etienne; Hildreth, R. Theory of Legislation: Translated from the French of Etienne Dumont. Adamant Media Corporation, November 2005 — 58-bet. ISBN 978-1-4021-7034-8. 
  28. ↑ Halevy, Elie. The Growth of Philosophic Radicalism. Beacon Press, 1966 — 282–84-bet. ISBN 978-0-19-101020-0. 
  29. ↑ Hinman, Lawrence. Ethics: A Pluralistic Approach to Moral Theory. Wadsworth, 2012. ISBN 978-1-133-05001-8. 
  30. ↑ Mill, John Stuart. Utilitarianism - Ed. Heydt (Broadview Editions). Broadview Press, 2010 — 33-bet. ISBN 978-1-55111-501-6. Qaraldi: 2019-yil 28-iyul. 
  31. ↑ Mill, John Stuart. Utilitarianism. Oxford University Press, 1998 — 81-bet. ISBN 978-0-19-875163-2. 
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 Popkin, Richard H. (1950). "A Note on the 'Proof' of Utility in J. S. Mill". Ethics 61: 66–68. doi:10.1086/290751. 
  33. ↑ Hall, Everett W. (1949). "The 'Proof' of Utility in Bentham and Mill". Ethics 60: 1–18. doi:10.1086/290691. 
  34. ↑ Mill, John Stuart. Utilitarianism. Oxford University Press, 1998 — 82-bet. ISBN 978-0-19-875163-2. 
  35. ↑ Mill, Utilitarianism, Chapter 2.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 36,3 Schultz, Barton „Henry Sidgwick“. The Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab, Stanford University (2020). Qaraldi: 2020-yil 29-dekabr.
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 37,5 37,6 37,7 Craig, Edward „Sidgwick, Henry“, . Routledge Encyclopedia of Philosophy. Routledge, 1996. 
  38. ↑ Duignan, Brian; West, Henry R. „Utilitarianism“ (en). Encyclopedia Britannica. Qaraldi: 2020-yil 29-dekabr.
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 39,3 39,4 Borchert, Donald M. „Sidgwick, Henry“, . Macmillan Encyclopedia of Philosophy, 2nd Edition. Macmillan, 2006. 
  40. ↑ Honderich, Ted „Sidgwick, Henry“, . The Oxford Companion to Philosophy. Oxford University Press, 2005. 
  41. ↑ Borchert, Donald M. „Sidgwick, Henry [Addendum]“, . Macmillan Encyclopedia of Philosophy, 2nd Edition. Macmillan, 2006.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Utilitarizm&oldid=5347932" dan olindi