Muxtor maʼmuriy boʻlinish
Muxtor maʼmuriy boʻlinish (shuningdek, Muxtor hudud, entinent, birlashma, mintaqa, bo‘linma yoki hudud deb ham yuritiladi) — milliy hukumat qoshida maʼlum darajada muxtoriyatga – oʻzini-oʻzi boshqarishga ega boʻlgan submilliy maʼmuriy boʻlinma yoki suveren davlat ichki hududi. Muxtor hududlar federatsiyaning taʼsis boʻlinmalaridan (masalan, shtat yoki viloyat) farq qiladi, chunki ular oʻzlarining holatlari uchun yagona vakolatlarga ega. Odatda, u shtatning qolgan qismidan geografik jihatdan farqlanadi yoki milliy ozchilikdan iborat. O‘z-o‘zini boshqarish vakolatlari va funksiyalarini bunday bo‘linmalarga markazsizlashtirish milliy hukumatning demokratik ishtirokni yoki maʼmuriy samaradorlikni oshirishga yoki ichki nizolarni bartaraf etishga urinishidir. Muxtor hududlarni oʻz ichiga olgan davlatlar federatsiyalar, federatsiyalar yoki konfederatsiyalar boʻlishi mumkin. Muxtor hududlarni hududiy muxtoriyatlar, submintaqaviy hududiy muxtoriyatlar va mahalliy muxtoriyatlarga boʻlish mumkin.
Asosiy muxtor hududlar ro‘yxati
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Bo‘linish | Davlat | Izoh |
|---|---|---|
 Ozod Kashmir
|
 Pokiston
|
Ozod Kashmir oʻzini-oʻzi boshqaradigan davlat boʻlib, Pokiston tomonidan rasman qoʻshib olinmagan. U Kashmir Maharajasiga qarshi qoʻzgʻolon va undan keyingi Birinchi Kashmir urushidan keyin tashkil etilgan. U Hindiston, Pokiston va Xitoy oʻrtasida bahsli boʻlgan tarixiy Kashmir mintaqasida joylashgan. |
Shimoliy Irlandiya, Shotlandiya, Uels
|
 Buyuk Britaniya
|
Birlashgan Qirollikning toʻrtta davlatidan uchtasi, yaʼni Shotlandiya, Uels va Shimoliy Irlandiyaning har birida saylangan, vakolatli qonun chiqaruvchi organ mavjud boʻlib, ular oʻz zimmasiga yuklangan masalalarda qonun chiqarish imkoniyatiga ega. Suverenitetni saqlab qolgan Birlashgan Qirollik parlamenti (Birlashgan Qirollik unitar davlatdir) istalgan vaqtda qonun chiqaruvchi organlarni tarqatib yuborishi mumkin va unga berilmagan masalalar bo‘yicha qonunlar chiqarishi mumkin, shuningdek, berilgan sohalarda qonun chiqarish qobiliyatiga ega bo‘lish (konstitutsiyaviy konventsiya bo‘yicha, vakolat berilgan qonun chiqaruvchi organning roziligisiz). Ilgari Shotlandiya ham, Angliya ham to‘liq suveren davlatlar edi. |
 Farer orollari Grenlandiya
|
 Daniya
|
Ikki muxtor hudud (dan.land, farer.land, greland.nuna) Qirollik hududi, Farer orollari va Grenlandiyaning har birida saylangan vakolatli qonun chiqaruvchi organ mavjud bo‘lib, ular berilgan masalalarda qonun chiqarish qobiliyatiga ega. "Folketinget" qirollik parlamenti suverenitetini saqlab qoladi (Daniya Qirolligi unitar davlatdir) va o‘z zimmasiga olinmagan masalalarda qonun chiqaruvchi, shuningdek, berilgan sohalarda qonunchilik qobiliyatiga ega (bu odatda qonun chiqaruvchi organning roziligisiz sodir bo‘lmaydi). |
| Tobago |  Trinidad va Tobago
|
Tobago Assambleya palatasi Tobago oroli uchun masʼul boʻlgan qonun chiqaruvchi organdir. |
 Jeju
|
 Janubiy Koreya
|
|
 Voyevodina
|
 Serbiya
|
|
| Kosovo / Kosovo va Metoxiya muxtor viloyati | Daʼvo qilgan: Serbiya Nazorat qiluvchi:  Kosovo
|
2008-yilda Kosovo bir tomonlama oʻzini mustaqil davlat deb eʼlon qildi. Uning xalqaro eʼtirofi uni mustaqil davlat sifatida tan olganlar va Birlashgan Millatlar Tashkiloti maʼmuriyati ostidagi Serbiyaning muxtor viloyati sifatida tan olganlar oʻrtasida boʻlingan. |
 Aland orollari
|
 Finlandiya
|
|
 Azor orollari Madeyra
|
 Portugaliya
|
|
 Bangsamoro
|
 Filippin
|
|
 Bugenvil
|
 Papua Yangi Gvineya
|
|
 Gon Kong Makao
|
 Xitoy
|
|
 Puntlend Jubalend Hirshabelle Somalilend Janubi-gʻarbiy Somali
|
 Somali
|
Somaliland oʻzini mustaqil deb eʼlon qilgan davlat. Garchi u xalqaro miqyosda Somalining shimoli-g‘arbiy qismida joylashgan muxtor hudud hisoblanadi. |
 Atlantiko Norte Atlantiko Sur
|
 Nikaragua
|
|
 Rodriges
|
 Mavrikiy
|
|
 Shimoliy va Sharqiy Suriya muxtor maʼmuriyati
|
 Suriya
|
|
 Zanzibar
|
 Tanzaniya
|
|
 Naxichevan
|
Ozarbayjon
|
|
 Ajariya
|
 Gruziya
|
|
Abxaziya /  Abxaziya Muxtor Respublikasi
|
Daʼvo qilgan: Gruziya Nazorat qiluvchi:  Abxaziya
|
1999-yilda Abxaziya Respublikasi 1992—1993-yillarda urushdan keyin Gruziyadan mustaqilligini eʼlon qildi. Gruziya va Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo davlatlarning aksariyati Abxaziya mustaqilligini tan olmagan va daʼvo qilingan muxtor respublika uchun maʼmuriy apparat hali ham mavjud; uning mustaqilligini Rossiya va BMTga aʼzo bo‘lgan uch davlat tan olingan. |
| Tog‘li-Badaxshon |  Tojikiston
|
|
 Qrim Respublikasi / Qrim Muxtor Respublikasi
|
Daʼvo qilgan:  UkrainaNazorat qiluvchi:  Rossiya
|
2014-yilda Qrimning Rossiya tomonidan anneksiya qilinishini koʻpchilik mamlakatlar, jumladan, Ukraina ham tan olmaydi. |
 Qoraqalpog'iston
|
 O‘zbekiston
|
|
 Gagauziya
|
 Moldova
|
|
| Dnestrbo‘yi / Dnestrning chap qirg‘og‘i | Daʼvo qilgan: Moldova Nazorat qiluvchi:  Dnestrbo‘yi
|
1990-yilda Dnestrbo‘yi Moldaviya Respublikasi (DMR, odatda Dnestrbo‘yi deb nomlanadi) Sovet Ittifoqidan oʻz mustaqilligini eʼlon qildi. Moldova Dnestrbo‘yi mustaqilligini rasman tan olmagan va daʼvo qilingan muxtor hududiy birlik uchun maʼmuriy apparatga ega bo‘lsa-da, uning mustaqilligi BMTga aʼzo bo‘lmagan yana 3 davlat tomonidan tan olingan. |
 Serb Respublikasi
|
 Bosniya va Gertsogovina
|
|
 Pasxa oroli Xuan Fernandez orollari
|
 Chili
|
2007-yilda Chili Deputatlar palatasi har ikkisiga koʻproq muxtoriyat taʼminlovchi "maxsus hududlar" sifatida belgilovchi qonun qabul qildi. Bundan tashqari, Xuan Fernandez orollari arxipelagi kommuna, Pasxa oroli esa ham kommuna, ham provinsiya hisoblanadi. |
 Barbuda (1976-yil)
|
 Antigua va Barbuda
|
|
| Rotuma |  Fiji
|
|
 Kurdiston Mintaqasi (1970-yil)
|
 Iroq
|
|
 Nevis (1967-yil)
|
 Sent-Kits va Nevis
|
|
 Prinsipi muxtor mintaqasi (1995-yil)
|
 San-Tome va Prinsipi
|
|
 Shpitsbergen
|
Norvegiya
|
Garchi u muxtor hudud taʼrifiga to‘g‘ri kelmasa ham (qisman ichki suverenitetga ega emas), Shpitsbergen Norvegiya suvereniteti 1920-yildagi Shpitsbergen shartnomasi bilan cheklangan va shuning uchun alohida maqomga ega hisoblanadi (chunki u Norvegiya bilan toʻliq integratsiyalashgan va qaramlik emas, balki umumiy holat hisoblanadi). |
 Helgoland
|
 Germaniya
|
Helgoland, Germaniya: U Germaniyaning Shlezvig-Golshteyn yerining bir qismi boʻlsa-da, bojxona ittifoqi va qoʻshilgan qiymat soligʻi hududi kabi Yevropa Ittifoqining baʼzi meʼyorlaridan chiqarib tashlangan. |
 Büsingen am Hochrhein
|
Germaniya
|
Shveysariyaning bu ikki anklavlari oʻz davlatlarining ajralmas qismi boʻlishiga qaramay, valyuta sifatida asosan shveytsariya frankidan foydalanadi va Shveysariya bilan bojxona ittifoqidadir. |
 Campione d'Italia
|
 Italiya
|
Boshqa hududlar muxtor deb hisoblanadi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Britaniyaning qirollik yerlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Bo‘linish | Davlat | Izoh |
|---|---|---|
 Gernsi
|
Buyuk Britaniya
|
|
 Men oroli
|
||
 Jersi
|
Gernsi, Men oroli va Jersi Birlashgan Qirollikning bir qismi boʻlmagan oʻzini-oʻzi boshqaradigan qirollik yeridir; ammo, Buyuk Britaniya ularning mudofaasi va xalqaro ishlari uchun masʼuldir.
Britaniyaning dengizorti hududlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Gibraltar Buyuk Britaniyaning oʻzini oʻzi boshqaradigan dengizorti hududidir. Boshqa Britaniyaning 13 ta dengizorti hududlarining aksariyati mahalliy qonun chiqaruvchi organlar orqali ichki ishlarda muxtoriyatga ega.
Niderlandiya tarkibiga kiruvchi davlatlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Bo‘linish | Davlat | Izoh |
|---|---|---|
 Aruba
|
 Niderlandiya Qirolligi
|
|
 Kyurasao
|
||
 Sint-Marten
|
||
| Niderlandiya
|
Aruba, Kyurasao va Sint-Marten Niderlandiya Qirolligi tarkibidagi muxtor davlatlar boʻlib, har biri oʻz parlamentiga ega. Bundan tashqari, ular o‘z valyutalariga ega bo‘lish bilan bir qatorda soliq masalalarida ham muxtoriyatdan foydalanadilar.
Fransiyaning dengizorti birlashmalari, Yangi Kaledoniya va Korsika
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Bo‘linish | Davlat | Izoh |
|---|---|---|
 Elzas (2021-yil)
|
 Fransiya
|
Yagona hududiy birlik |
 Korsika (2018-yil)
|
Yagona hududiy birlik | |
 Fransuz Gvianasi
|
Dengizorti birligi | |
 Gvadelupa
|
Dengizorti mintaqasi va departamenti | |
| Martinika | Dengizorti mintaqasi va departamenti | |
 Mayotta
|
Dengizorti mintaqasi va departamenti | |
| Reyunion | Dengizorti mintaqasi va departamenti | |
 Fransuz Polineziyasi
|
Dengizorti birligi | |
 Sent-Bartelemi
|
Dengizorti birligi | |
 Sent-Martin
|
Dengizorti birligi | |
 Sent-Pyer va Mikelon
|
Dengizorti birligi | |
 Uollis va Futuna
|
Dengizorti birligi | |
 Yangi Kaledoniya
|
o‘ziga xos birligi |
Fransiya Konstitutsiyasi uchta muxtor yurisdiksiyani tan oladi. Korsika, Fransiyaning mintaqasi, materik mintaqalariga qaraganda soliq va taʼlim kabi masalalarda koʻproq muxtoriyatga ega. Yangi Kaledoniya, oʻziga xos birligi va Fransiya Polineziyasi, chet elda, oʻzlarining hukumati, qonun chiqaruvchi organi, valyutasi va konstitutsiyasiga ega boʻlgan oʻta muxtor hududlardir. Biroq, ular qonunchilik va tartib, mudofaa, chegara nazorati yoki universitet taʼlimi bilan bog‘liq siyosat sohalari uchun qonun chiqaruvchi vakolatlarga ega emaslar. Boshqa kichikroq dengizorti birliklari mahalliy qonun chiqaruvchi organlar orqali kamroq muxtoriyatga ega. Beshta dengizorti mintaqasi, Fransuz Gvianasi, Gvadelupa , Martinika , Mayotta va Reyunion, odatda, materik mintaqalari bilan bir xil boshqariladi; biroq ular baʼzi qo‘shimcha vakolatlarga, jumladan, berilgan hududlar uchun qonun chiqaruvchi vakolatlarga ega.
Yangi Zelandiyaning dengizortidagi hududlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]| Bo‘linish | Davlat | Izoh |
|---|---|---|
 Kuk orollari
|
 Yangi Zelandiya
|
|
 Niue
|
||
 Tokelau
|
Yangi Zelandiya Tinch okeanidagi uchta orol davlati ustidan nominal suverenitetni saqlab qoladi. Kuk orollari va Niue Yangi Zelandiya bilan erkin birlashgan oʻz-oʻzini boshqaradigan mamlakatlar boʻlib, oʻz nomidan baʼzi xalqaro munosabatlarni saqlab turadi. Tokelau Yangi Zelandiyaning muxtor qaramligi boʻlib qolmoqda. Chatem orollari hududiy koʻrsatilishiga qaramay — mamlakatning ajralmas qismi boʻlib, Yangi Zelandiya arxipelagida joylashgan. Hududiy kengash muxtor emas va boshqa mahalliy kengashlar bilan bir xil vakolatlarga ega, garchi u orollarga kiradigan yoki oroldan chiqayotgan tovarlar uchun yig‘im olishi mumkin.
Etnik muxtor hududlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Efiopiya maxsus voredalari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Efiopiyada “maxsus voredalar” muayyan etnik ozchiliklarning anʼanaviy vatanlari atrofida tashkil etilgan voredalarning (tumanlarning) kichik guruhidir. Bu voredalar boshqa mamlakatlardagi muxtor hududlarga koʻp oʻxshashliklarga ega.
Mahalliy xalqlar uchun ajratilgan hududlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tabiatan muxtor boʻlgan, lekin nomi boʻlmagan boshqa hududlar mahalliy xalqlar uchun moʻljallangan hududlardir, masalan, Amerikadagilar:
- Tub xalqlar (Birinchi xalq yoki Amerikaning tubjoy xalqi hindular) Hindular rezervatsiyasi va qo‘riqxonasi, mos ravishda Kanada va AQShda joylashgan.
- Panamaning besh comarcas indígenas ("mahalliy hududlar").
Tarixiy muxtor ma‘muriy bo‘linmalar ro‘yxati
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Ispaniya Respublikasi tarkibidagi Kataloniya avtonom viloyati (1932—1939-yillar)
- Sileziya muxtor voyevvodligi
- Filippindagi musulmon Mindanao muxtor mintaqasi (1989–2019-yillar)
- Albaniyadagi Shimoliy Epir muxtor respublikasi (1914-yil).
- Bantustanlar Janubi-G‘arbiy Afrika (1968—1990-yillar) va Janubiy Afrika (1956—1994-yillar)
- Karpat Ruteniyasi Slovakiya va Chexoslovakiya hududida (1938–1939-yillar).
- Rossiya imperiyasining Finlandiya Buyuk Gertsogligi.
- Ruminiya Sotsialistik Respublikasining Venger muxtor viloyati (1952–1968-yillar).
- Janubiy Irlandiya (1921–22-yillar) Buyuk Britaniya va Irlandiya Birlashgan Qirolligi tarkibida.
- Janubiy Sudan muhtor mintaqasi (1972—1983-yillar) va Janubiy Sudan mintaqasi mintaqasi (2005—2011-yil).
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- M. Weller and S. Wolff (eds), Autonomy, Self-governance and Conflict Resolution: Innovative Approaches to Institutional Design in Divided Societies. Abingdon, Routledge, 2005
- From Conflict to Autonomy in Nicaragua: Lessons Learnt[sayt ishlamaydi], report by Minority Rights Group International
- P.M. Olausson, Autonomy and Islands, A Global Study of the Factors that determine Island Autonomy. Åbo: Åbo Akademi University Press, 2007.
- Thomas Benedikter (ed.), Solving Ethnic Conflict through Self-Government - A Short Guide to Autonomy in Europe and South Asia (Wayback Machine saytida 2022-09-28 sanasida arxivlangan), EURAC Bozen 2009,
- Thomas Benedikter, 100 Years of Modern Territorial Autonomy - Autonomy around the World, Berlin/Zürich, LIT 2021, ISBN 978-3-643-91401-9 (pb)
- Thomas Benedikter, The World's Modern Autonomy Systems, EURAC Bozen 2010; https://www.academia.edu/44170136/The_Worlds_Modern_Autonomy_Systems