Kontent qismiga oʻtish

Ardahan

Vikipediya, erkin ensiklopediya

Ardahan (o‘zbek tilida tallafuzi: Ardaxon, kurdcha: Erdêxan,[1] gruzincha: არტაანი,[2] armancha: Արդահան[3] ) — Turkiya shimoli-sharqida, Gruziya chegarasiga yaqin shahar.

Ardahan viloyatining poytaxti.

Gruziya chegarasiga yaqin joylashgan shahar. Bu Turkiyadagi eng kichik viloyat markazi boʻlib, 2012-yil holatiga koʻra 19 075 kishi istiqomat qiladi. Ardaxon markaziy tumanining janubida Göle, shimolda Hanak, sharqda Childr va g'arbda Artvinning Shavshat tumani joylashgan.

Etimologiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Artani yoki Artaani tilidan oʻzgartirilgan Ardaxon Gruziyada tarqalgan din boʻlmish Zardushtiylikga qarab Ahamoniylar davrida paydo boʻlgan joy nomi hisoblanadi. Bu joy nomining ildizi Arta qadimgi fors tilidan kelib chiqqan va zardushtiylikda "Aša" nomi bilan ham tanilgan xudoning nomidir. Arta oʻz nomini nafaqat Ardaxonga, balki Artavani, Artahi, Artanuci va Artaşeniga ham berdi[4][5].

Ardaxon viloyatini Gruzinlardan Usmonlilar, 1595-yil bosib olgan. Ular Ardahonni hozirgi nomiga qarab (ạrdhạn) yozib oldilar[6]. Gruzin manbalarida mintaqa nomi odatda Artaani (არტაანი) tarzida yozilgan. Biroq gruzin manbalarida Artahani (არტაჰანი), Artani (არტანი) ham ishlatilgan. Bugungi kunda Gruziya sharqida Artani (Yuqori va Quyi) nomli ikkita qishloq bor. Usmonli yozuvlarida Ardaxon nomi gruzin Artahani (არტაჰანი) dan kelgan degan fikrlar mavjud. Ta'kidlanishicha, boshqa gruzin joy nomlarida boʻlgani kabi Artahani yoki Artaani nomidagi gruzincha "tı'" ("ტ", t') fonemasi istisnosiz usmonli turk tilida "dal" (d) fonemasiga aylanadi. Lotin harflari bilan turk tilida "de" (d) fonemasi[7]. Ardaxon xuddi shu tarzda keyingi Usmonlilar ro'yxatida Defter-i Caba-i Devlet-i Childdir yozilgan[8]. Bu joy nomi Ardahan (ạrdhạn) sifatida Usmonli nashrining 1928-yildagi "O'g'il Teşkilat-i Mülkiyede qishlog'imiz nomlari" nomli kitobda saqlanib qolgan. Usmonli tilidagi so'nggi yozuvlar[9].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadimgi va o'rta asrlardagi holati

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ardahan tarixiy jihatdan Armanistonning Iberiya qirollligidan tortib olingan Gogarene (Gugark) viloyati hisoblangan. O'rta asrlarda Ardahan Abbosiylar xalifaligidan Qora dengiz bo'yidagi shaharlarga turli mahsulotlar yetkazish uchun port vazifasini o'tagan. VIII-X asrlarda Tao-Klareti qirolligining Bagrationi sulolasi shahzodalari qo'l ostida boʻlgan. U paytda shaharning nomi Artaani deb atalgan. XI-XV asrlarda esa Gruziya qirolligining bir qismi boʻlgan. Arab tarixchisi Yahyo Antioxiyning so'zlariga qaraganda, vizantiyaliklar 1021-yilda Ardahanni vayron etib, aholisni qirib tashlaganlar.

Mo'g'ullar shaharni 1230-yillarda egallab olishgan, ammo 1266-yilda gruzin knyazlari uni qaytarib olishga muvaffaq bo'lishdi. 1555-yilda imzolangan Amasya tinchlik shartnomasiga ko'ra, Ardahan sanjoqlik sifatida Usmoniylar imperiyasi tarkibiga kiritildi. 1640-yillarda Usmonli sayyohi Evliya Chalabiy Ardahanga borib, unga shunday taʼrif bergan: "Ardahan qalʼasi yetib boʻlmas qoya tepasida joylashgan. U to'rtburchak shaklida va mustahkamdir. Bu qal'a sovuq iqlimga ega, shuning uchun bog'lar mavjud emas. Bu yerga Ajara va Tortumdagi qal'adan mevalar keladi".

Zamonaviy ko'rinishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
1877-yil 5-mayda rus qo'shinlarining Ardahan qal'asiga bostirib kirishi.



1829-yilgacha Ardahanda 400 ta xonadon boʻlgan, ularning aksariyati armanl oilalari edi. Ularning ko'pchiligi keyinchalik XIX asr boshlarida Rossiya imperiyasiga ko'chib o'tishgan. 1828-1829-yillarda yuz bergan rus-turk urushi davrida Ardahan Kars-Arzurum yo'li bo'yidagi mustahkam chegara qal'asi hisoblangan. 1877-1878-yillarda yuz bergan rus-turk urushi natijasida Rossiya imperiyasining Kars viloyatiga Ardahan okrugi sifatida kiritiladi. Okrugda gruzinlar, greklar, kavkaz yahudiylari, ruslar, kurdlar, osetinlar va yazidiylar yashagan. Rossiya hukmronligi ostida okrug iqtisodiy jihatdan gullab-yashnagan, meva, dudlangan qo'zi go'shti, bug'doy va yog'och eksport qilgan. Ardaxannni Axalkalak, Kars va Oltu bilan bog'laydigan yangi yo'llar qurildi. 1914-yil 25-dekabrda Birinchi jahon urushining dastlabki oylarida Usmonli qoʻshini Ardahanni bosib olib, uning koʻplab armanlari, yunonlari va gruzinlarini qirgʻin qildi[10]. Ruslar arman va pontik yunon jangarilari yordamida 1915-yil 3-yanvarda shaharni egallab olishdi, bu esa qochib ketgan tub aholining bir qismining qaytishiga imkon berdi.

Ardaxanning qishloq qismi

Oktabr inqilobidan so'ng (1917), rus qo'shinlari Ardahanni tark etarkan, armanlar shaharni turklardan himoya qilish uchun. 1918-yil 6-martda Usmonlilar qoʻshini shahar musulmonlari yordamida Ardahanning arman garnizonini bosib olib, shaharni qaytarib oldi. Birinchi jahon urushi tugagandan so'ng inglizlar Ardahanni bosib oldi va oxir-oqibat uni nazorat qilishni Armaniston Demokratik Respublikasiga topshirdi. 1920-yil noyabr oyida turk millatchilari Ardahanni egallab olishganda, shaharda qolgan armanlar, pontik yunonlar va gruzinlar Armaniston, Shimoliy Gretsiya va Gruziyaga qochib ketishdi. Keyingi yili Sovetlar va turklar o'rtasida imzolangan Moskva shartnomasi Ardaxonni Turkiya hududi sifatida tasdiqladi.

1986 yilda qal'aning qisqacha tavsifi nashr etildi. [11] Ardaxon Kalesi ning asl kech antik / o'rta asr devorlari bir necha marta keng qamrovli qayta qurilgan va 19-da ular kichik to'plarni joylashtirish uchun moslashtirilgan

Ardaxon va Artvin viloyatlari Turkiyaga qoldirilganidan keyin Ardaxon shahri Kars viloyatining Ardaxon tumanining markaziga aylandi. O'sha paytda Ardaxon shahri ikki mahalladan iborat bo'lib, 24 qishloq markaziy tumanga bog'langan. Ardaxon tumani 1928-yildan ajratilganda. 1992 yilda Kars viloyati viloyatga aylantirilgan, Ardaxon shahri ham ushbu viloyat tarkibiga kiritilgan va markazga aylangan. 2008-yilda tashkil etilgan Ardahan universiteti shahardan 5 kilometr uzoqlikda joylashgan.

Ardahan qal'asi

Tarixiy tuzilmalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bugungi Ardaxon shahri va uning yaqin atrofi chegaralarida bir qancha tarixiy binolar xarobalari mavjud. Shulardan biri Mindasheni cherkovidir. Bino Ardaxon shahrining janubi-sharqiy chekkasida, Göle yo'lining o'ng qirg'og'ida joylashgan. Parakani qishlog'i (Ardaxonning eski nomi) Mindashenidagi qishloq cherkovi bir nefli bino bo'lib, uning bir qismi hozirgi kungacha saqlanib qolgan. 2011-yilda devorlari saqlanib qolgan cherkovning bir devori qisqa vaqtdan keyin ataylab buzib tashlangan. Yana bir cherkov Parakani (Ardaxonning eski nomi) nomli qal'a cherkovidir. Parakani cherkovi, bir nefli bino butunlay vayron qilingan. Hozirgi shahar chegarasida joylashgan va shaharning shimoli-sharqiy chekkasida joylashgan eski Kayaboshi qishlog'idagi gumbazli cherkovdan bugungi kunda faqat xarobalar qolgan[12]. Ardaxon shahri va uning yaqin atroflarida cherkovlardan tashqari bir qancha qal'alar mavjud bo'lib, ularning bir qismi vayron boʻlgan. Hozirgi Ardaxon shahri chegarasidagi eski Parakani qishlog'idagi qal'a shahardan 3 kilometr shimolda joylashgan tepalikda joylashgan. Oʻrta kattalikdagi qalʼa (70×55 m) 19-asrda ruslar tomonidan harbiy shtab sifatida foydalanilgan. Ramazon Tabya deb ham ataladigan ushbu qal'adan 800 metr g'arbda joylashgan Parakani qal'asi (60 × 36 m) va Ardaxon shahridan 3 kilometr shimolda, ikki oqim orasidagi tepalikda joylashgan. Qal'a butunlay vayron qilingan. Ardaxon shahridan 1,5 kilometr shimolda joylashgan tepalikda tosh toshdan qurilgan kichik qasr (33 × 30 m) xarobalari hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Bugungi kunda Ardaxon qalʼasi nomi bilan tanilgan qalʼa bugungi kungacha saqlanib qolgan. Qal'a (328 × 180 m), to'rtburchak rejalashtirilgan inshoot, shahar markazining shimolida, Xalil Afandi tumani va Ardaxon shahar markazini ajratib turadigan Kura daryosining chap tomonida joylashgan. Ardaxon qal'asi 14 ta minoradan iborat[13].

Geografiya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sharqiy Anadolu mintaqasining Qoradengiz mintaqasiga tutash “shimoli-sharqiy” qismida joylashgan Ardaxon baland va qoʻpoldir. Hududda balandligi 3000 m dan ortiq tog'lar mavjud. Yalnızçam togʻlari Artvin viloyati chegarasi boʻylab choʻzilgan. Viloyatning shimoli-sharqiy qismida Keldagʻ (3033 m), sharqiy qismida Oqboba togʻi (3126 m) joylashgan. Viloyat hududining janubiy qismini Ollohuekber togʻlari va Kisir togʻi (3197 m) choʻqqilari egallagan. Allohuekber togʻlarining Kabak togʻi (3054 m) viloyat chegarasida qolgan. Qisir togʻi viloyatning eng baland nuqtasi boʻlib, balandligi 3197 m. Ardaxon platosi viloyatning markaziy qismida joylashgan. Uning balandligi 1800-2000 m. Uning asosini neogen vulkanizmi natijasida yuzaga kelgan lavalar tashkil etadi.

Platon Pliotsenning oxiri va pleystotsenning boshida sodir boʻlgan yoriqlar natijasida qulagan. Chetlarida mergel va qumli cho'kindi boʻlgan bu hudud balandroq joylardan keladigan materiallar bilan to'ldirilgan.

Plato yuzasi Kura daryosi va uning irmoqlari tomonidan parchalangan. Bu daryolarning eng muhimi platoni kesib o'tuvchi Kura daryosidir. Childir koʻli; Viloyatning janubi-sharqiy qismida joylashgan, balandligi 1959 m. Aktosh koʻli viloyatning sharqiy qismida joylashgan. Bu koʻlning sharqiy yarmi Gruziya chegarasida qolgan. Ko'lning balandligi 1798 m[14].

Iqlim

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ardahonda; Nam o'rta kenglik iqlimi (Köppen-Geiger bo'yicha Dfb) qishi sovuq, yozi iliq va barcha fasllarda yomg'irli. Yillik oʻrtacha harorat 3,8 °C, yilning 5 oyi davomidagi oʻrtacha harorat 0°C dan past. Avgust va iyul oylarining oʻrtacha harorati 16,3 °C, eng yuqori harorati 35°C. Yillik oʻrtacha yogʻin 551 mm. Eng koʻp yogʻin 92 mm iyun, 82 mm may, eng kam yogʻin 19 mm yanvar, 21-fevral va 22 mm dekabr. Yogʻingarchilikning 41% yozda, 30% bahorda tushadi. Shamolning oʻrtacha tezligi 2,1 m/s, maksimal 32 m/s[15].

Aholi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ardaxon sovuq, noqulay iqlim va ishsizlik tufayli tashqi dunyoga juda ko'p immigratsiya berdi.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Erdêxan“ (ku). Ria Taza. Qaraldi: 2020-yil 5-iyul.
  2. ↑ „არტაანი“ (ka). National Parliamentary Library of Georgia. Qaraldi: 2020-yil 5-iyul.
  3. ↑ Թորոսյան, Շիրակ. Արդահանի հարցը հայ-վրացական հարաբերություններում և խնդրի ժամանակավոր լուծումը (1919 թ. մայիս-դեկտեմբեր). Yerevan State University. pp. 1. http://ysu.am/files/02S_Torosyan.pdf. 
  4. ↑ Caba Samuşia, "Artvin (Livane) qal'asi", ' ' Tao-Klarceti qal'alari (gruzin), muharrirlar: Giorgi Bagrationi, Bondo Kupatadze, Caba Samushia, Tbilisi, 2020, p. II. hajmi, p. 7-30, ISBN 978-9941-9675-9-7
  5. ↑ url=https://www.iranicaonline.org/articles/asa-means-truth-in-avestan
  6. ↑ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gruziya (Gruzin va Usmonli), (Tahrirlovchi) Sergi Cikia, Tbilisi, 1941-1958, 3 jild; 1-jild, p. 411.
  7. ↑ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gruziya (Gruzin va Usmonli), (tahrir qilgan) Sergi Cikia, Tbilisi, 1941-1958, 3 jildlar, 3-jild, p. 496-498.
  8. ↑ Defter-i Caba-i Devlet-i Cildir 1694-1732 (Gruziya va Usmonli), (Tahrir qilgan) Tsisana Abuladze, Tbilisi, 1979, s. 325 va boshqa sahifalar.
  9. ↑ Oxirgi Teşkilat-i Mülkiyededagi qishloqlarimiz nomlari (Usmonli turkcha), Istanbul, 1928 , p. 759.
  10. ↑ (armancha) Melkonyan, Ashot.
  11. ↑ Robert W. Edwards, "The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary Report on the Marchlands of Northeast Turkey," Dumbarton Oaks Papers 40, 1986, pp.176-78, pls. 44-45.
  12. ↑ Tao-Klarceti - Tarix va madaniyat yodgorliklari katalogi (Gruziya) , (Muharrir) Buba Kudava, (Mualliflar) Nestan Bagauri, Zurab Batiashvili, Irma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jgenti, Gocha Saitidze, Natia Xizanishvili, 2018, Tbilisi, p. 194, 198-199, ISBN 9789941478178.
  13. ↑ Tao-Klarceti - Tarix va madaniyat yodgorliklari katalogi (gruzin), (muharrir) Buba Kudava, (mualliflar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Xizanişvili, 2018, Tbilisi, p. 356-357, ISBN 9789941478178
  14. ↑ familiya1 = DOĞANAY
  15. ↑ familiya1 = ÖZTÜRK

Andoza:Turkiyadagi viloyat markazlari 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ardahan&oldid=5082912" dan olindi