Тыва дыл

Тыва дыл
Чурттар	Моол  Россия  Кыдат
Регионнар	Тыва Республика
Эдилекчилер саны	297 000 к. (2010)
Деңнел	уязвимый[d]
WALS	tuv
Atlas of the World’s Languages in Danger	1234
Ethnologue	tyv
ELCat	7309
IETF	tyv
Glottolog	tuvi1240

Тыва дылда өг-бүле кежигүүннерин адаары

Тыва дыл – тыва чоннуң ук дылы, Тыва Республиканың күрүне дылы, түрк дылдар бөлүүнге хамааржыр. 4 аңгы диалектилиг: төп (ниити национал чугаа болгаш литературлуг дылдың таваанда чыдар), барыын, тожу болгаш мурнуу-чөөн. Моол, орус болгаш төвүт дылдардан үлегерлеттинген сөстер хөйү-биле ажыглаттынып турар.

Төөгүзү

1927 чылда латинчиткен алфавитке үндезилеттинген национал бижик тургузарының дугайында доктаалды Тыва Арат Республиканың девискээринге үндүрген. Герман үжүктерде үндезилеттинген тыва национал бижикти лама-башкы Моңгуш Лопсаң-Чиңмит чогааткан бооп турар. Лопсаң-Чиңмиттиң бижиин 1930 чылдан бээр хоруп каапкан.

1930 чылга чедир Тывага моол бижикти база идекпейлиг ажыглап турган. 1930 чылдан бээр орус дыл шинчилекчилери боттарының чогааткан "Чаа түрк алфавитке" үндезилээн бижиин тывага нептередип эгелээн. Бо-ла чылдарда бижик чок чорукту узуткаарынга солуннар база улуг рольду ойнаан дээрзин демдеглээр апаар

A a	B ʙ	C c	D d	E e	F f	G g	Ƣ ƣ
H h	I i	J j	Ɉ ɉ	K k	L l	M m	N n
Ꞑ ꞑ	O o	Ө ө	P p	R r	S s	Ş ş	T t
U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ	Ь ь

1941-1944 чылдарда латин хевирлиг тыва бижик СССР-ниң көвей чоннары ышкаш кирилл бижимелче шилчээн.

1990 чылдың декабрьда «Тыва АССР-ниң дылдарының дугайында» хоойлузу-биле тыва дыл күрүне дылы апарган.

1990 чылдарның эгезинде республикага национал-регионалдыг компонентилер киирип турда, национал школаларны тургускан. Оларга төрээн дыл — 1-ден 6 класска чедир өөредилге дылы, 1-ден 11 класска чедир өөренир эртем кичээли апарган.

Тыва чугааның бүдүжү

Тыва кижи, боду, төрээн дылының онзагайын билбес болур чүве. Бир эвес эртем билиглиг кижи тыва чоннуң чугаазын өске улустуң чугаазы-биле деңнептер болза, шак ынчан чүгле, тыва чугааның өске дылдардан ылгалып турар онза чүүлдери көстү бээр. Тыва дыл кижи ышкаш, боду тускай чаңныг. Тыва чугааның аажызын тодаргай көрүп көрээли.

Алфавитте 36 үжүк бар.

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н	Ң ң
О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т	У у	Ү ү
Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы
ь	Э э	Ю ю	Я я

Тыва алфавитке улуг ‘Ң’ деп үжүктү бирде бижиир, бирде биживес боор чүве. Ол үжүктү биживес чылдагаан бар. Тыва сөс кажан-даа ‘ң’ деп үжүктен эгелевес боор чүве. Чамдыкта, домак иштинде шупту сөстерни чүгле улуг үжүк-биле бижиир херек тыпты бээр, шак ынчан улуг ‘Ң’ деп үжүк херек апаар.

Компьютерге хамаарыштыр. Unicode стандартызын хүлээп алырга тыва алфавиттиң 6 тускай үжүү тыптып келген. Ам болза үжүк бүрүзү тускай дугаарлыг апарган.

• Ң <U+04A2>, ң <U+04A3>
• Ө <U+04E8>, ө <U+04E9>
• Ү <U+04AE>, ү <U+04AF>

Үн аяны (фонетика)

Тыва чугааның үннерин 2 улуг бөлүкке чарар. Тыва чугааның ажык эвес үннерин Күштүг — Кошкак — Аяар (азы Аажок кошкак) хевирлиг үннер кылдыр аңгылаар.

1. Тыва чугааның шупту ажык үннерни 32 фонема кылдыр чыып аап болур. Фонема кылдыр санаар үннер болза: кыска, узун, өк-биле адаар кыска, өк-биле адаар узун, думчуктай адаар узун үннер болур.

Бөлүк	Үннер
Кадыг үннер	a, ы̅, ɔ, ʊ
Чымчак үннер	ε, ɪ, ø, ʏ
Эрин-биле адаар үннер	ɔ, ʊ, ø, ʏ
Эрин-биле адавас үннер	a, ы̅, ε, ɪ
Делгем үннер	a, ε, ɔ, ø
Кызаа үннер	ы̅, ɪ, ʊ, ʏ

2. «t̳ʿ» , «t̲» , «d», «p̳ʿ» , «p̲» , «b», «β», «w», «s̳» , «s», «z̲» , «ʃ̳ ˑ» , «ʒ̲ ͘» , «ʃ ͘» , «ħ͜ʃˑ», «ђ͜ʃˑ», «j̃», «j», «l», «λ», «m», «n», «ɲ», «r», «x», «k», «g», «γ», «ņ», «χ», «q», «ς», «ƣ», «ŋ» ... Тыва чугааның ажык эвес үннерин 18 азы 19 фонема кылдыр чыып аап болур.

Тыва чугааның чүзүн-бүрүн үннерин саазынга алфавиттиң 36 үжүү-биле айтып бижиир. Ажык үннерни 8 үжүк илередир: а, ы, о, у, э, и, ө, ү. Ажык эвес үннерни 22 үжүк илередир: б, в, г, д, ж, з, й, к, л, м, н, ң, п, р, с, т, ф, х, ц, ч, ш, щ.

Фонетиктиг болуушкуннар

Метатеза

Мында тыва сөстерде үннер солчуп турарын айыткан.

Бижиири	Адаарының бир хевири
аксы	[аскы]
акша	[ашка]
келиксээр	[келискээр]
чаныксаар	[чаныскаар]
чапсар	[часпар]
чанып келген	[чанык⁀пелген]

Үннер чидери

Ийи ажык үн аразынга аяар азы кошкак үн чиде берип болур.

Долу хевири	Кызаа хевири
берейн	бээйн
домактаныр	дооктаныр
ижини	ишти
келини	кенни
келир	кээр
кижиге	кижээ
одагы	одаа
оруну	орну
салывытар	салыптар
сувурга	суурга
сүвүр	сүүр
хайыныр	хайныр
халыдар	халдыр
хемеге	хемээ
чоруй барган	[чой⁀барган]
ындыг болгай	[ындыг олгай] азы [ындыг⁀лолгай]
ынча диген	ынча дээн
салып алыр	[салыва:р]
(кижи ады) Тывыкы	[ты:кы]
(кижи ады) Сумунак	[су:нак]
(ыт ады) Ак-Хол	[аккол]

Үстүнде таблицага онза тайылбыр.
Тыва орфографияга дүүшпээн сөстерни, адаарының аайы-биле дөрбелчин скобка иштинге бижээн. Чижээ, [а:] дээрге узадыр адаан 'а' дыр.

Сөстер утказының солчуру

Сөс эгезинге частыышкынныг дүлей үн биле ыыткыр, хаалчак үн солчур болза сөс утказы сыр өске апаар.

ыыткыр, хаалчак үн	дүлей, частыышкынныг үн
бар	пар
бат (куду бат)	пат (пат боорда, кадыы пат!)
даар (хөйлеңиң чеңин даап ал)	таар (хап ады)
дал (дал дүъш)	тал
дараа (удаа-дараа)	тараа
доң	тоң (тоң берге, тоң эки)
дос (дозар)	тос (хадың карты азы сан ады)
дус (чем аймаа)	тус (тус черниң)

Узадыр азы өк-биле адаар чаңгыс үн бүдүн сөстүң утказын өскерти бээр.

ат	аът	аат (уругну чайгаар)
ыт	ыът	ыыт
ажыг	[аъжыг] (аъжыктыг)
алды (дырбактыг)	[аълды] (сан ады)
арга	[аърга] (эзим)
от	оът
кат	каът
хөрүк		хөөрүк
чүк (тала)	чүък (чүдүрер эт-херексел)

Эпитеза

Тыва сөстерниң соонга чамдыкта ажык үннер кире берип болур.
ыр ~ ыры, тур ~ туру, олур ~ олуру, чор ~ чору, шынап-ла ~ шынавыла, ыяап-ла ~ ыявыла.
Чижелээрге, үн немежир байдал тыптып кээр болза, "ыр" диген сөс "ыры" деп сөс кылдыр өскерли бээр.

Сингармонизм

Кандыг бир сөсте ажык үннерниң аяннажыр дүрүмү-дүр. Сөстүң кайы бир слогунга кадыг ажык үн турза, ооң чанынга албан кадыг ажык үн турар. Сөсте бар чымчак ажык үннү албан өске чымчак ажык үн эдерер.

Сөстүң баштайгы слогунуң азы мурнуку слогунуң ажык үнү	Дараазында слогтуң азы слогтарның ажык үннери	Чижектер
а, аа, аъ	а, аа, ы, ыы	шалыңнарга, агаар
ы, ыы, ыъ	а, аа, ы, ыы	хыраалыгда, чырык
э, ээ, эъ	е, ээ, и, ии	ээремниг, эрик
и, ии, иъ	е, ээ, и, ии	чидирер, киирер
о, оо, оъ	а. аа, у, уу	торга, орун
ө, өө, өъ	е, ээ, ү, үү	өргээ, өскүс
у, уу, уъ	а. аа, у, уу	уран, кужур
ү, үү, үъ	е, ээ, ү, үү	хүлер, үлүг

Лексика

Литературлуг дыл

• Тыва сөстерниң эгезинге в, з, ж, г деп ыыткыр үжүктерни биживес.
• Тыва сөстерниң сөөлүнге б, в, д, ж, з деп ыыткыр үжүктерин биживес.
• Кайы бир сөсте ф, ц, щ деп үжүктүг сөстер бар болза, ол дээрге шупту үлегерлеп алган сөстер-дир. Чижээ: шкаф, телефон, фонарь, циркуль, революция, щётка ...
• Тыва сөстүң эгезинге ң деп үжүк, азы үн турбас.

Чиңгине тыва сөс

Шаг-шаандан бээр Алдай-Саян чуртунга енисей, самоди биле түрк дылдыг улус чуртап чораан. Ол улустуң чугаазындан чиңгине тыва дыл тыптып келген-дир.

• Чиңгине тыва сөстүң эгезинге н биле л турбас. Кайы бир сөстүң эгезинге л азы н деп үжүктүг сөстер бар болза, ол база үлегерлеп алган сөстер-дир.

лаа, лаң, ланчыы деп сөстерни тывалар шаанда кыдат дылдан ап алган.
лама деп сөс төвүт дылдан келген.
Моол дылдан үлегерлеп алган сөстер дээрге колдуунда н деп үжүктен эгелээн сөстер-дир. Моол Нарин деп сөс тыва дылда нарын кылдыр хуула берген. Моолдарның Нийт деп сөзүн тывалар ниити кылдыр өскертип алган. Дараазында сөстер бо ...

• моол Нэхэлт — тыва Негелде.
• моол Нэхэх — тыва Негээр.
• моол Ном — тыва Ном.
• моол Насан — тыва Назын.
• моол Нам — тыва Нам.
• моол Нийслэл — тыва Найысылал.
• моол Ногоон деп сөс тыва дылче келгеш, Ногаан кылдыр адатынар апарган.

Морфология

Чүве адының падеж категориязы

Падеж		Айтырыы	Падеж кожумаа
Адаарының падежи		кым? чүү?	хем
Хамаарыштырарының падежи		кымның? чүнүң?	хем + / ниң /
Бээриниң падежи		кымга? чүге?	хем + / ге /
Онаарының падежи		кымны? чүнү?	хем + / ни /
Турарының падежи		кымда? чүде?	хем + / де /
Үнериниң падежи		кымдан? чүүден?	хем + / ден /
Углаарының	1-ги падежи	кымче? чүүже?	хем + / че /
	2-ги падежи	кымдыва? чүүдүве?	хем + / диве /

Үдекчи деепричастие

Үдекчи деепричастие кандыг бир кылдынып чоруур, азы төнмес батпас чүвени илередир.
Ооң кожумактары -бышаан, -вышаан, -мышаан болгаш оон-даа өске.
Чижээ: … ажылдавышаан, өөренир; … келбишаан, чоруп орар; … какпышаан турган. Эжим маңнавышаан келди эвеспе. Эзимде хектер ам-даа этпишаан. Оол чаа негей тонун кеттинмишаан, ак-көк даалымба курун куржанмышаан, өг чанында чедип келген. (О. Саган-оол). Дери төгүлбүшаан, ажылдаан. Чиң шайын аартавышаан олурган.

Даар наклонение

Тыва дылда даар наклонениениң кедергей нарын хевирлери бар.
Кожумактары: -зымза, зывысса, -сыңза, -сиңзе, -даа болза дээш оон-даа өске.
Ынаар барзымза ... Мөңгүн-Тайга кырынче үнген болзуңза, орук ара Ширээ дааның даш ховузун көрген боор сен. Ол шиини барып көрзүвүссе! Четтиксиңзе четтигер сен, четтикпезиңзе четтикпес сен.

Эки-даа бол, багай-даа бол,
Эзеңгилеп берейн, акый.
Болур-даа бол, болбас-даа бол,
Борбаңнадып берейн акый. (кожамык)

Кызыгаарлаар наклонение

Тыва дылда кызыгаарлаар наклонение нарын бүдүштүг.
Кожумактары: -гыжемче, гижемче, -кужеңче, -күжеңче, -гыже болгаш оон-даа өске.
Че, эжим, ужурашкыже, чагаадан бижип турар сен. Келгижемче мени манаар сен. Сен институт дооскужеңче бис дузалажыр бис. Силер келбээжиңерже бис тараа шөлүнден чорбас бис. Малчыннар хар кылыннааже күзег чуртунга чытканнар.

Синтаксис

Чаңгыс составтыг домакка хамааржыр "Ат домаа"

"Ат домаа" дээрге кол кежигүнү адаарының болгаш онаарының падежинде чүве ады-биле илереттинген домак болур. Тыва чугаа узун төөгүлүг. Эрте бурунгу үеде тываларның чугаазы онза-солун турган. Улустуң тывызыктары, ырлары, үлегер домактары бүдүн-бүдүнү-биле ат домактарындан бүткен.

Барып-барып, бады келген
Бажы бедик Бай-ла Тайгам.
Баарынга байлар хонгаш,
Көжүп чадаан Бай-ла Тайгам. (Ыр).

Чадырда чаглыг докпак,
Үңгүрде үстүг докпак. (Тывызык).

Ужунайдан урук кеспес,
Улуг Чаа-Хөл чуртумайны.
Ужур-чөвүн чугаалажыр
Улуг Түлүш чонумайны (Ыр).

Успа хөлче удур көрген
Улуг Дербис, Башкы Дербис.
Уруг чаштан ойнап өскен
Улуг шыктыг Хандагайты (Ыр).

Тыва тоолдарда Ат домаан база хөйү-биле ажыглап турар, чижелээрге:

• Кайын үнген, кайнаар чедер деп бар чыдар оглум боор сен? («Хан-Хүлүк»).
• Шүдер мөге дуңмазынга чагып турган Багай-оол чүвең иргин. («Хан-Шилги аъттыг… Багай-оол»).

Предикаттыг ат орну

Ат орну тыва чугаада аңгы-аңгы хевирлерлиг болур.

Мен тыва кижи мен. Сен эмчи сен. Ол өөреникчи ол. Силер ажылчыннар силер.
Мен билир кижи мен. Бис көөр бис. Мен студент чораан мен. Ол ажылдап тур ол.
Мен дагдыныкчы болган кижи-дир мен. (К. Кудажы. Инчеек)

Мында кара өң-биле айтып каан сөстер дээрге предикаттыг ат оруннары-дыр. Домакка ындыг ат орну колдуунда ат сөзү-биле илереттинген сөглекчи болур. Өске улустуң чугаазында ындыг чүве чок. Чижээ, хакас биле тыва дылды деңнептээлиңер.

Тыва дыл	Хакас дыл
Мен өөреникчи мен	Мин ӱгренӌібін
Сен ажылчын сен	Син тогысчызынъ
Бис номчаан бис	Пис хыгыргабыс

Хакас дылда курсив-биле айтып каан үжүктер дээрге сөглекчи кожумаа-дыр!

Орфоэпия биле орфография

Амгы тыва литературлуг дылда кезек сөстерниң адаары биле бижиири дүүшпес бооп турар. Ооң чылдагааны аңгы-аңгы… Амгы тыва бижикти 1930-50 чылдарда орустар чогааткан болганда, литературлуг дылдың чамдык дүрүмнери орус дылда ышкаш олчаан апарган. Тыва сөстерниң шын бижилгези фонетика-морфологтуг принципке үндезилеттинген.

• Ийи сөс: чер ады «Туран»; ыракта чүвелер көөр херексел: «дуран». Ол ийи сөстүң адаары көңгүс дөмей: «t̲ʊran». Орустар тываже көжүп келгеш ол черниң адын «Туран» кылдыр бижиир турган. Мооң ужурунда, «Туран» деп чер адын саазынга бижиир болза, "тыва биле орус дыл ылгашпас ужурлуг", деп орус эртемдээннер шиитпирлээн. Бо дүрүмге «тайга», «тыва», «туман» деп сөстер база чагыртып турар. Чогум, тыва дылдың дүрүмүн сагыыр болза чер адын-даа, ыракта чүве көөр херексел адын-даа “дуран” кылдыр бижиир ужурлуг. Чогум, “т” деп үжүк сөс эгезинде мурнуу дылдың тыныштыг-частыышкынныг үнүн илередип турар. Шак ол, күштүг частыышкынныг [t̳ʿ] деп үннерниң кыска чижээ: төш, төп, төрел, түл, таакпы, таалың...
• «Тур» деп дөстүг сөстер: тура, турала-, турачы; тураскаал; турар, турган; тургус-, тургузуг, тургузуушкун … Билдинмес, чүге ол сөстерде дүлей, тыныштыг [t̳ʿ] деп үн илереткен “т” деп үжүк киирген чүвел? Тыва орфография ёзугаар ол сөстерниң эгезинге “д” деп үжүк бижиир ужурлуг. Тыва дылда “д” деп үжүк сөс эгезинге турза арай ыыткырзымаар [t̲] деп үн илередир. Бо билдинмес таварылганы ийи аңгы кылдыр тайылбырлап болур.

1. Тыва чугааны шинчилээр дээн кижи эң баштай чиңгине тыва сөстерни топтуг дыңнаар ужурлуг. Тыва чугааны шын билип, таарымчалдыг шинчилептер хире, шыырак кижи орустар аразынга ынчан турбаан хевирлиг. Соонда чылдарда, орустар бодунуң частырыын эскергеш, тыва орфографияның дүрүмүн хажытпазы-биле “тур” деп дөстүг сөстерни өскертпейн хевээр артырган боор. 1930 чылдарда орустар өк-биле адаар үннер дугайында база чүнү-даа билбес турган.
2. Орус дыл шинчилекчилериниң информаторлары аңгы-аңгы сөөктүң, аймактың улузу турган боор. Чижээ, бир кижи төрээн чугаазының аайы-биле “турган” деп сөстү «t̳ʿʊrƣan» кылдыр адап турган, өске кижи келгеш ол-ла сөстү «t̲ʊrƣan» кылдыр адаар турган. Чогум, шаанда чөөн кожууннарда, улустуң чугаазында ындыг чүве турган: "тээвиир", "түрген", "таңгырак", "темдек" дээн чижектиг сөстер ону херечилеп турар.

• <бурунгаар> деп сөстү адаарда, «p̲ʊrʊŋςa:r» деп адаар. Кайы-бир сөстүң дөзүнде “нг” деп ийи үжүк кожа турар болза, тывалар ону «ŋg» кылдыр адаар чаңныг боор-ла чүве, чижээ: деңгел, диңгирээр, мөңгүн, чиңгис, Аяңгаты, Сеңгилең сыны, Моңгуш. «Бурунгаар» деп сөстүң дазылы <бурун> боорга морфологтуг принцип ёзугаар <ң> деп үжүктү ол сөске биживес.
• Бижик дүрүмү ёзугаар дыка хөй сөстерге өк-биле адаан үннерни айытпас апарган. Дараазында ындыг сөстер чижээ.

Бижиири	Адаары
баш	баъ:ш
казылган	каъзылган
кижи	киъжи
куш	куъ:ш
оргаадай	оърга:дай
ыт	ыъ:т

Литературлуг тыва дыл биле Моолда тываларның дылы

Моолдуң Баян-Өльгий аймак болгаш Кобду аймактарында тывалар база амыдырап чурттап чоруур. Өске күрүнениң хамаатылары болганындан болгаш, база хөй үе тургузунда литературлуг тыва дыл-биле харылзаа ховар турганы-биле оларның тыва дылы тускай болуп турар. Моолдуң тываларының дылынче хөй салдарны моол болгаш казах дылдар киирген (бо тывалар үш дыл кырынга чугаалажып билир болуп турар). Дараазында таблицада кезек сөстерниң деңнелгезин киирген:

Литературлуг тыва дыл	Моол тываларының дылы
херим	кажаа
өөреникчи	сурукчу
студент	оютун
хар (кижи назыны)	чач
аржыыл	алчыыл
көрүнчүк	тойлу
чүү	чүме
эвес	эмес
дыштаныр	амыраар
хаван	кахай
ашак	ашкыяк
чаак	калга
хоорай	коду

Бо сөстер чүгле ылгалының каш кезээ болуп турар. Ылгалы чүгле лексикада эвес, а морфологияда база бар болуп турар. Чижээ, литературлуг тыва дылда "келдивис" деп чугаалаар, а Моолдуң тываларында "келдик" деп адаар.

Ажыглалы

Тыва дыл тыва чоннуң дылы. Официалдыг туружу — Тыва Республиканың күрүне дылы. Амгы үеде Тываның девискээринде хүн-бүрү чуртталгада калбаа-биле ажыглаттынып турар. Сөөлгү чылдарда чамдык сфераларда тыва дылдың туружун баксыраанын кезек эртемденнер, шинчилекчилер демдеглеп турар. Ылаңгыя аныяк-өскеннер биле чаш уруглар аразында дылдың ажыглалы эвээжээн.

Каң Валерияның 2010 чылда 302 Кызыл чурттакчыларының киржилгези-биле кылган социологиктиг шинчилели хөй кезии тывалар тыва дылды өг-бүле иштинге ажыглаар деп, хөй кезии аныяк-өскеннер литературлуг дылды билбес, чамдыктары тыва дылды чугаа деңнелинге безин билбес, орнунга орус дыл ажыглаар деп көргүскен.

Солун чүүл

• Англи-тыва, Тыва-англи онлайн чугаалаар сөстүк
• Тыва дыл кырында форум Archived 2005-05-13 at the Wayback Machine
• Этнография дугайында Дэвид Харрисоннуң сайтызы
• Тываның япон өңнүктери
• Ethnologue: Tuvin
• Тыва-турк онлайн сөстүк

Бижээн чүүлдүң үндезини

1. Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзыңмаа. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.
2. Тыва Республиканың гуманитарлыг шинчилелдер институду. Тыва орфорграфия болгаш пунктуацияның дүрүмнери. Ийиги үндүрүлгези. Республика типографиязы. Кызыл — 2001. ISBN 5-9267-0019-1.
3. Ш. Ч. Сат. Амгы тыва литературлуг дыл. Синтаксис. Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1983 чыл, эдилгелиг.
4. С.Д.Саая. 2010 чылдың моол тываларының дылын шинчилеп бижээн кыдыраажындан.